مقاله درآمدی بر توسعه فضاهای شهری در مناطق خشک و کم آب

بخشی از مقاله

-1طرح مسئله

برنامهریزی سکونتگاههای نواحی خشک و کم آب بحثنسبتاً جدیدی است که در اثر افزایش جمعیت و رشد شهرنشینی در جهان، جستجوی مناطق جدید برای توسعه سکونتگاهها و نیاز برای تولید غذا و بهرهبرداری از منابع طبیعی اهمیت پیدا کرده است. خشکسالی سالیان گذشته موجب گسترش نواحی خشک و لم یزرع شده است. این مسئله برای سیاستگذاران، برنامهریزان، طراحان و توسعه دهندگان ضروری شده که سیستمهای مخصوص و راهکارهایی برای برنامهریزی سکونتگاههای خشک و کم آب که فراتر از مقیاس یک یا دو خانه هستند، پیدا نمایند. شرایط آب و هوائی منحصربفرد مناطق خشک و کم آب، نیازمند راه حل های خاص برای حل مشکلات ناشی از خشکی هوا میباشد. اگرچه بحث این مقاله روی نواحی آب و هوای گرم و خشک ایران متمرکز است، اما برخی از راهحلهای پیشنهادی موجود ممکن است در دیگر شرایط آب و هوائی خشک و کم آب نیز کاربرد داشته باشند.

-2 مواد و روش

این مقاله برای توسعه فضاهای شهری در مناطق خشک و کم آب از روش های توصیفی - مروری که در پژوهش های علوم اجتماعی کاربرد فراوانی دارند، بهره گرفته است. از این رو، شناسائی اسناد و منابع مرتبط با موضوع اعم از منابع خارجی و داخلی، گردآوری اطلاعات و طبقه بندی منابع - کتاب ها، گزارش ها و مقاله های علمی - و نیز برخی گزارش های علمی از اهمیت خاص برخوردار است. مهمترین و اصلی ترین شکل گردآوری اطلاعات هنگام نگارش این مقاله، مطالعات کتابخانه ای و استفاده از فنون یادداشت برداری بوده است.

-3 چارچوب نظری

کاربری های زمین: هدف عمده طراحان و برنامهریزان شهر خشک باید به حداقل رساندن نفوذ عوامل اقلیمی مضر نواحی خشک به درون شهر است. در این راستا بایستی الگوی برنامه ریزی و طراحی کاربری زمین خاص مناطق خشک تعریف گردد. استفاده از آب - در صورت دسترسی - و درختان در اطراف شهر یا مناطق طراحی شده در داخل شهر به سهم خود میتواند تعدیلات اقلیمی مناسبی ایجاد نماید. با این حال، برای دستیابی به هدفهای استفاده از زمین در منطقه خشک میتوان روشهای زیر را پیشنهاد نمود:

·بایستی مجاورت کاربری های زمین را به منظور تسهیل حرکت در فضاهای سایهدار و فضاهای حفاظت شده از نظر آب و هوایی افزایش داد تا بدین ترتیب مصرف انرژی و طول زیرساختها کاهش یابد.

·از طراحی فضاهای باز عمومی بزرگ به منظور کنترل توفانهای شن - گرد و غبار - استفاده شود. تمام فضاهای باز بایستی سنگفرش شده یا درخت کاری گردند. باید جزئیات طرح فضاهای باز عمومی تهیه شده و بیشتر از توزیع بایستی به تمرکز فکر کرد. در بیشتر مناطق خشک و کم آب، فضاهای باز و سبز می توانند به مثابه سپر یا مانع در برابر بادهای غالب مزاحم به سمت شهر عمل نمایند.

·حملونقل پیرامون منطقه مسکونی بصورت خوشه بندی شده طراحی گردد. حرکت در داخل شهر باید به صورت سلسله مراتبی باشد. هر الگوی استفاده از زمین تا حد زیادی میزان حملونقل مورد نیاز را تأمین کند.

·باید دانست که تنش اقلیمی ضرورت یکپارچه سازی را بیشتر از کاربری زمین های سنتی دیکته میکند. بنابراین کلیه کاربری زمین های شهر بایستی یکپارچه برنامه ریزی گردد و فقط فعالیتهائی که اثرات منفی در منطقه مسکونی دارند مثل صنایع آلاینده جدا شوند. یکپارچه سازی باید شامل فضاهای مسکونی، تجاری - خرده فروشی - ، آموزشی، صنعتی - غیرآلاینده و بیصدا - و همچنین فضای سبز باز باشد. یکپارچه سازی، مجاورت، راحتی اقلیمی و تعاملات اجتماعی را تقویت میکند و در استفاده از زمین صرفهجوئی کرده و استفاده از زمین برای تمام گروههای سنی را مقدور می سازد. بعلاوه، این امر میزان وابستگی به وسایل موتوری را کاهش می دهد و با معیارهای جامعه ما که امروزه در مقدار زیادی از زمینهای خشک به کار می رود، سازگارتر می باشد.

·بایستی از درختان بومی مانند انجیر، انار، توت، سنجد و غیره برای کاهش مصرف آب استفاده گردد. درختانی که نیاز به آب دارند باید شب هنگام از طریق آبیاری قطرهای، آبیاری شوند تا میزان تبخیر کاهش یابد.

·فضاهای زیرزمین برای فشرده سازی و کارائی حداکثری زمین طراحی گردد.

·در کاربری های متراکم استفاده حداکثری از فضاهای سایه دار و خنک به عمل آید.

·از برنامه ریزی کاربری زمینی که منجر به تجمع آب یا سیلاب شود اجتناب گردد. سیستم های فاضلاب باز یا زیرزمینی باید پراکنده شده تا حداکثر جریان را جذب نماید. همچنین زمین بایستی برای تمام آب ها، انبار آب زیرزمینی، بازیافت آب، استخرهای شنا و پروژه های آبرسانی طراحی گردد.

·فضاهای عمومی شامل پاسیوها، خیابان ها و کوچه ها به منظور حداکثر سایه اندازی طراحی گردد. از ایجاد فضاهای پارکینگ بزرگ پرهیز شود. سایه سازی می تواند از مواردی چون درختان، ساختمانها، الگوی جهت یابی، اشکال ساختمانی، شیب و تقسیم کننده های سبک ساختمانی بدست آید. همچنین پوشش گیاهی تشعشات را جذب می کند و بنابراین انعکاس را به حداقل می رساند.

·به خاطر فاصله طولانی از منابع غذایی، فضاهای اضافی برای حفاظت از غذا و انبار طراحی شود.

·کاربری فراوانی از زمین برای فعالیتهای اجتماعی، تفریحی و سرگرمی طراحی شود تا احساس تنهایی در شهر منطقه خشک کاهش یافته و کمبود محل های سرسبز سنتی در محیط اطراف شهر خشک جبران شود.

·میزان فضای لازم برای تولیدات محلی برای موادی مثل مصالح ساختمانی یا مواد دیگر به منظور افزایش خودکفائی بیشترگردد.

·مد و شد طوری طراحی شود که همه کاربری های زمین برای خودروها و افراد پیاده در دسترس باشد.

·از محیط اطراف شهر خشک به عنوان محل معمول و زیبا استفاده گردد تا تصویر ذهنی محلی شهر بهتر نمایان شود. اگرچه شکل و فرم توپوگرافی، کمک مهمی به زیبائیشناسی می کند با وجود این، رابطه کاربری های مختلف زمین را تعیین می کند.

·کاربری مسکونی طوری تخصیص داده شود که دود و آلودگیهای گرد و غبار به وسیله بادهای رایج به داخل راه نیابد و از آلودگی صوتی در جادههای محلی و منطقهای اجتناب گردد. کاشت مناسب درختان می تواند آلودگی هوا و صدا را کاهش دهد.

توسعه سکونتگاه متراکم: منظور از شهرهای متراکم، عکس شهرهای معاصری است که در سطح وسیعی پخش شدهاند. این شهرهاکاملاً یکپارچه بوده و مثل اجزای به هم پیوسته یک پیکره عمل می کنند و کاربری های زمین بطور مؤثر ترکیب و ادغام می شوند. فضاهای شهری شسته و رفته طراحی شده و فضای کمتری را نسبت به شهرهای متداول با جمعیت یکسان اشغال میکند. از نظر تاریخی اکثر شهرهای مناطق خشک و بایر در پاسخ به فشار محیطی، اسکان متراکمی داشتهاند. با این حال تراکم الزاما به معنی حجم بالا و زیاد جمعیت نیست. شهر متراکم یکی از کاراترین، زیباترین و موفقترین اشکال محل سکونت است که تا به حال تعریف شده است. برخی از اصول اسکان در منطقه متراکم خشک به قرار زیر است:

·همجواری با کاربری های متفاوت زمین

·کاربرد ترکیبی زمین و به حداقل رساندن استفاده مجزا از آن

·خوشهبندی مسکونی

·مسیر گزینی جنبی سیستم حملونقل اصلی پیرامون واحدهای مسکونی با به حداقل رساندن نفوذ و تقاطع

·واحدهای مسکونی که خدمات اجتماعی- اقتصادی خودکفا دارند به خودی خود فرم فیزیکی دارند و اجتماع آنها کلمنطقه مسکونی را شکل میدهد.

برخی از مزایای شهرهای منطقه خشک و متراکم عبارتند از:

·با مشکلات ناشی از آب و هوای تنشزای منطقه خشک چون تشعشع شدید، تغییرات روزانه دما، خشکی بیش از حد، بادهای سرد یا گرم، طوفانهای گردوغبار مقابله می کنند.

·انرژی کمتری را برای گرم کردن و خنک کردن مصرف میکنند.

·هزینههای طراحی، ساخت و ساز، نگهداری و مدیریت، تأسیسات زیربنایی - جادهها، سیستم حملونقل، تلفن و کابل، فاضلاب، منبع تأمین آب و برق - ، اخذ عوارض از شهروندان و در نهایت توسعه مناطق مسکونی را کاهش میدهند.

·ایجاد دسترسی سریع و آسان به امکانات موجود

·ذخیره زمان و انرژی برای رفت و برگشت و مسافرت.

·ایجاد زندگی اجتماعی رضایتبخش به ویژه برای ساکنین خیلی جوان و خیلی پیر

·تخریب اندک اکوسیستم حساس منطقه خشک.

اگر شهر متمرکز به خوبی طراحی شود، می تواند ازدحام و انواع سروصدای ناشی از شلوغی را حتی بیشتر از شهرهای کنونی کنترل نماید. طراحی یک شهر متراکم که زندگی زیرزمینی را نیز در پی دارد باعث میشود که آن شهر مجهز و کارا باشد و نیز جنبههای منفی ازدحام اجتماعی و سروصدا کاهش یابد. در حالت کلی، شهر متراکم به معنای ایجاد ساختمانهای بلند بر روی زمین نیست بلکه ایجاد ساختمانهای عمودی در زیرزمین برای اقامت، انبار و فضاهای اجتماع عمومی است. اساسا توسعه ی شهری، پروژهای بسیار بزرگ و وسیع هم در فضا و هم در اندازه ای است که تاکنون توسط بشر در طول تاریخ ایجاد شده است. چنین پروژهای هرگز کامل نشده و در آینده احتمالا توسعه می یابد. این مسأله به بازدهی هر فردی بدون توجه به قابلیت ذهنی، سن، نژاد، مذهب، اصالت و هر ویژگی دیگری بستگی دارد. طراحان و متخصصان علوم اجتماعی جهت استفاده بهینه از این فرایند رشد و داشتن جامعهای شادتر چالشی جدید پیشرو دارند.

با این حال، در مناطق خشک تأثیر چنین پروژه عظیمی فراتر از ملزومات فضا، اندازه و تغییراتی است که بر اکولوژی و محیط آن منطقه وارد میکند. معرفی شهر متراکم جنبههای منفی چنین اثری را در مقایسه با شهرهای معمولی به حداقل میرساند. با این حال، پیشنهاد احداث ساختمانهایی با جمعیت بالا الزاماً تراکم بالای جمعیت نمی باشد. همچنین، تراکم بالای جمعیت همیشه به معنای تأثیرات منفی اجتماعی یا شرایط بهداشتی کم و ضعیف نیست. جدول1 نشان میدهد که در شهر متراکم حدود % 50 کاربرد زمین را میتوان به زیرزمین منتقل نمود بدون اینکه تصویر فردی و گروهی، سنتی و روانی جو شهر را مختل نماییم . - Golany, 1985 -