بخشی از مقاله
چکیده:
به منظور بررسی میزان مصرف گازوئیل در عملیات خاکورزی وتهیه بستر بذر در مزارع ذرت هیبرید سینگل کراس 704 آزمایشی به روش مقایسه ای و بصورت طرح کرتهای خردشده در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با 3تکراردر تابستان 1391 در مزرعه ایستگاه تحقیقات کشاورزی شهرستان خاش انجام شد.درروش مقایسه ای فاکتورمیزان مصرف گازوئیل در3 سطح شامل 3روش مختلف خاکورزی به صورت -1خاکورزی مرسوم -2خاکورزی مرسوم %10+خاکورزی حداقل -3 خاکورزی مرسوم %10+بدون خاکورزی مورد ارزیابی قرار گرفت .نتایج آزمایش در سطح اطمینان %1معنی دار شد ونشان داد که عملیات های مختلف خاکورزی برروی میزان مصرف گازوئیل عکس العمل وعملکرد متفاوتی داشته اند .بطوریکه بعنوان مثال تنها با تغییر سیستمهای خاکورزی در زراعت غلات و جایگزینی %10 خاکورزی حداقل باعث کاهش 101/6میلیون لیتر در میزان مصرف گازوئیل در سطح کشور شده و جایگزینی سیستمهای بدون خاکورزی در سطح %10 مزارع غلات با کاهش 144 میلیون لیتر در میزان مصرف گازوئیل درکل کشور، ضمن بهینه سازی مصرف سوخت ، گامهای بسیار موثری در راستای عملی شدن بیانات مقام معظم رهبری مبنی بر ضرورت اصلاح الگوی مصرف برداشته شده که بتدریج با بسط وتوسعه این روشها در سایر زراعتها میتوان بخش کشاورزی را بعنوان یکی از الگوهای افزایش بهره وری و مصرف بهینه در مقایسه با سایر بخشهای فعال در کشور مطرح نمود .
کلمات کلیدی: اصلاح الگوی مصرف ، خاکورزی حفاظتی ،خاکورزی مرسوم ، مصرف گازوئیل ، کشاورزی پایدار .
.1مقدمه:
خاک ورزی عبارت است از بهم زدن خاک با استفاده از ابزار مکانیکی بمنظور آماده سازی بستر بذر و یا تغییر در ساختمان خاک برای تقویت جوانه زنی و ریشه دوانی گیاه با هدف نهایی تولید محصول . کنترل علف های هرز و آفات - مخلوط کردن بقایای گیاهی و کودها با خاک و ایجاد پوشش - مالچ - سطحی برای افزایش ذخیره نزولات آسمانی و حفاظت خاک نیز از دیگر اهداف خاکورزی می باشند .بطورکلی سیستمهای خاکورزی به دو دسته کلی تقسیم میگردند که عبارتند از: الف - خاک ورزی مرسوم - زیرو رو کردن نسبتاعمیق خاک در فرایندهای شخم زدن بوسیله گاوآهنهای برگرداندار،بشقابی ویا زیرشکن و متعاقب آن دیسک زدن و هرس زدن - . ب - خاک ورزی حفاظتی شامل سیستمهای خاکورزی حداقل یا - Minimum tillage خاکورزی پوششی، نواری وپشته ای - و یا سیستمهای بدون خاکورزی No tillage - عبارت است از آماده سازی بستر کاشت بذر با کاهش دفعات ترددّ ماشین آلات در مزرعه - . اهمیت موضوع خاکورزی حفاظتی کاهش میزان سوخت مصرفی از طریق عملی شدن آن است .معایب سیستم خاکورزی مرسوم عبارتنداز:
الف:هزینه های زیاد نیروی کار، سوخت و ادوات متعدد تهیه بستر بذرب:بالا بودن دفعات تردد ماشین آلات در مزرعه و افزایش میزان فشردگی خاک ج: انتشار بذرعلفهای هرز در سطح مزرعه د:افزایش فرسایش آبی و بادی خاک ه:کاهش مواد آلی خاک. شیوههای مختلف خاکورزی و کاشت از طریق تغییر در شرایط فیزیکی بستر بذر، یعنی ویژگیهای حرارتی، رطوبتی، تهویهای و مقاومتی خاک، میتوانند بر نحوه سبز شدن بذر اثر گذار باشند. - گادوین وهمکاران، - 1990 یکی از مشکلات کشاورزی در مناطق خشک و نیمه خشک پایین بودن میزان مواد آلی خاک است. عدم مدیریت صحیح استفاده از ماشین - استفاده بیرویه و ترافیک سنگین ماشینآلات و ادوات - ، سوزاندن بقایای گیاهی، بارندگیهای شدید، عدم رعایت تناوب زراعی، استفاده بیرویه از کودهای شیمیایی و عوامل دیگر باعث شده تا خاکهای اراضی این مناطق در معرض فرسایش آبی و بادی قرار گرفته و هر ساله حجم زیادی از خاک این اراضی در اثر بارندگی و آبیاریهای بیرویه از مزرعه خارج و وارد رودخانهها گردد. از جمله ادواتی که هر ساله این فرسایش را تشدید میکند گاوآهن برگرداندار است که در بسیاری از مناطق دنیا استفاده از آن منسوخ شده است. بررسیها نشان میدهد که در هر سال 5 تا 7 میلیون هکتار از زمینهای زراعی دنیا حاصلخیزی خود را از دست می دهند. - استینروهمکاران، - 1998
بنابراین کاربرد فنآوریهای مطلوبی همانند سیستمهای خاکورزی حفاظتی به عنوان یکی از روشهای کاربردی در کشاورزی پایدار، می تواند سبب کند کردن روند تخریب زمینها و افزایش پایداری در کشاورزی گردد. - سوانتون وویز، - 1991 در سیستمهای خاکورزی حفاظتی، حداقل %30 بقایای گیاه زراعی قبلی، بعد از کشت محصول جدید در سطح خاک باقی میماند. - رئوفت ومحمودی، - 2005 خاکورزی حفاظتی در مقایسه با خاکورزی مرسوم میتواند در شرایط مختلف مزایایی مانند کاهش مصرف انرژی - عباسپوروهمکاران، - 2005کاهش فرسایش آبی و بادی - لیتورجیدیزوهمکاران، - 2007نیاز به نیروی کار کمتر - آیتووهمکاران، - 2007افزایش مواد آلی خاک - نیاگامبو، - 1999و تسریع در زمان کشت دوم را به دنبال داشته باشد - هریگ وهلند، - 1992
بررسی اثر خاکورزی و مدیریت بقایای گندم ا بر عملکرد ذرت و خواص فیزیکی خاک نشان داد سیستمهای بیخاکورزی با بقایای گیاهی در مقایسه با خاکورزی مرسوم، مقدار کربن آلی خاک را افزایش میدهند. - بحرانی وهمکاران،. - 2007 گزارش دادند مخلوط کردن بقایای ذرت بهوسیله شخم، وزن مخصوص ظاهری و خلل و فرج خاک را در عمقهای -20 0 و 20-30 سانتیمتر کاهش می دهد - کریستین وباکن ،. - 1991 در آزمایشی میانگین وزنی قطر کلوخهها و همچنین شاخص مخروطی خاک تحت تأثیر سیستمهای مختلف خاکورزی را ارزیابی کردند. - نورمحمدی وزارعیان،. - 1382 نتایج حاصل از پژوهشی نشان داد که روشهای مختلف خاکورزی تأثیر معناداری بر وزن مخصوص ظاهری و شاخص مخروطی خاک دارد - اسانبیتان وهمکاران،. - 2005 افزایش وزن مخصوص ظاهری و مقاومت به نفوذ را با افزایش تعداد عبور ماشینها گزارش کردند و نفوذپذیری هوا با شدت عبور کاهش مییابد - مامان واهو،. - 1998
نتایج حاصل از پژوهشی نشان داد افزایش تعداد عبور ماشین هاباعث افزایش وزن مخصوص ظاهری خاک وافزایش مقاومت به نفوذ شده ونفوذپذیری هوابا شدت عبور کاهش می یابد - مانرینگ وهمکاران،. - 1966 کشور ایران در زمینه چگونگی مصرف انرژی دربخش کشاورزی با نواقص فراوانی روبروست به طوری که در فرایند تولید - کاشت ،داشت وبرداشت - ومسائل بعداز برداشت :مانندمدیریت حمل ،مدیریت فراوری ونگهداری ،مدیریت بازاریابی وفروش به دلیل سنتی بودن ،اغلب انرژی زیادی به هدرمی رود.لذا بایدبه فکر چاره بودوگرنه درآینده نه چندان دور ،تولید ما آنقدر پرهزینه می شود که ضمن نداشتن توجیه اقتصادی سیر منفی نیز به خود خواهد گرفت .
مرحله آماده سازی بستر بذر - انجام خاکورزی های اولیه و ثانویه - و نیز مرحله کاشت در زراعتهای اصلی کشورمان نظیر غلات ، یکی از پرمصرف ترین بخشهای انرژی می باشند .بطوریکه در سیستم های رایج خاکورزی در مملکت کلیه مراحل شخم زدن ، دیسک زدن ، لولر زدن وبذرکاری بصورت جداگانه انجام میشود.بدین تریتب تعداد موارد حرکت تراکتورها در مزارع وطی این مراحل ضمن برجاگذاشتن اثرات سویی بر وضعیت ساختمان خاک مزارع - نظیر افزایش میزان فشردگی خاک ، کاهش نفوذ پذیری آب و هوا در خاک و .... - از طریق بالا بردن میزان مصرف گازوئیل بعنوان انرژی عمده مصرفی در این بخش ،از روند بسیار نامطلوبی برخوردار می باشد. .خوشبختانه ادوات وماشین آلات متنوع کشاورزی موجود در سطح دنیا موجب ابداع سیستمهای خاکورزی متفاوتی شده بطوریکه خاکورزی حداقل و همچنین روش بدون خاکورزی از بهترین و موثرترین راهکارها در راستای ایجاد تحولات بنیادی در کشاورزی بویژه از منظر کشاورزی پایدار شده است .
آمار ارائه شده در خصوص اجرای قریب به یکصد میلیون هکتار عملیات خاکورزی حفاظتی در کشوهای توسعه یافته جهان ، ضرورت تسریع در طراحی واجرای یک برنامه جامع واصولی برای تغییر سیستمهای خاکورزی رایج در سطح زراعتهای اصلی کشور منجمله غلات وبکارگیری روشهای خاکورزی حفاظتی طی یک دوره چندساله را بیش از پیش تائید می نماید . این گام بزرگ ضمن ایجاد یک دگرگونی در وضعیت کشاورزی کشور موجب بالا بردن درصد زراعتهای مکانیزه در مقایسه با زراعتهای نیمه مکانیزه وسنتی میشود . آماده سازی بستر خاک یا خاکورزی یکی از پارامترهای بسیار مهم است که انرژی زیادی صرف آن می شود ،که شامل مراحل -1انتخاب نوع ماشین آلات با توجه به توپوگرافی زمین -2انتخاب نوع ماشین آلات با توجه به ابعاد زمین -3انتخاب نوع ماشین باتوجه به بافت وساختمان خاک-4انتخاب نوع ماشین آلات باتوجه به بعد مسافت کارگاه یا عرصه تولید .
نتایج حاصل از انجام پژوهشی درخصوص ارزیابی میزان سوخت مصرفی در خاکورزی وآماده سازی بستر بذربرای محصول سیب زمینی در استان اردبیل پس از تجزیه وتحلیل داده هایی که از طریق پرکردن پرسشنامه درسال زراعی 1385 وتوسط کشاورزانی که به طور تصادفی انتخاب شده بودند نشان می دهد که کل انرژی ورودی برای محصول فوق 81624/96مگاژول /هکتار - شامل بذر ،کود شیمیایی وحیوانی ،سموم وماشین آلات ونیروی انسانی ودیزل - بوده که حدود %40این انرژی مربوط به سوخت دیزلی وماشین آلات میباشد.باتوجه به متوسط عملکرد سیب زمینی در منطقه که حدود2843/61کیلوگرم /هکتار تحت شرایط نرمال میباشدوبادر نظر گرفتن انرژی مصرفی وبهره وری انرژی به ترتیب 20808/03و0/35مگاژول /هکتار محاسبه شده است مرور مطالعات انجام شده درزمینه مصرف انرژی در بخش کشاورزی برای محصولات مختلف نشان می دهد که مصرف انرژی دراین بخش اقتصادی درکشوردارای روند افزایشی بوده است. - محمدی وهمکارانش ، - 2008
بررسی های انجام شده در کشور نشان می دهد مصرف انرژی در بخش کشاورزی دارای روند صعودی بوده است .درسال 1364 کل انرژی مصرفی در بخش کشاورزی معادل 2/8میلیون بشکه نفت خام بوده است.این رقم در سال 1371به 1/33میلیون بشکه افزایش یافت.پس از آن مصرف انرژی در بخش کشاورزی بین 29تا33میلیون بشکه نفت خام در نوسان بوده است - ترازنامه انرژی،. - 1384 بخش کشاورزی پس از حمل ونقل بزرگترین مصرف کننده گازوئیل درکشور میباشد - وزارت نیرو،. - 1385 مقدار مصرف انرزی بخش کشاورزی درسال 1381 معادل 29/22میلیون بشکه 3/7 - درصدکل مصرف انرژی - وبه ارزش 1185/45میلیون دلار 6/4 - کل ارزش مصرف انرژی - بوده است .این مقدار درسال 1383 معادل 32/2میلیون بشکه نفت خام بوده که باتوجه به افزایش شدید قیمت نفت خام در سالهای اخیر ومتوسط مصرف سالانه انرژی دراین بخش ،اگر قیمت جهانی هر بشکه نفت خام را به طور متوسط 100 دلار فرض کنیم ،ارزش انرژی مصرفی این بخش
حدود3/22میلیارددلارمیباشد.باتوجه به روند فزاینده مصرف انرژی دربخش کشاورزی ایران لازم است وضعیت فعلی مصرف انرژی دراین بخش مورد بررسی قرار گیرد. نتایج بررسی های صورت گرفته در پژوهشی نشان داد نسبت خروجی به ورودی انرژی که معرف کارایی مصرف انرژی است از 2/52درسال 1350 به 1/32در سال 1386 کاهش یافته است دراین بین نسبت فوق تاسال 1362 دارای روند نزولی بوده ومقدارآن برای بقیه سالها تقریبا ثابت ومتوسط کارایی انرژی در بخش کشاورزی دردوره مورد بررسی 1/42 بوده است . - مهرابی بشرآبادی واسمعیلی،. - 1388 در تعریف کشاورزی پایدار میتوان گفت کشاورزی پایدار یا جایگزین فقط یک سیستم کشاورزی نیست ، بلکه شامل طیف وسیعی از نظامهای مختلف کشاورزی می باشد .این نظامها دامنه وسیعی از سیستمها ی تولیدی را شامل شده که با تلفیقی از مجموعه راهکارهای رایج در بخش کشاورزی منتج به تولید محصول خواهد شد.
پاره ای از مشکلات فراروی کشاورزی پایدار عبارتنداز: - الف : - فرسایش خاک - ب: - ایجاد اختلال در بافت وساختمان خاک بعنوان بستر تولید محصولات - پ: - کاهش حاصلخیزی خاک - ت: - آلودگی آبهای سطحی وزیر زمینی در راث مصرف بیش ازحدّ کودها و سموم شیمیایی - ج: - کاهش منابع طبیعی تجدید ناپذیر - د: - میزان مصرف بالای انرژی برای انجام عملیاتهای متعدد زراعی - و: - افزایش هزینه های تولید محصولات - ه: - کاهش درآمد کشاورزان. بر این اساس و در راستای رفع کامل و یا به حداقل رساندن مسائل ومشکلات موجود برنامه ریزی و با جایگزینی سیستمهای جدید کشاورزی بجای سیستمهای رایج زمینه برای عملی شدن کشاورزی پایدار فراهم میگردد.
