بخشی از مقاله
تجسّم اعمال
تجسم یا تجسّد اعمال در لغت به معنی مجسم شدن كارهاست و در اصطلاح بدین معناست كه كردارهای نیك و بد آدمی پس از مرگ وی، در عالم برزخ و نیز در رستاخیز مجسم می‌گردند و با پیكری زیبا یا با پیكری زشت پدیدار می‌شوند و او را شادمان یا اندوهگین می‌سازند.
تجسّم یا تجسد اعمال، اصطلاحی است كه می‌توان آن را مشترك در دین، كلام، عرفان و حكمت متعالیۀ صدرالدین شیرازی و پیروان وی به شمار آورد.
دربارۀ مسئلۀ تجسم اعمال دو دیدگاه وجود دارد:
دیدگاه اول: تجسم اعمال با موازین نقلی و عقلی ناسازگار است. طرفداران این دیدگاه ضمن استناد به برخی از آیات ناسازگار با نظریۀ تجسم اعمال، به تأویل آیاتی می‌پردازند كه ظاهراً مؤید و مثبت این نظریه به شمار میآید؛ بعنوان نمونه، رؤیت اعمال در آیۀ:
«.. لِیرَوْاْ أَعْمَالَهُمْ » (زلزله/6)
طبق تصریح طبرسی در مجمع‌البیان به دو گونه قابل تفسیر است: نخست تفسیر باطنی كه عبارت است از معرفت اعمال یا شناخت كردارها با چشم دل و در پرتو رؤیت قلب؛ دوم، تفسیر ظاهری كه عبارت است از شناختی كه در پرتو دیدن با چشم سَر به بار میآید كه در این صورت، مراد از دیدن اعمال، "دیدن نتیجۀ اعمال" یا "رؤیت نامۀ اعمال" است، نه دیدن خود اعمال، و بر طبق هر دو تفسیر، تجسم اعمال، منتفی است.
در نقد و ردّ عقلانی نظریۀ تجسم اعمال، همچنین استدلال كرده‌اند كه: اعمال، عَرَض است و عَرَض طبق قاعدۀ "العرضَ لا یبقی زمانین"، در دو زمان نمی‌ماند و پیداست كه اعمال در شمار اعراض است و به سبب ناپایداری، در دو زمان، تجسم یافتن آن منتفی است.
دیدگاه دوم: طرفداران دیدگاه دوم، تجسم اعمال را به دلایل نقلی و عقلی ممكن می‌دانند و معتقدند:
1- آیات و روایات، تجسم اعمال را تأیید می‌كنند؛
2- به حكم تبدیل امر بالقوه به امر بالفعل، تجسم اعمال ممكن است، زیرا كه صورت مجسم كردارها در آن جهان، حالت بالفعل كردارهای این جهانی است؛
3- بدان سبب كه ذهن در عین تأثیر می‌گذارد و عین نیز در ذهن مؤثر است، تجسم اعمال امری ناممكن نیست.
بدین ترتیب دیدگاه مثبت مشتمل بر سه نظریه خواهد بود:
الف) نظریۀ دینی- كلامی: این نظریه از صریح برخی از روایات بدست میآید و با آیات قرآنی مورد تأیید قرار می‌گیرد. بر طبق این گونه روایات و به تأیید آیات، تجسم اعمال در دو نشئه تحقق می‌یابد.
گویاترین روایات در این زمینه سه روایت است:
1- روایتی كه بر طبق آن مردم ر روز رستاخیز براساس نیاتشان برانگیخته می‌شوند.
2- روایتی كه بر طبق آن، برخی از مردم با صورت¬هائی زشت‌تر از شكل میمون و خوك محشور می‌شوند.
3- روایتی كه بر طبق آن، مردم در روز رستاخیز، از جهت نحوۀ راه رفتن،سه گروه‌اند: سواران، پیادگان، و آنان كه با صورت‌هایشان راه می‌روند.
ب) نظریۀ عرفانی: عارفان معتقد به نظریۀ "تجسم اعمال"، ضمن استشهاد به غالب آیات و روایاتی كه از آنها سخن رفت، در تبیین نظریۀ تجسم اعمال بر مبنایی فلسفی كه همانا "تبدیل امر بالقوه به امر بالفعل" است، تكیه می‌كنند. بر این مبنا خُلقها، خویها و باورها در این جهان نسبت بدان جهان، اموری بالقوه به شمار می‌آیند و فعلیت یافتنشان در عالم برزخ و عالم آخرت، عینیت یافتن و مجسم شدن آن‌هاست.
لاهیجی در مفاتیح الاعجاز برای تبیین و توضیح نظریۀ تجسم اعمال، در شرح ابیات شبستری از قوت عنصری و تبدیل آن به موالید ثلاث (جماد، نبات، حیوان) شاهد می‌آورد. بدین معنا كه قوت عنصری، كه بالقوه موالید ثلاث محسوب می‌شود، در این جهان، به تدریج فعلیت می‌یابد و به جماد و نبات و حیوان تبدیل می‌گردد. بر این اساس، اعمال و اعتقادات آدمی در این جهان، حالت بالقوه دارند و در عالم برزخ و سپس در جهان آخرت، فعلیت می‌یابند و در هیئت‌های زیبا و زشت تجسم پیدا می‌كنند.
ج) نظریۀ فلسفی- صدرایی: صدرالدین شیرازی نخستین متفكری است كه نظریۀ تجسم اعمال را در نظام فلسفی خویش وارد كرد و بدان صورت عقلی – فلسفی بخشید. ملاصدرا در این كار، هم از آیات و روایات بهره گرفت و هم از نظریۀ عرفانی تجسم اعمال سود جُست. مبنای ملاصدرا در تبیین فلسفی تجسم اعمال، "تاثیر و تأثّر ذهن و عین یا نفس و جهان واقع در یكدیگر" است. براساس این تأثیر و تأثر، هر پدیدۀ بیرون ذهنی، در ذهن یا در نفس اثر می‌گذارد و هر صورت درون ذهنی یا هر صورت نفسانی نیز در واقعیت‌های بیرون ذهنی مؤثر است. مثلاً پدیدۀ رطوبت، به عنوان صورتی بیرون ذهنی در حس، خیال و عقل تأثیر می‌كند و صورت محسوس و متخیل رطوبت در حس و خیال، و صورت كلی رطوبت در عقل پدید میآید. اختلاف صورت‌های پدید آمده از آن روست كهنحوۀ اثر یك مؤثر در مواطن مختلف،متفاوت است. عكس مسئله هم صادق است، یعنی مثلاً، خشم كه صورتی درون ذهنی یا نفسانی است، بیرون از ذهن اثر می‌گذارد و موجب برافروختگی چهرۀ شخص خشمگین می‌شود، و بسا كه این تاثیر، شدت بیشتری بیابد و خشم درونی، آتشی بیرونی پدید آورد و بدین ترتیب در عالم آخرت به صورت "آتشی كه خدا افروخته، دل‌های [ناپاكان] را آتش می‌زند". (همزه/6-7)
پس از ملاصدرا و نفوذ و رواج فلسفۀ وی در میان متفكران ایرانی – اسلامی، بیشتر اندیشمندان تا روزگار حاضر از نظریۀ تجسم اعمال جانبدرای كردند. از جملۀ این اندیشمندان می‌توان از فیض كاشانی، سبزواری و علامه طباطبایی نام برد.
تجسم و جاودانگى اعمال و مكتسبات انسان
از قرآن كريم و اخبار و روايات پيشوايان دينى چنين استنباط مىشودكه نه تنها انسان باقى است و جاويد مىماند، اعمال و آثار انسان نيز به نحوى ضبط و نگهدارى مىشود و ازبين نمىرود و انسان در نشئه قيامت تمام اعمال و آثار گذشته خود را «مصور» و «مجسم» مىبيند و مشاهده مىكند.اعمالو آثار خوب با صورتهاى بسيار زيبا و جالب و لذت بخش تجسم مىيابند و به صورت كانون لذت و بهجت در مىآيند،و اما آثار بد انسان با صورتهاى بسيار زشت و وحشتزا و مهيب و موذى تجسم مىيابند و به صورت كانون درد و رنج و عذاب در مىآيند (1) .
در اينجا به ذكر سه آيه از قرآنمجيد و دو حديث از رسول اكرم(ص)اكتفا مىكنيم.اما آيات: 1.يوم تجد كل نفس ما عملت من خير محضرا وما عملت من سوء، تود لو ان بينها و بينه امدا بعيدا (2) .
روزى كه انسان هر كار نيك خويش را حاضر شدهمىبيند و همچنين هر كار بد خود را، و دوست مىدارد كه اى كاش ميان او و كار بدش فاصله زيادى مىبود.
اين آيه صراحت دارد كه انسان عين اين كارهاى نيك خويشرا به صورت مطلوب و محبوب مىبيند و عين كارهاى بد خويش را مصور شده به صورتهايى مىبيند كهسخت از آنها نفرت و وحشت پيدا مىكند و دوست مىدارد از آنها فرار كند يا آنها را ازاو دور كنند اما آنجا جاى فرار و يا جدا كردن عمل
انسان از انسان نيست،
.............................................................. 1.راجع به اينكه نعيم و جحيم اخروىچيزى جز صور ملكوتى اعمال نيست رجوع شود به كتاب عدل الهى، بحث معاد. 2.آل عمران/30.
صفحه : 522
صورت تجسم يافته حاضر شده عمل انسان در آنجهان به منزله جزئى از وجود انسان است و جدا شدنى نيست.
2.و وجدوا ما عملوا حاضرا (1) .
هرعملى كه در دنيا انجام دادهاند در آنجا حاضر مىبينند.
مفاد اين آيه عينا مفاد آيه پيشين است.
3.يومئذ يصدر الناساشتاتا ليروا اعمالهم.فمن يعمل مثقال ذرة خيرا يره.
و من يعمل مثقال ذرة شرا يره (2) .
دراين روز مردم بيرون مىآيند براى آنكه(در نمايشگاه عمل)اعمالشانبه آنها ارائه شود.پس هر كس به وزن يك ذره كار خير انجام دهد آن را در قيامت مىبيندو هر كس كه به وزن يك ذره كار بد انجام دهد نيز آن را در آنجا مىبيند.
انسان باقى و جاويد است.اعمال و آثار انسان نيز باقى و مضبوطو جاويد است و انسان در جهان ديگر با اعمال و اخلاق و مكتسبات خود در اين دنيا زندگى مىكند.
اين مكتسبات و اعمال، سرمايههاى خوب و يا بدو مصاحبان نيك يا زشت هميشگى انسان در جهان جاويد است.
اما حديثها: 1.گروهى از مسلمانان از راه دور به حضوررسول خدا مشرف شده بودند، ضمن سخنان خود از ايشان تقاضاى يك سلسله اندرز كردند.رسول اكرم چند جمله فرمود كه يكى از آنها اين است: «از هم اكنون رفيقان و مصاحبان و معاشرانخوبى براى خود در جهان ديگر انتخاب كنيد كه در آن جهان، همراه و مصاحب زنده هر كس همانا اعمال و رفتارهاى تجسم يافته خود اوست.»(3)
.............................................................. 1.كهف/49. 2.زلزال/6 - 8. 3.[در نسخه دستنويس استاد شهيد كه براى چاپداده بودند، در اينجا تذكر داده شد كه گويا حديثيا حديثهاى ديگرى كه مورد نظر بوده فراموششده و در ذيل عنوان سخه خطى)ارجاع دادند، ولى افسوس كه منافقان تحمل وجود او را نداشتند.]
صفحه : 523
انسان مؤمن به حيات جاويدان، همواره كمال دقت را در انديشههاو خلق و خوىها و اعمال و رفتار خويش به كار مىبرد، زيرا مىداند كه به اينها به چشم يك سلسله امور زودگذرنبايد نگاه كرد، اينها همه پيش فرستادههاى انسان به دنياى ديگر است و در دنياى ديگر با اين سرمايهها بايد زندگى كند.
