بخشی از مقاله
آب و فاضلاب
فصل اول
اهميت آب و فاضلاب
توسعه‌ي شهرنشيني از مقتضيات تمدن امروزي بشري است. لازمه‌ي شهرنشيني و رفاه عمومي، برخورداري از خدمات‌دهي‌هاي زيربنايي به ويژه خدمت‌دهي تامين آب و دفع بهداشتي فاضلاب است كه مسئوليت ارايه‌ي آن در شهر از 12 سال گذشته به عهده‌ي شركت‌هاي آب و فاضلاب نهاده شده است.
در حال حاضر حدود 69 درصد از جمعيت كل كشور اعم از شهري و روستاهاي حاشيه‌ي شهرها (با جمعيت بيش از 5/45ميليون نفر) از خدمت‌دهي‌هاي شركت‌هاي آب و فاضلاب شهري و 23درصد از جمعيت كل كشور (معادل 16 ميليون نفر) به طور مستقيم و بقيه (8 درصد، معادل 5 ميليون نفر) به طور غيرمستقيم از خدمت‌دهي‌هاي شركت‌هاي آب و فاضلاب روستايي بهره‌مند مي‌باشند. اين نسبت به طور دايم رو به افزايش است.
در پايان سال 1381، بيش از 7/97درصد از جمعيت شهري همچنين حدود 60% از جمعيت روستايي كشور از خدمت‌دهي‌هاي آب شرب و بهداشتي برخوردار بوده‌اند. در حالي كه در بخش فاضلاب، جمعيت تحت پوشش جمع‌آوري فاضلاب شهري به رقمي بالغ بر 20 درصد و در سطح روستاها كمتر از 5/0 درصد رسيد.
تامين آب و دفع بهداشتي فاضلاب مراكز جمعيتي و سكونت‌گاهي، از جمله شاخص‌هاي اصلي توسعه‌ي پايدار بر اساس اصول و معيارهاي پذيرفته شده‌ي جهاني است.
رشد و توسعه‌ي بخش آب و فاضلاب منجر به ارتقاي سطح بهداشت عمومي، رفاه مردم و در نهايت توسعه‌ي جوامع با رويكرد به عدالت اجتماعي و توسعه‌ي پايدار خواهد شد. خوشبختانه طي سال‌هاي اخير اقدام‌هاي گسترده‌اي در جهت ظرفيت‌سازي بخش آب و فاضلاب و توسعه‌ي نهادي اين بخش به انجام رسيده و زمينه را براي فعاليت‌هاي آتي فراهم كرده است. اين در حالي است كه رشد سريع جمعيت شهرها و گسترش و ازدياد كانون‌هاي جمعيتي شهري، كيفيت و كميت منابع تامين كننده‌ي آب شرب و بهداشتي را در معرض مخاطره و ناپيداري قرار داده است.
نكته‌ي مهم اينكه منابع عموماً محلي بوده و شبكه‌هاي آبرساني هر شهر و منطقه به طور مستقيم تحت تاثير عوامل طبيعي همان منطقه مي‌باشند. به اين ترتيب، آسيب‌پذيري منابع تامين كننده‌ي آب شرب و بهداشتي، متاثر است عامل‌هاي طبيعي چون خشكسالي، سيل و نظاير آن و همچنين عامل‌هاي ناشي از فعاليت‌هاي انساني نظير توسعه‌ي صنايع، شهرسازي و مانند آن بسيار محتمل بوده و براي حفاظت كمي و كيفي اين منابع لازم است چاره‌ي جدي انديشيده شود.
در پايان سال 1381، در پي اقدام‌هاي گسترده‌ي وزارت نيرو در ايجاد تاسيسات تامين آب ش
رب و بهداشتي، ظرفيت اين تاسيسات به رقمي بالغ بر 8/6 ميليارد و 800 ميليون مترمكعب به ترتيب براي شهرها و روستاها رسيده است. گرچه اين رقم‌ها در مقايسه با حجم كل منابع آب تجديدشونده‌ي كشور به نسبت كم و حدود 5/5درصد آن را تشكيل مي‌دهد، ولي به دليل عدم تطابق مراكز جمعيتي كشور با محل استقرار منابع آب و ظرفيت موجود آنها، تامين آب شهرها و روستاهاي كشور همچنان به عنوان يك عامل پيچيده و مواجه با چالش دايمي محسوب مي‌شود.
از سوي ديگر تكرار و استمرار خشكسالي و آثار ناشي از تغييرهاي اقليمي، دامنه‌ي خطر
آسيب‌پذيري تامين آب شرب و بهداشتي را افزايش داده، به طوري كه براي تامين آب شهرها و پاسخگويي به تقاضاي روزافزون مردم، وزارت نيرو سال به سال ناگزير به انتخاب منابع جديد و انتقال آب از منابع دورتر به شهرهاست.
در راستاي پاسخگويي به اين نياز، وزارت نيرو در سال‌هاي اخير، طرح‌هاي بزرگ آبرساني كه اغلب آنها داراي خط انتقالي به طول بيش از 100 كيلومتر مي‌باشند، مطالعه و اجرا كرده است و تا كنون طرح‌هاي بزرگ آبرساني از زرينه‌رود و به تبريز و آبرساني از زاينده‌رود به يزد و خط دوم آبرساني از ميناب به بندرعباس و طرح آبرساني از شوشتر به اهواز و طرح آبرساني از چاه نيمه به زاهدان و ...
احداث بهره‌وري شده است و طرح‌هاي بزرگ ديگري از جمله طرح آبرساني از زاينده‌رود به كاشان و طرح بزرگ آبرساني از سد كوثر به بندر لنگه و طرح آبرساني از سد قير به لارستان و ... را در دست اجرا دارد.
طرح بزرگ آبرساني از سد دوستي به مشهد هم از جمله طرح‌هاي بسيار بزرگي است كه از 2 سال گذشته در فهرست طرح‌هاي اجرايي برنامه‌ي سوم قرار گرفته است.
شايان ذكر است كه تاكنون اقدام‌هاي انجام شده به طور عمده حول محور تامين و انجام فعا
ليت در عرصه‌ي استحصال، انتقال و توزيع آب متمركز شده است. محدوديت منابع براي پاسخگويي به نياز آتي شهرها همزمان با انجام اقدام‌هاي سياسي، پرداختن به مديريت تقاضا يك ضرورت اجتناب‌ناپذير خواهد داد. لازمه‌ي دستيابي به نتيجه‌ي مطلوب در مديريت تقاضا، تدوين قوانين و مقررات مناسب در زمينه‌ي الگوي مصرف و تدوين و اعمال تعرفه‌هاي منطقي، استفاده از فناوري‌هاي پيشرفته، بهبود، بهره‌برداري و بهره‌وري از تاسيسات و مهمتر از همه، هنجارسازي و نهادينه ساختن فرهنگ صرفه‌جويي و مصرف بهينه در سطح جامعه است.
در بخش فاضلاب، مهمترين وظيفه‌ي وزارت نيرو، جبران عقب افتادگي‌هاي گذشته و تسريع در اجراي طرح‌هاي فاضلاب در كليه‌ي شهرهاي كشور با درنظر گرفتن اولويت مسايل زيست محيطي آنها است. با اجراي اين طرح‌ها نه تنها حدود 3 ميليارد مترمكعب آب كافي براي كشاورزي در زمين‌هاي مستعد اطراف شهرها حاصل مي‌شود، بلكه به طور جدي از آلوده شدن محيط زيست شهري و روستايي، منابع آب و خسارت به ابنيه و تاسيسات شهرها جلوگيري مي‌شود و به ارتقاي سطح بهداشت و سلامت جامعه كمك خواهد شد. آثار مستقيم و غيرمستقيم اجراي طرح‌هاي فاضلاب، هم از لحاظ اقتصاد خانواده و هم از نظر اقتصاد ملي و اشتغال‌زايي، بسيار حائز اهميت است.
با اجراي اين طرح‌ها هزينه‌ي تامين دارو و درمان كشور به ميزان قابل توجهي كاهش مي‌يابد. همچنين منابع آبي موجود كه در واقع منبع اقتصادي و حياتي كشور مي‌باشند، از معرض تهديد نجات يافته و مقادير قابل توجهي آب براي مصارف غيرشرب استحصال مي‌شود.
از ديگر موضوعات مهم، نگرش جامعه به چرخه‌ي آب در محيط شهري و روستايي اعم از حوزه‌ي آبريز، منابع آب‌هاي سطحي و زيرزميني، خطوط انتقال و شبكه‌هاي آب شرب و بهداشتي و همچنين توجه به مسايل آب‌هاي سطحي شهرها، سيلاب‌ها و به ويژه جمع‌آوري، دفع و تصفيه فاضلاب مي‌باشد.
عدم توازن بين فعاليت‌هاي توسعه‌ي شهري و روستايي و توان طبيعي منابع آب و ناديده گرفتن اثرهاي ناشي از اين عدم توازن عواقب وخيم و جبران‌ناپذيري را بوجود خواهد آورد.
به دليل عدم نگرش جامع و موزون در طرح‌هاي كالبد ملي و آمايش سرزمين و عدم توجه به محوريت آب در اين گونه طرح‌ها، به طور روزافزون بحران‌هاي شهري و روستايي بروز مي‌كند كه ادامه‌ي اين روند مي‌توان كشور را با مشكلات جدي روبرو سازد.
فراگير كردن خدمت‌دهي آب و فاضلاب نياز به سرمايه‌گذاري وسيع دارد. با توجه به كمبود منابع مالي در كشور و بويژه در بخش آب و فاضلاب و حجم كار سنگيني كه بايد انجام شود، توجه به راهكارهاي تامين سرمايه چه از منابع عمومي و منابع داخلي شركت‌ها و مشاركت بخش خصوصي و منابع بين‌المللي حائز اهميت فراواني است. پايين بودن نسبي نرخ خدمت‌دهي‌هاي آب و فاضلاب در مقايسه با كشورهاي ديگر و پرداخت يارانه‌اي پنهان و آشكار توسط دولت در دهه‌هاي گذشته، ايجاب مي‌كند تا راهكارهاي جديدي براي پايداري بخش و اتكا به منابع غيردولتي جست و جو مي‌شود.
فصل دوم
بيلان آب در ايران و جهان
آب‌شناسان بر اساس روش‌هاي مختلف محاسباتي، ارقام متفاوتي را براي حجم آب‌هاي كره‌ي زمين بيان كرده‌اند. آب‌شناس سرشناس روسي، شيكلومانوف در سال 1999، پراكندگي و توزيع آب‌هاي كره‌ي زمين را چنين اعلام كرده است (شكل زير).
برآورد مجموع آب‌هاي شور و شيرين كره‌ي زمين
مجموع حجم آب‌هاي كره‌ي زمين به تقريب 4/1 ميليارد كيلومتر مكعب است كه حدود 5/2درصد (حدود 35 ميليون كيلومتر مكعب) آن را آب‌هاي شيرين تشكيل مي‌دهد.
حدود 24 ميليون كيلومتر مكعب (9/68درصد) از اين مقدار آب شيرين، در يخ‌هاي قطبي و پوشش دائمي برف‌ها در نواحي كوهستاني انباشته شده است. حدود 8 ميليون كيلومتر مكعب (8/30%) از آب‌هاي شيرين كره‌ي زمين در سفره‌هاي زيرزميني تا عمق 2000متر، رطوبت خاك، مرداب‌ها و نواحي جنگلي نهفته است. اين مقدار آب حدود 97% از مجموع آب‌هاي قابل استفاده در
كاربري‌هاي گوناگون انساني را شامل مي‌شود.
حجم آب جاري در رودخانه‌ها و درياچه‌ها حدود 3/0 درصد (105هزار كيلومتر مكعب) از كل آب‌هاي شيرين كره‌ي زمين است.
همچنان كه گفته شد و در شكل زير نير به وضوح مشخص است، تمامي آب‌هاي شيرين كره‌ي زمين در يخ‌هاي قطبي، آبخوان‌هاي زيرزميني، درياچه‌ها و رودخانه‌هاي طبيعي، مخازن سدها و سرانجام در مرداب‌ها به شرح زير تجمع يافته است:
توزيع آب‌هاي شيرين در قاره‌هاي مختلف
يخ‌هاي قطبي
اين مناطق كه تنها حدود 10% از پوشش خاكي كره‌ي زمين را شامل مي‌شود. بخش عمده‌اي از حجم آب شيرين كره‌ي زمين (9/68درصد) را به شكل كره‌ي يخي در خود جاي داده‌اند. بر اساس مطالعات زمين‌شناختي ايالات متحده، 96درصد از آب‌هاي شيرين يخ‌زده، در قطب‌هاي شمال و جنوب انباشته شده است و تنها 4رصد باقي مانده‌ي آن (180هزار كيلومتر مكعب) در گستره‌يي به وسعت 550 هزار كيلومترمربع در پوشش يخي كوه‌هاي بلند قرار دارد.
آب‌هاي زيرزميني
مجموع اين آب‌ها بيش از 90درصد از حجم آب شيرين قابل استفاده‌ي كره‌ي زمين را شامل مي‌شود. بر اساس اعلام بانك جهاني، دفتر برنامه‌ريزي توسعه‌ي سازمان ملل و دفتر محيط زيست ملل متحد، در سال 1998 تامين آب شرب بيش از 5/1 ميليارد نفر از ساكنان كره‌ي زمين به آب‌هاي زيرزميني وابسته بوده است. سالانه در حدود 700-600 كيلومتر آب از آبخوان‌هاي زيرزميني استحصال مي‌شود. اين مقدار حدود 20درصد از مجموع استحصال جهاني آب را شامل مي‌شود.
درياچه‌ها
اغلب درياچه‌هاي آب شيرين در عرض‌هاي شمالي واقع است. قريب به نيمي از درياچه‌هاي كره‌ي زمين تنها در كانادا قرار دارد. بسيار از درياچه‌ها، به ويژه آنهايي كه در نواحي خشك قرار گرفته‌اند. به دليل تبخير و يا ورود زهآب‌ها، شور شده‌اند. درياي خزر، درياي مرده (درياي آرال) و درياچه‌ي بزرگ نمك در زمره‌ي بزرگترين درياچه‌هاي شور جهان قرار دارند كه روزگاري آب شيرين در آنها جريان داشت.
مخازن
درياچه‌هايي مصنوعي هستند كه در پشت ديواره‌هاي سدها ايجاد مي‌شوند. حجم آب انباشته شده در درياچه‌هاي سدهاي جهان در سال 1998 حدود 4286 كيلومتر مكعب تخمين زده شده است.
چرخه‌ي آب
تمامي آب‌هاي شور و شيرين كره‌ي زمين در مدار بسته‌اي به نام چرخه‌ي آب در گردش است. شيكلومانوف، برآورد كرده است كه هر سال در حدو 8/502 هزار كيلومترمكعب آب از سطح درياها و اقيانوس‌ها تبخير مي‌شود. 90% از اين مقدار (458هزار كيلومترمربع) دوباره به شكل بارش به اقيانوس‌ها و درياها باز مي‌گردد و مابقي آن (8/44هزاركيلومتر مكعب) به سطح خشكي‌ها مي‌بارد. مجموع آب در گردش در چرخه‌ي آب، سالانه حدود 577 هزاركيلومتر مكعب برآورد شده است (شكل زير).
شماي كلي چرخه جهاني آب و اجزاي آن
ميزان بارندگي، تبخير و رواناب در قاره‌هاي مختلف كره‌ي زمين در شكل زير نشان داده شده است.
توزيع بارش، تبخير و رواناب‌هاي سطحي در قاره‌هاي مختلف
اين مقدار اگرچه در نگاه اول قابل توجه مي‌نمايد، اما به دليل آن كه اغلب آب‌هاي سطحي كره‌ي زمين از اجتماعات انساني دور هستند، تمامي آنها نه تنها قابل استفاده نيستند، بلكه جنبه‌هاي زيست محيطي و تخصيص مقادير قابل ملاحظه‌اي از آب‌هاي موجود براي پايداري اكوسيستم‌ها نيز بايد مدنظر قرار گيرد.
واقعيت‌هاي جهاني آب
بر اساس برآورد محققان، از مجموع آب‌هاي كره‌ي زمين، هر سال تنها رقمي بين 14-5/12 هزاركيلومتر مكعب آن براي كاربري‌هاي انساني قابل استفاده است.
در بسياري از كشورهاي افريقايي، خاورميانه، غرب آسيا و برخي از كشورهاي اروپاي شرقي، حجم منابع آب شيرين قابل استفاده‌ي كره‌ي زمين از 12900 مترمكعب در سال 1970 به 9000 مترمكعب در سال 1990 و به كمتر از 7000 مترمكعب در سال 2000 تقليل يافته است.
در مناطق پرجمعيت آسيا، افريقا، مركز و جنوب اروپا، سرانه‌ي سالانه‌ي منابع آب تنها رقمي بين 5000-1200 مترمكعب است.
سرانه‌ي جهاني منابع آب مهار شده به دليل افزوني جمعيت، در سال 2025 به 5100 مترمكعب تقليل مي‌يابد. اين مقدار آب در صورتي كه به طور يكسان در بين ساكنان كره‌ي زمين توزيع شود، براي برطرف ساختن نيازهاي فردي كافي است، اما نبودن همخواني توزيع زماني و مكاني آب‌هاي مهار شده با نيازهاي زماني و مكاني اجتماع‌هاي انساني، اين مهم را در عمل ناممكن ساخته است.
برآورد دفتر برنامه‌ريزي توسعه سازمان ملل محتحد (UNDP) در سال 2002، حاكي از آن است كه تا سال 2025، افزون بر 3 ميليارد نفر از حداقل سرانه‌ي آب شيرين (1700 مترمكعب در سال) محرومند و با كم‌آبي مواجه خواهند شد.
آسيا و خاورميانه كه 60درصد جهان (در حدود 674/3 ميليارد نفر در سال 2000) را در خود جاي داده است، تنها از 36درصد رواناب‌هاي كره‌ي زمين برخوردار است. در مقابل در امريكاي جنوبي كه تنها 6 درصد جمعيت جهان (به تقريب 342ميليون نفر در سال 2000) در آن ساكن هستند، 26 درصد رواناب‌ها را دارا است.
كاربري‌هاي جهاني آب
صرف‌نظر از نيازهاي زيست‌محيطي كه براي حفظ تعادل اكوسيستم و بقاي گونه‌هاي مختلف گياهان و جانداران ضروري است، كاربري‌هاي انساني آب به سه بخش كشاورزي، صنعت و شرب قابل تفكيك است.
بخش كشاورزي
بيشترين مصرف جهاني آب را بخش كشاورزي به خود اختصاص داده است. برآورد محققان نشان مي‌دهد كه در سال 2000، بخش كشاورزي 67درصد از مجموع استحصال و 86درصد از مصرف جهاني آب را دارا بوده است. انتظار مي‌رود در سال‌هاي آتي تقاضاي آب در بخش كشاورزي رو به ازدياد نهاده و در سال 2025 به 120درصد در مقايسه با سال 2000 فزوني يابد.
در آسيا و افريقا، 90-85 درصد از مجموع آب‌هاي شيرين به مصرف كشاورزي مي‌رسد. در حالي كه در ايالات متحده تنها 40 درصد از منابع آب شيرين به بخش كشاورزي تخصيص داده مي‌شود.
مجموع زمين‌هاي آبي زير كشت كره‌ي زمين در سال 1995 در حدود 253 ميليون هكتار برآورد شده است. انتظار مي‌رود كه در سال 2010 اين مقدار به حدود 290 و در سال 2025 به حدود 330 ميليون هكتار فزوني يابد (شكل زير)
شكل الف) استحصال جهاني آب‌هاي شيرين در بخش كشاورزي در سال 2000
بخش صنعت
در مقياس جهاني، سهم صنعت از مجموع استحصال جهاني آب، رقمي در حدود 20درصد است. از اين مقدار 69-57درصد در نيروگاه‌هاي برقي ـ آبي و نيروگاه‌هاي هسته‌اي، 40-30درصد در فرآيندهاي صنعتي و 3-5/0درصد در نيروگاه‌هاي حرارتي به مصرف مي‌رسد. بيشترين حجم آب شيرين انباشته شده در درياچه‌هاي سدها صرف توليد انرژي برقي ـ آبي و آبياري زمين‌هاي كشاورزي مي‌شود. پيش‌بيني شده است حجم آبي كه سالانه از درياچه‌هاي سدها تبخير مي‌شود، معادل نيازهاي صنعتي، شهري و روستايي است (شكل زير).
شكل ب) استحصال جهاني آب‌هاي شيرين در بخش صنعت در سال 2000
بخش شرب
سهم اين بخش از مجموع استحصال جهاني آب، رقمي در حدود 23-15درصد است. سازمان يونسكو در گزارش سال 2000 خود، ميانگين مصرف سرانه‌ي آب در كشورهاي توسه يافته را رقمي در حدود 800-500 ليتر بر روز (معادل 300مترمكعب در سال) و در كشورهاي در حال توسعه بين 120-60 ليتر بر روز (معادل 20مترمكعب در سال) برآورد كرده است. بر اين اساس، ميانگين سرانه‌ي روزانه‌ي شرب شهري و روستايي آب در كشورهاي توسعه يافته حدود 10 برابر بيشتر از كشورهاي در حال توسعه است.
سرانه آب استحصال شده در شهرهاي بزرگ بين 600-300 ليتر بر روز متغير است. در حالي كه در شهرهاي كوچك اين مقدار به 150-100 ليتر بر روز تقليل مي‌يابد. در كشورهاي در توسعه در آسيا، افريقا و امريكاي لاتين، سرانه‌ي آب استحصال شده حجمي بين 100-50 ليتر در روز است. در مناطقي كه با كمبود منابع آب كافي مواجه‌اند، اين رقم به 60-20ليتر در روز نيز مي‌رسد (شكل زير).
شكل ج) استحصال جهاني آب‌هاي شيرين در بخش شرب در سال 2000
در شكل زير، تغييرهاي جهاني استحصال و مصرف آب در كاربري‌هاي مختلف طي سال‌هاي 2025-1900 آمده است.
تغييرهاي جهاني استحصال و مصرف آب در كاربري‌هاي مختلف طي سال‌هاي 2025-1900
خدمت‌دهي‌هاي جهاني آب و فاضلاب در آغاز هزاره‌ي سوم ميلادي
طي سال‌هاي دهه‌ي 1990، جمعيت جهان با رشدي معادل 15درصد، از 06/6-27/5 ميلياردنفر رسيد. در اين دهه به جمعيت ساكنان شهرها و روستاهاي جهان با ضريب‌هاي 8 و 25درصد افزوده شده و همچنان كه در جدول زير مشهود است، رشد جمعيت در قاره‌ي افريقا به تقريب 2 برابر ميانگين جهاني رشد جمعيت است.
جدول 1: جمعيت ساكن در كره‌ي زمين در سال‌هاي 2000-1900 (بر حسب ميليون نفر)
سال افريقا آسيا آمريكاي لاتين اقيانوسيه اروپا امريكاي شمالي ميانگين جهاني
1990 615 3180 441 26 722 282 5266
2000 784 3683 519 30 729 310 6055
درصد رشد 5/27 8/15 7/17 4/15 1 9/9 15
در پايان اين دهه (سال 2000)، براي ثابت ماندن سطح پوشش خدمت‌دهي‌هاي آب و فاضلاب، نسبت به ابتداي آن (سال 1990) بايد تاسيسات آبرساني جديد براي 620 ميليون نفر و تسهيلات دفع بهداشتي فاضلاب براي 435 ميليون نفر فراهم مي‌شد. در دهه‌ي پاياني قرن بيستم، 789 ميليون نفر به ساكنان كره‌ي زمين افزوده شد. در اين مدت بخش خدمت‌دهي‌هاي آب و فاضلاب توانست 816 ميليون نفر را به فهرست جمعيت بهره‌مند از آب سالم (معادل 224 هزار نفر در روز به مدت 10 سال) بيافزايد و براي 747 ميليون نفر ديگر (معادل 205 هزارنفر در روز به مدت 10 سال)، تسهيلات دفع صنعتي فاضلاب فراهم كند.
بر اساس اعلام سازمان جهاني بهداشت (WHO) و صندوق حمايت از كودكان سازمان ملل متحد (UNICEF) در سال 2000 ميلادي، 9/4 ميلياردنفر (82درصد) از ساكنان كره زمين از آب آشاميدني سالم بهره‌مند بوده‌اند، كه از اين تعداد در مقايسه با سال 1990، 3درصد رشد داشته‌اند. هرچند كه در يك نگاه كلي، افزايش درصد جمعيت بهره‌مند از آب سالم مشهود است، اما به دليل رشد طبيعي جمعيت، مهاجرت به شهرها و افزوني جمعيت حاشيه‌نشين، در سال 2000، درصد جمعيت شهري برخوردار از آب سالم نسبت به ابتداي اين دهه تقليل يافته است.
در دهه‌ي پاياني قرن بيستم، جمعيت بهره‌مند از خدمت‌دهي‌هاي بهداشتي فاضلاب از 9/2ميليارد نفر (55درصد) در سال 1990 به 6/3 ميليارد نفر (60درصد) رسيد. در اين مدت 747 ميليون نفر به جمعيت برخوردار از تسهيلات بهداشتي دفع فاضلاب افزوده شده است.
به رغم تلاش‌هاي انجام شده در اين دهه، در آغاز هزاره‌ي سوم ميلادي، حدو 6/1 (1/1 ميليارد نفر) از مردم جهان از دسترسي به آب آشاميدني سالم (شكل الف) و 5/2 آنان (4/2ميليارد نفر) از تسهيلات بهداشتي دفع فاضلاب (شكل ب) محروه بوده‌اند كه اغلب آنان در آسيا و افريقا ساكن هستند.
شكل الف) توزيع جمعيت محروم از آب سالم در مناطق مختلف جهان
شكل ب) توزيع جمعيت فاقد تسهيلات دفع بهداشتي فاضلاب در مناطق مختلف جهان
حدود نيمي از مردم آسيا از تسهيلات بهداشتي فاضلاب محروم هستند و از هر پنج آفريقايي، دو نفر به آب سالم دسترسي ندارند. اين در حالي است كه در مقياس منطقه‌اي و در مقايسه با شهرها، سطح و پوشش خدمت‌دهي‌هاي آب و فاضلاب در روستاهاي اين دو قاره به مراتب كمتر از شهرهاست. در مقياس جهاني، بيش از نيمي از جمعيت محروم از تسهيلات بهداشتي دفع فاضلاب، در نواحي روستايي ساكن هستند. اين رقم در برخي گزارش‌‌ها حتي تا 80درصد (2 ميليارد نفر) نيز اعلام شده است. بهره‌مندي اين تعداد جمعيت روستايي از تسهيلات بهداشتي دفع فاضلاب، نيازمند حداقل 20 سال تلاش برنامه‌ريزي شده است.
در اين دهه نسبت جمعيت شهرنشين به روستانشين از 5/43درصد در سال 1990 به 47 درصد در سال 2000 افزايش يافت و پيش‌بيني مي‌شود كه تمايل به شهرنشيني و افزوني نسبت شهرنشينان به روستاييان در افريقا، آسيا و امريكاي لاتين و كارائيب در سال‌هاي آينده نيز همچنان رو به افزايش خواهد بود.
در نگاه جهاني، چشم‌انداز بخش آب و فاضلاب در آغاز هزاره‌ي سوم ميلادي با چالش‌هاي متعددي روبروست. جمعيت شهري در افريقا، آسيا، امريكاي شمالي و حوزه درياي كاراييب به طور فزاينده‌اي رو به افزايش است و همين امر تلاش‌هاي در حال انجام را براي افزايش سطح زير پوشش خدمت‌دهي‌ها با كندي مواجه مي‌كند. در 25 سال آينده، جمعيت شهري قاره‌ي افريقا به دو برابر فزوني خواهد يافت. در اين مدت به جمعيت شهرنشيني در امريكاي لاتين و حوزه كاراييب حدود 50 درصد افزوده خواهد شد.
در كنار افزوني جمعيت، برخورداري جمعيت اندكي از روستاييان از خدمت‌دهي‌هاي آب و فاضلاب از ديگر دشواري‌هاي اين بخش است. در افريقا، آسيا، امريكاي لاتين و حوزه‌ي درياي كاراييب، پوشش روستايي تسهيلات بهداشتي دفع فاضلاب، تنها نصف مناطق شهري است. در روستاهاي اين قاره‌ها، 2 ميلياد نفر از خدمت‌دهي‌هاي فاضلاب و يك ميليارد نفر از آبرساني سالم محروم هستند.
بر اساس هدف‌هاي تعريف شده در آخرين اجلاس شوراي جهاني آب (22-17مارس 2000) تا سال 2015 بايد جمعيت محروم از خدمت‌دهي‌هاي بهداشتي آب و فاضلاب به نصف تقليل يابد و تا سال 2025، تمامي ساكنان كره‌ي زمين از آب سالم و تسهيلات دفع بهداشتي فاضلاب بهره‌مند باشند. براي دستيابي به هدف‌هاي تعيين شده براي سال 2015، 2/2 ميليارد نفر در قاره‌هاي آفريقا، آسيا و كشورهاي آمريكاي لاتين نيازمند تسهيلات بهداشتي دفع فاضلاب هستند و 5/1 ميلياردنفر بايد از آب سالم برخوردار شوند. به تعبير ديگر، در اين قاره‌ها بايد در 15 سال آينده، هر روز به 280 هزار
نفر آبرساني جديد و به 384هزار نفر تسهيلات جديد فاضلاب ارائه شود.
بر اين اساس در دهه‌ي پيش روي، خدمت‌دهي‌هاي شهري به ويژه در بخش آب و فاضلاب با چالش‌ها و موانع عمده روبروست و در بخش روستايي براي تحقق هدف‌هاي سال 2025، حدود 3 ميليارد نفر نيازمند آبرساني جديد و بيش از 4 ميليارد نفر نيازمند تسهيلات دفع بهداشتي فاضلاب هستند.
همچنان كه در شكل‌هاي زير مشهود است، در مقياس جهاني، پوشش سطح خدمت‌دهي‌هاي آب و فاضلاب در دهه‌ي گذشته از رشد محسوسي برخوردار بوده است و نه تنها ناشي از رشد
طبيعي جمعيت، بلكه پيامد مهاجرت‌هاي گسترده و مستمر از روستاها به شهرها است. همخواني نداشته و به همين سبب به رغم افزوده شدن 816 ميليون نفر به جمعيت برخوردار از آب سالم، پوشش آبرساني شهري از 95درصد در سال 1990 به 94درصد در سال 2000 تقليل يافته است.
شكل الف) پوشش جهاني خدمت‌دهي‌هاي فاضلاب شهري و روستايي در سال‌هاي 1990.2000
شكل ب) پوش جهاني آبرساني شهري و روستايي در سال‌هاي 1990.2000
در شكل‌هاي زير، به ترتيب پوشش آبرساني و تسهيلات فاضلاب در كشورهاغي در حال توسعه كه اغلب آنها در قاره‌هاي آفريقا، آسيا و كشورهاي امريكاي لاتين حوزه‌ي كارايي قرار دارند، ارائه شده و همچنان كه مشهود است، تغييرهاي آن با مقادير كمتر، با تغيير جهاني همخواني دارد.
شكل الف) پوشش خدمت‌دهي‌هاي فاضلاب شهري و روستايي در كشورهاي در حال توسعه در سال‌هاي 1900.200
شكل ب) پوشش آبرساني شهري و روستايي در كشورهاي در حال توسعه در سال‌هاي 1990.2000
در اشكال زير، به ترتيب سطح پوشش آبرساني و خدمت‌هاي فاضلاب در قاره‌هاي مختلف جهان به استثناي اقيانوسيه و كشورهاي امريكاي شمالي به تفكيك ارائه شده است و همچنان كه در اين شكل‌ها منعكس است، پوشش جهاني خدمت‌دهي‌هاي فاضلاب (40درصد) كمتر از آبرساني (82درصد) است.
شكل الف) پوشش خدمت‌دهي‌هاي فاضلاب در برخي از مناطق جهان در سال 2000
شكل ب) پوشش آبرساني در برخي از مناطق جهان در سال 2000
