بخشی از مقاله
خلاصه
گسترش فیزیکی نابسامان و بی رویه ی شهرها یکی از مشکلات شهر و شهرنشینی جهان سوم در دوران معاصر می باشد؛ به طوری که طی فرآیندی مداوم محدوده های فیزیکی و فضاهای کالبدی شهر در جهات عمودی و افقی به لحاظ کمی و کیفی رشد می یابد و اگر این روند سریع و بی برنامه باشد به ترکیبی نامتناسب از فضاهای شهری مشکل زا خواهد انجامید . لذا یکی از علل شکل گیری این روند و همچنین یکی از مهمترین پیامدهای آن حاشیه نشینی شهری است . جریان توسعه ی شهری در ایران طی سی سال گذشته باعث گردید که جمعیت شهرنشین بالغ بر دو برابر گردد و عملا سرعت آن از ظرفیت و توانایی دولت و شهرداری ها در فراهم نمودن زیرساخت ها، ارائه ی خدمات و ایجاد اشتغال شهری به شدت پیشی گیرد. برنامه ریزی شهری به دنبال برنامه ریزی و تعیین ابعاد توسعه شهرها و همچنین نیازهای آن ها بر اساس پیش بینی ها و اهداف توسعه شهری است.
اهداف پدافند غیر عامل در طرح های توسعه شهری استفاده بهینه از مناطق شهری به منظور بالا بردن ضریب امنیت و ایمنی منطقه ، ایجاد تاسیسات و تجهیزات برای کاهش آسیب پذیری ، بررسی تهدیدات زیست محیطی در شهرها و ایجاد مکانهای اسکان اضطراری و تبیین مقررارت در این موارد می باشد. زیرا یک از کارکردهای مهم پدافند غیرعامل حفاظت از شهرهاست تا از این رهگذر، پویایی حیات شهری را در پرتو امنیت محلی وملی ایجاد کند.بر این اساس سعی شده تا با توجه به تئوری های مهاجرت و حاشیه نشینی و استفاده از اصول پدافند غیرعامل راهکارهایی ارائه گردد، که ضمن ارتقای امنیت شهریباعث توسعه شهر ،شهرنشینی و مناطق حاشیه ای شود.
کلمات کلیدی: پدافند غیرعامل، توسعه شهری ، مناطق حاشیه نشین ، کاربری چند منظوره
1. مقدمه
بنا بر اعلام مرکز اسکان بشر ملل متحد در سال 1996 حدود 25 درصد جمعیت جهان فاقد خانه ای در شأن زندگی انسانی بوده اند؛ که در برگیرنده ی دامنه ی گسترده ای از بی سرپناهان و خیابان خوابها تا آلونک نشینان بوده و این نسبت برای کشورهای جنوب در حال افزایش است . به طوری که گزارش سال 2001 مرکز اسکان بشر ملل متحد حدود جمعیت شهری جهان در فقر مطلق به سر می برده اند و امروزه در آسیا تعداد فقرای شهری بیش از میزان آن در نیمه ی دوم دهه ی 90 میلادی می باشد . همچنین ، کمیسیون جهانی آینده ی شهرها در قرن 21 هشدار داده که به موازات رشد ابرشهرها ، فقر شهری در کشورهای جنوب افزایش یافته و بخش عمده ای از رشد شهرنشینی بر پایه ی اقتصاد غیررسمی و همراه با گسترش سکونتگاه های غیر رسمی صورت خواهد گرفت و این گرایش را غیر رسمی شدن شهرنشینی نامیده است .
از این رو، می بینیم که حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی، مسأله ای گذرا و با ابعاد محدود نبوده و توافقی بر بقای باز تولید و بسط آن وجود دارد که حاکی از عدم کفایت راه حل ها و سیاست های متداول شهری است و رهیافت ها و اقدامات نوینی را می طلبد - صرافی، . - 1381حاشیه نشینی پدیده ای است اجتماعی و به عنوان معضل اجتماعی مورد توجه جامعه شناسان شهری و سایر علوم مربوط به شهرسازی قرار گرفته است . معضل حاشیه نشینی یا سکونت گاه های غیررسمی در بخش عظیمی از کشورهای جهان، به ویژه در کلان شهرهای قاره آسیا و آفریقا و آمریکای جنوبی، گریبا نگیر مدیریت شهری می باشد .آمارهای موجود حکایت از آن دارد که قریب20تا 30 درصد ساکنین کلا نشهرها در سکونت گاه های ناهنجار زندگی کرده و دست به گریبان معضلات خاص محلات فوق می باشند .حاشیه نشینی مترادف با آسیب ها و انحرافات اجتماعی است اگر چه حاشیه نشینان آسیب زا و منحرف نیستند ولی شرایط و موقعیت جغرافیایی ایجاب می کند تا برای منحرفان، منطقه اخلاقی و فرهنگی خاصی ایجاد شود .
زندگی حاشیه نشینی و کنش متقابل اعضای آنها با یکدیگر عامل به وجود آورنده فرهنگ خاصی است که با فرهنگ متداول حاکم بر جامعه تفاوت دارد .خرده فرهنگ زاغه ای از افرادی تشکیل یافته که کم و بیش مشکلات مشابهی دارند و ارتباطات آنها با یکدیگر، ارزش ها و گرایش های جدیدی را پدید می آورد .بنابراین بسیاری از رفتارهایی که در فرهنگ حاکم جامعه، ناهنجار و یا انحرافی تلقی می شوند، در این مکانها عادی هستند - ربانی و همکاران، 1388و. - 1381 شهرنشینی در ایران نیز با بروز و ظهور مشکلاتی چون بی مسکنی و بدمسکنی، معضل حاشیه نشینی و رشد زاغه ها و سکونتهای غیر رسمی، چالش های زیست محیطی ، عدم دسترسی به آب آشامیدنی سالم و بهداشتی، معضل دفع زباله، مشکل ترافیکی و آمد و شد، گسترش انحرافات اجتماعی، مسئله تامین کار، انواع نارضایتی های جمعی و احساس عدم تعلق و بیگانگی با شهر، همراه بوده است .عدم مشارکت، احساس تبعیض، نداشتن روحیه شهروندی، کامروایی های معوق و ...از ویژگی های عمده شخصیتی حاشیه نشینان است .حاشیه نشین این احساس را دارد که شهر خانه او نیست .
لذا پیوسته در تضاد میان عینیت و ذهنیت به سر می برد .اگر به حاشیه رفتن کامل شود ما با بحران اجتماعی روبرو می شویم و به نظر می رسد که بررسی آن از در حوزه جامعه شناسی بحران قرار گیرد - نقدی،1386 و نقدی؛صادقی،. - 1388 مفهوم حاشیه نشینی به معنای اعم ، شامل کسانی است که در محدوده ی اقتصادی شهر ساکن هستند، ولی جذب اقتصادی شهری نشده اند. جاذبه ی شهر نشینی و رفاه شهری ، این افراد را از زادگاه خویش کنده و به سوی قطب های صنعتی و بازار کار می کشد و اکثرا مهاجرین روستایی هستند که به منظور گذران بهتر زندگی، راهی شهر ها می شوند - بخش جامعه شناسی موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، - 7 :1350
مفهوم توسعه پایدار در مسائل و شاخه های مختلف توجه قشر زیادی از کارشناسان مربوطه را به خود جلب کرده حال آنکه این مفهوم در ابتدای امر برای جلوگیری از هدر رفت منابع بیولوژیک و محافظت از اکو سیستم مورد استفاده قرار گرفت و به عنوان محافظ در حوزه های امنیت و دفاع ارائه شد - بحرینی،. - 65 :1383 امروزه تهدیدات گوناگون در مناطق شهری به وضوح مشخص گردیده است و در صورت بروز مخاطرات ، مناطق شهری باید بتوانند با برنامه ریزی و استفاده از تجهیزات و تاسیسات موجود با آن مقابله کنند. در سال 2000 جمعیت شهری در جهان حدود سه میلیارد ویا قریب به 48 درصد کل جمعیت جهان برآورد میشد. پیش بینی میشود این تعداد در سال 2030 به پنج میلیارد ویا حدود 61 درصد جمعیت آن زمان جهان برسد. بنابراین بین سالهای 2000 تا 2030 جمعیت شهر نشین جهان رشد سالیانه ای با میانگین سالیانه1/8درصد خواهد داشت .
در همین دوره متوسط رشد جمعیت شهری کشورهای صنعتی پیشرفته بسیار کمتر از میانگین جهانی، و یاحدود0/5 درصد در سال،برآورد میشود. درحالی که میانگین رشد جمعیت شهری این کشورها در نیمه دوم سده گذشته1/5درصد بوده است. جمعیت شهری کشورهای توسعه یافته امروزی که در سال 2003 قریب 0/9میلیارد بود ، درسال 2030 حداکثر به یک میلیارد خواهد رسید. در مقابل درصد رشد جمعیت شهری در کشورهای توسعه نیافته که در نیمه دوم سده گذشته بیش از در صد رشد جمعیت شهری جوامع توسعه یافته بود، در سه ده آینده نیز با شدتی چند برابر از درصد رشد جمعیت شهری جوامع توسعه یافته ادامه خواهد یافت. تفاوت رشد بسیار زیاد بوده ، یعنی تا سال2030 حدود 95 در صد شهرنشینان آینده جهان جذب شهرهای کشورهای که امروزه توسعه نیافته اند، خواهند شد هم اکنون74درصد جمعیت کشورهای توسعه یافته شهرنشین هستند و این درصد در سال2030 به 82 در صد خواهد رسید. این در حالی است که در جوامع در حال توسعه که هم اکنون جمعیت شهریشان 42 در صد کل جمعیت این جوامع است. در سال 2030 حد اکثر به 57 درصد کل جمعیت این جوامع خواهد رسید - کاظمی،. - 1389
با توجه به رشد جمعیت وگسترش مناطق شهر نشینی و همچنین پدیدار شدن مخاطرات در آینده اهتمام به مراقبت برای افزایش امنیت و ایمنی در این مناطق در صورت بروز خسارات را دارای اهمیت ویژه ای میگرداند که باید مورد توجه قرار گیرد. توسعه پایدار به محیط زیست پایدار و امن بستگی دارد. ایمنی در برابر حوادث طبیعی و غیر طبیعی و همچنین هر نوع خطر که تهدید برای انسان ها تلقی می شود از ضروریات منطقه به شمار می رود. برای رسیدن به این هدف که شهروندان و سطح آسیب پذیری در جوامع کاهش یابد با ید برنامه های مختلفی در مواجه با مخاطرات در طرح های توسعه شهری لحاظ گردد. براین اساس حفاظت از زندگی افراد و اموال ، تاسیسات تولیدی و صنعتی، استفاده بهینه از مناطق شهری و ارائه خدمات در برابر خطرات باید به عنوان بخش جدایی ناپذیر در برنامه ریزی فضایی و مدیریت شهرستان در نظر گرفته شود - Jenks ،. - 2007
2. پیشینه تحقیق
با توجه به حجم تهدیداتی که ایران در عرصه بین الملل با آن مواجه است، در زمینه پدافند غیرعامل هنوز در ابتدای راه هستیم و باور هرچه بیشتر مدیران و کارشناسان به این مقوله مهم می تواند ضریب ایمنی کشور را در برابر تهاجمات احتمالی بیگانگان
