بخشی از مقاله
چکیده
حماسه به عنوان یک نوع - ژانر - ادبی به شعري اطلاق می شود که جنبه روایی داشته باشد و مبتنی بر توصیف اعمال پهلوانی و مردانگی و بزرگیهاي قومی و ملی باشد. از این منظر کهن ترین نوع ادبی و یا یکی از کهن ترین انواع ادبی به شمار می آید. اما امروزه هر نوع شعر را که از جنگ سخن بگوید و داراي روح حماسی باشد، حماسه میگویند. در فارسی حوزه کاربرد حماسه بسی فراتر از حوزه اصلی و مصطلح آن است و به هر نوع کار بزرگ یا درگیري ملی حماسه می گویند و منظور از آن نفس جنگ و نبرد است.
از شاهنامه فردوسی که مصداق کامل و دقیق حماسه است، بگذریم تاکنون حماسه را هر چند کم رنگ در برخی سروده هاي فارسی می توان دید تا اینکه نمود برخی از عناصر آن در شعر دفاع مقدس بصورت پررنگ ترجلوه کرد. این مقاله به بررسی عناصر حماسی در سه سطح زبانی و بیانی، ادبی و فکري در مجموعه شعرلسمند صاعقهل از نصراالله مردانی، شاعر دفاع مقدس، اختصاص دارد. نتایج پژوهش نشان می دهد این حضور در سطح فرم و ظاهر اثر ، زبان و تصاویر شعري، از جلوه ي ویژه اي برخوردار است.
مقدمه
حماسه یکی از انواع ادبی است که با گذشت زمان ظرفیت معنایی متحول و گسترده اي یافت؛ چنانچه از نخستین روزگار سرایش حماسه تاکنون نمود حماسه را هر چند کم رنگ در زبان،بیان،تصاویر و مفاهیم بسیاري از سروده هاي فارسی می توان دید تا اینکه حضور حماسه در شعر دفاع مقدس به صورت پررنگ تر جلوه کرد. حماسه در شعر دفاع مقدس، حماسه اي است که ازلحاظ زبانی و بیانی، تصاویرشعري و محتوا، ساخت و صورت حماسی به خود پذیرفته است و با حماسه به عنوان یک ژانرادبی متفاوت است. پژوهش حاضر درصدد است به بررسی کامل عناصر حماسی در مجموعه شعرلسمند صاعقهل نوشته نصراالله مردانی،یکی ازپیشگامان غزل حماسی جنگ، بپردازد. این مجموعه شعري مبتنی بر30 شعر در قالب غزل است. انگیزه اصلی این پژوهش شناخت عناصر حماسی به کار رفته در شعر دفاع مقدس و بررسی تأثیر آن در ایجاد روحیه دلاوري در رزمندگان است.
پیشینه پژوهش نشان می دهد در زمینه حماسه در اشعار مردانی پژوهش مستقل و کاملی صورت نگرفته و فقط در مقالاتی چون لمعماري خیال در مجموعه آتش نیل از غلامرضا رحمدل شرفشادهی و لصور خیال خونینل از سهیلا صلاحی مقدم گریزي به این موضوع زده شده و در مقاله اي با عنوان لنصراالله مردانی، شاعر حماسه و خون و استاد ترکیب آفرینیل نوشته محمد مهدي پور نیز فهرستی از عناصر و نمایه هاي مهم به کار رفته در حماسه از خلال شعر مردانی استخراج شده و سپس ابیات شاهد مربوط به این عناصر نقل شده است. این پژوهش در سه سطح لزبانی و بیانیل، لادبیل و لفکريل به بررسی حماسه می پردازد تا میزان نمود حماسه را در هر یک از این سه سطح بررسی کرده، نشان دهد کدام یک از این سه سطح به نمود بیشتر حماسه در شعر مردانی کمک کرده است.
.2بحث و بررسی .2.1حماسه
حماسه در اصطلاح »نوعی از اشعار وصفی است که مبتنی بر توصیف اعمال پهلوانی ومردانگی وافتخارات وبزرگیهاي قومی یا فردي باشد بنحوي که شامل مظاهر مختلف زندگی آنان گردد. - «صفا،:1384 - 3 شفیعی کدکنی می گوید:حماسه» نوعی شعر داستانی است که کاملاً جنبه ي آفاقی است نه انفسی ودر این نوع هیچگاه هنرمند ازلمنلخویش سخن نمی گوید و از همین رهگذر است که حوزه حماسه بسیار وسیع است و در خلال حماسه تصویر تمدن یک ملت را، در مجموع، با تمام عادات واخلاق، بخوبی می توان مشاهده کردوحتی قواي طبیعی و غیر طبیعی مؤثر در تکوین آن ملت در حماسه اش نمودار است. - «
از خصایص منظومه هاي حماسی آن است که در عین توصیف پهلوانیها و مردانگیهاي قوم، نماینده افکار وآرا وتمدن بوده و مدتها پس ا زحوادثی که از آن ها سخن می گویند، پدید می آید.دیگر از خصایص منظومه حماسی ابهام زمان و مکان و آمیختگی شدید با اساطیر مذهبی وداستانها وافسانه هاي ملی وخوارق عادت است. - همان: - 7-12 »حماسه ملی ایران از روزگار پیش از مهاجرت قوم آریا به ایران آغاز شد و پس از آمدن آن قوم به ایران با افزایش عناصري جدید تکامل و توسعه یافت و این تکامل و توسعه با حوادث اجتماعی و دینی و ملی روز افزون بود و روایات و داستان هاي حماسی - کتبی و شفاهی - که از این طریق تدریجاً پدید آمده بود در اواخر عهد ساسانیان بحد اعلاي کمال و وسعت رسید - «.صفا، - 249 : 1378
خالقی براساس گزارش مؤلفان یونانی بر این گمان است که نخستین بار در دوره هخامنشیان، برخی از این روایات اساطیري و حماسی به نگارش درآمدند وبه آرشیوهاي دولتی سپرده شدند. پس از آن در دوره اشکانی تنها یک اثر حماسی – دینی، یادگار زریران، به زبان پهلوي باقی مانده است.« - خالقی مطلق،:1388 - 491-492 اوج شعر حماسی درایران، قرن چهارم و اوایل قرن پنجم است. » در اوایل این عهد، مسعود مروزي، نخستین ناظم داستانیایران، و اواسطاین دوره،دقیقی و اواخر آن استاد بزرگ، حکیم ابوالقاسم فردوسی، سه اثر حماسی خود را پدید آوردند . نظم داستانهاي منثور قهرمانی و ملی را متداول کردند و بعد از آنان در مصر سلجوقی، چندین داستان حماسی دیگر به تقلید از فردوسی و در دنباله کار او به نظم درآمد. - «صفا،:1355 - 118
»بعد از آن، هر نوع شعري را که از جنگ - به هر نحوي که باشد - سخن بگوید حماسه خوانده اند بر اساس این توسع در تعبیر تمام منظومه هایی که در بحر متقارب و به تقلید از شاهنامه سروده شده از نوع حماسه خوانده شده است و بر این اساس حماسه ها را به چند دسته: ملی، تاریخی، مذهبی تقسیم کرده اند. در صورتی که در اکثریت قریب به اتفاق این آثار عناصر اصلی حماسه اصلاً وجوداردند وصرفاً جنگ عامل مشترك این آثار با نوع کامل حماسه است. - « حماسه هاي اساطیري، بر مبناي اساطیر شکل گرفته اند و قدیمی ترین نوع حماسه هستند. حماسه هاي پهلوانی حماسه هایی هستند که در آن از زندگی پهلوانان سخن می رود و حماسه هاي دینی و مذهبی، حماسه هایی هستند که قهرمان آن یکی از رجال مذهبی است. در حماسه هاي عرفانی نیز، قهرمانان براي رسیدن به جاودانگی و فنا فی االله در مجادله با دیو نفس است.
.2.2حماسه در شعر دفاع مقدس
حماسه در سطح زبان وبیان وتصاویر شعري و محتوا سروده هاي فارسی از قدیمترین ایام دیده می شود اما کاربرد حماسه در سروده هاي دفاع مقدس بالاخص غزلیات، با توجه به فضاي ذهن و زبان شاعر پررنگ تر شد و شاعر این دوره با برخورداري از روحیه اي حماسی و فضاي که در آن تنفس می کرد، بستر نرم و غنایی غزل را کانونی گرم براي جدال و ستیز و الفاظ محکم و خشن حماسه کرد؛ »روح حماسی به تمام معنا در کالبد شعر دمیده شد و با جان فشانی و حماسه آفرینی هاي رزمندگان اسلام و بالطبع استفادة شاعران از تمامی امکانات شعر برا ي به تصویر کشیدن روح و جان تمامی صحنه هاي دفاع و بیان عشق و ایثار و رشادت و ازخودگذشتگی عزیزان رزمنده، حماسه با تغزل در هم آمیخت و نام لغزل حماسیل به خود گرفت. غزل حماسی شعر دفاع مقدس، اهداف و موضوعات خاصی را که شامل ارزشهاي انقلاب و اعتقادات دینی واست در آیینه ي روشن ابیات خویش گنجانده است .این ویژگی مهم واصیل ، ساختمان اصلی ساختار کلامی و محتوایی این نوع از غزل پویاي شعر انقلاب را تشکیل می دهد.
