بخشی از مقاله
تعریف پوست و نقش آن در بدن
پوست ، لایه محکمی است که سطح بیرونی بدن مهرداران را می پوشاند و آن ها را در برابر آسیب ها و خشک شدن حفظ می کند . با در بر داشتن گیرنده های حسّی ، احساس و ارتباط انسان و حیوان را با محیط پیرامون خود از نظر درک گرما ، سرما ، فشار ، درد ، لمس اشیای خارجی و ... فراهم می آورد و از وجود برخی خطرها آن ها را اگاه می سازد .
ضخامت لایه پوست مهرداران که در واقع مرز بین آن دنیای خارج از بدن آن عماست ، بسیار متفاوت است و بسته به نوع این جانداران ، از چند هزارم میلی متر تاچندین متر در تغییر است پوست بزرگترین عضو بدن است و به صورت لایه ی نازکی تمامی سطح بدن را می پوشاند . وزن آن چندان زیاد نیست و حدود هفت درصد کل بدن را شامل می شود .
ساختار پوست
پوست حیوان و انسان از رشته های (الیاف ) متصل به هم تشکیل یافته است و دارای سه لایه اصلی است . لایه بیرونی یا رویه مویی که از رگ های خونی و پیاز مویی پوشیده شده است . لایه های میانی یا رویه گوشتی که از پیه و ماهیچه ها پوشانده شده است و در مجاورت گوشت قرار دارد . لایه زیر پوستی (زیر جلدی ) که در بر گیرنده ی غده های چربی است .
لایه بیرونی پوست ، از کراتین شکل یافته است . بخش بزرگی از لایه درونی پوست از کلاژن است و دارای الیافی است که مقاومت بسیار زیادی دارد . کراتین از نظر شیمیایی پروتئینی است که در ساختار مولوکول آن مقدار بیشتری گوگرد وجو دارد . وجود مقدار زیادی از گوگرد در ساختار مولکولی کراتین ، لاستیک سبب به وجود آمدن پیوندهای فراوان گوگردی و همچنین تشکیل پیوندهای جدید عرضی بین اتم های گوگرد و مولکول های آمینو اسیدها با یکدیگر می شود در نتیجه بر استحکام
پوست افزوده می شود . این لایه کراتینی که لایه رویی پوست را تشکیل می دهد ،از سلول های مرده تشکیل یافته است و در فرایند پوست پیرایی باید تراشیده و دور ریخته شود . لایه درونی یا کلاژن ، لایه ای است که در فرایند پوست پیرایی سرانجام به چرم تبدیل می شود . با توجه به ای
ن که پوست ماده پروتئینی است و از نظر کیفیت غذایی ، ماده ای بسیار مهم ، با ارزش و محیطی مناسب برای رشد و تکثیر موجودهای ذره بینی است ، از این رو توجهی در نگهداری پوست پس از جدا شدن از آن لاشه ی دام ، سبب تجزیه سریع و پایین آمدن کیفیت آن به وسیله موجودهای ذره بینی می شود . و سبب خرابی و یا تغییر رنگ و کاهش استحکام می گردد از این رو لازم است که پوست پس از جدا شدن از لاشه حیوان شست شو داده شود و پس از نمک زدن ، در جای خنک به دور از حشره ها نگهداری شود .
لایه های عصای پوست
لایه بیرونی (اپیدرم )
ضخامت این لایه حدوداً یک درصد کلفتی پوست و از سلول های مرده تشکیل یافته و شفاف است . این لایه در فرایند پوست پیرایی به وسیله آنزیم ، مواد شیمیایی و به روش مکانیکی زودوده می شود و لایه های زیرین آن نیز در عمل لش زدایی با ماشین لش زدایی جدا می شود . اما ، اگر تولید پوست های دورو یا خز (با مو و پشم ) مورد نظر باشد ، زودون این لایه بیرونی لازم نیست و در عمل نیز انجام نمی گیرد . لایه بیرونی به طور کلی ، تمامی سطح بدن حیوان را می پوشان و قطر آن در همه سطح بدن یکسان نیست .
البته در جانورانی که پشم و یا مویی بلند دارند ، ماند گوسفند و بز ، لایه بیرونی پوست ماهیت شاخی دارد و بسیار نازک است . این لایه ، بسیار ضریف خارجی ، خود از چهار طبقه نازک تر تشکیل یافته که عبارتند از لایه شاخی ، لایه شفاف ، لایه خاردار و لایه زاینده .
پوشش میانی
این لایه ، تقریباً 80 تا 85 درصد از کلفتی پوست را در بر می گیرد . لایه میانی پوست ، در خود ضمیه های لایه های بیرونی مانند مو ، ماهیچه های راست کننده ، رگ های خونی ، لنفی و حسی را نگهداری می کند . این بخش انعطاف پذیر و محکم است ، به طور عمده از الیاف کلاژنی به هم بافته شده ، ساخته شده است . این لایه خود از دو لایه نازک تر تشکیل یافته است که عبارتند از :
زیر لایه بالایی ( پاپیلار )
این لایه در زیر لایه زاینده اپیدرم قرار گرفته و شامل الیاف کلاژنی ، رگ های خونی و حسّی ، غده های چربی ، ریشه مو و ماهیچه های راست کننده مومی باشد و به علت وجود ضمیمه های اپیدرم ، سطح صاف و همواری ندارد . لایه بالایی بیشتر از کلاژن و الیاف به هم بافته شده مشبک تشکیل شده است . افزون بر این در آن الیاف به هم پیوسته ای که انعطاف و کشسانی زیادی دارد (مانند الاستین ) وجود دارد .
زیر لایه مشبک (رتیکولار)
این لایه که در پایین زیر لایه بالایی قرار دارد ، عمده ترین بخش پوشش میانی را به خود اختصاص می دهد و قسمت عمده ی چرم ساخته شده را در بر می گیرد . لایه مشبک که از تراکم کمتری نسبت به لایه بالایی برخوردار است ، به طور عمده از ایاف بافت های پیوندی کلاژن تشکیل شده است که به صورت صاف و منظم در دسته های موج دار با قطر بین 1 تا 2 میلی متر ساخته شده ، به طور عمده به آن بستگی دارد . افزون بر الیاف کلاژن الیاف انعطاف پذیر و رشته مانند لاستین نیز در میان آن ها به طور همگن پخش شده است .
لایه زیرین (هیپودرم)
این مرز بین گوشت بدن جانور و پوست آن است که بیشترآن با الیاف کلاژن ، الاستین ، چربی، غده و رگ های عصبی پر شده است و درفرایند پوست پیرایی زودوده می شود . این لایه حدود 14 درصد ضخامت پوست را تشکیل می دهد .
انواع پوست
پوست به دست آمده از دام ها (چارپایان) ، به دو گروه کلی تقسیم می شوند که عبارتند از :
نخست : گروه پوست های سبک شامل پوست های گوسفند بز ، بزغاله و بره . چرم تولید شده از این نوع پوست ها را چرم سبک می نامند . این نوع چرم ها به علت ظرافت و کمی استحکام ، به مصرف کارهای ظریف و ساده مانند آستری ، کفی کفش ، کت ، پالتو ، کلاه ، دستکش ،دمپایی و در مورد چرم بزی به مصرف رویه کفش های ظریف می رسند .
دوّم : گروه پوست های سنگین شامل پوست های گاو و گوساله ، گاومیش و شتر . چرم ساخته شده از این پوست ها را چرم سنگین می نامند . این پوست ها از نظر میزان سنگینی به دسته های متوسط ، سنگین و بسیار سنگین تقسیم می شوند . چرم ساخته شده از این پوست ها ، استحکام . استقامت بیشتری دارد ، و بیشتر به مصرف زیره و رویه کفش ، پوتین و تسمه های ماشین آلات صنعتی و .... می رسند .
در اصطلاح صنعتی ، پوست جانورهای بزرگ مانند گوساله ، اسب و شتر ، فیل و نهنگ را پوست های بزرزگ و پوست جانورهای کوچک مانند گوسفند و بز و گوساله و خزندگان و پرندگان را پوست های کوچک می گویند ساختار پوست های کوچک و بزرگ با یکدیگر تفاوت دارد و این تفاوت به جنس ، نژاد و سن جانور بستگی دارد .
پوست گاو
در ناحیه پشتی این نوع پوست ، الیاف سنگین تر ، و موها بلندتر از ناحیه زیر شکمی است . در زیر گروه انواع گاو ، گاو شیرده ، و گاو گوشتی را نیز می توان نام برد . گاو گوشتی را بیشتر برای استفاده از گوشت آن پرورش می دهند ،از این رو ، با یک رژیم غذایی سرشار از پروتئین نگهداری و پرورده می شود .در نتیجه ی افزایش چربی گاو گوشتی سبب می شود که چربی زیادی پوست آن اندوخته شده ، بر اثر آن جهت قرار گرفتن الیاف پوست تغییر کند . گاو شیرده در شرایطی متفاوت با گوشتی نگهداری می شود و نیز با یک رژیم غذایی مناسب به به منظور تولید شیر بیشتر تغذیه می شود . از این در مقایسه با گاو گوشتی ، لاغر تر و دارای پوسیده کشیده و موی کوتاه تر است و چربی آن بسیار کم ، کلفتی آن نیز کم و دارای سطح وسیع تری است .
پوست گوساله
پوست گاو از رشد پوست گوساله به دست می آید از این رو انتظار می رود که بین این دو نوع پوست ارتباطی وجود داشته باشد. با بررسی هایی که انجام گرفته ، مشاهده شده است که تعداد فولیکول های مو در پوست گوساله جوان و گوساله بالغ یکسان است . تفاوت اصلی بین پوست گاو و گوساله جوان از نقطه نظر ساختاریدر میزان ظرافت رخ پوست در آن عما است . زیرا در این پوست عما در مقایسه با پوست گاو ، فولیکول مو کمتر در رشته های کلاژن بسیار ظریف است و برای ساخت چرم های ظریف از آن ها استفاده می شود .
پوست گوسفند
گوسفند را نه تنها برای استفاده از گوشت آن بلکه برای استفاده از پشم آن نیز پرورش می دهند . با اصلاح نژاد ، می توان پشم یا الیاف بلند و با کیفیت بهتر برای نساجی تهیه کرد . چون هدف از پرورش گوسفند استفاده از پشم آن هاست ، اعضای بدن حیوان برای نگهداری و رشد پشم نقش اصلی دارند . در برشی از پوست گوسفند می توان تعدادی از یاخته ها سبب نرم شدن الیاف پشم می شود . پوست گوسفند ساختاری بسیار باز و پر منفذ دارد و تعداد الیاف آن کم است . این نقص و تمرکز غده های چربی در ناحیه ی اصلی ریشه مو سبب آن می شود که پوست گوسفند در این مقاومت کمتری داشته باشند .
پوست بز
بز حیوان مناطق گرمسیری و بومی جاهایی است که در آن زمینه و علف برای چرای گوسفند و گاو مناسب و کافی نباشد . نگهداری از این حیوان هم برای استفاده از مو و هم استفاده از پوست آن است . پوست های بزی در مقایسه با پوست های گوسفندی دارای الیاف محکم تر است و به آسانی تمیز داده می شود . به دلیل محکم بودن الیاف پوست بز ، از آن برای تهیه انواع کلاهای با دوام در صنعت ساخت دستکش و کفش استفاده می شود .
کاربردهای پوست
عمده ترین مصرف پوست در تقلید چرم ، تهیه ی غذای پرندگان ، چسب (سریشم ) و ژلاتین است .
سریشم و ژلاتین ، عمر دو از یک ماده یعنی کلاژن به دست می آید . البته ژلاتین دارای درجه خلوص بسیار بالاتری نسبت به سرشیم است . ژلاتین نیز خود به دو صورت تهیه می شود .
الف)ژلاتین خوراکی که بسیار تمیز و بهداشتی و از پوست سالم و بدون عیب به ویژه از نظر بیماری ، تهیه شود .
ب) ژلاتین صنعتی که این ویژگی ها را ندارد ژلاتین را از استخوان نیز می توان تهیه کرد از این نوع ژلاتین ، بیشتر برای تهیه فیلم عکاسی و پوشش کپسول های مواد دارویی استفاده می شود .
سر پشم حیوانی که مانند ژلاتین است اما لگوتین آن درجه ی خلوص پایین تری دارد ، از پوست (یا استخوان و شیر) حیوان تهیه می شود برای تهیه چسب نجاری ، چسب کارتن و در کبریت سازی و کارتن سازی مصرف دارد .
ذکر این نکته لازم است که پوست دام ها وابستگی زیادی به شرایط محیطی دارد و تغییر آب و هوا در کیفیت آن اثر مستقیم می گذارد . افزون بر این پوست گوسفند ایرانی به دلیل جمع شدن بخش عمده چربی دردینه ، در مقایسه با پوست گوسفند کشورهای دیگر کم چربی است . این خود عامل مهمی در مرغوبیت و کیفیت برتر و ارزش بیشتر پوست گوسفندهای ایرانی نسبت به پوست گوسفندهای کشورهای دیگر است .
نگهداری پوست
نگهداری درست از پوست ، هم تجزیه باکتریایی و هم تغییرات زیست شیمیایی را در پوست کاهش می دهد و اگر در مرحله های بعدی پوست خوب دباغی شود ، چرم مرغوب به دست می آید و بدون تغییر خواهد ماند روش های اصلی نگهداری پوست خشک کردن در هوا ، نگهداری با نمک ، نگهداری با آب نمک ، نگهداری لپبا اسید را می توان نام برد .
نگهداری پوست به روش خشک کردن در هوا
خشک کردن در هوا یکی از قدیمی ترین روش های نگهداری پوست و روش استاندارد نگهداری ، برای پوست بیشتر خزندگان ، بز ، خر ، پوست بسیاری از حیوان های کشورهای گرمسیری آمریکای مرکزی و جنوبی ، آفریقا و آسیا است .
درجه خشک کردن پوست تازه به دما ، رطوبت نسبی هوا و میزان خارج شدن رطوبت از پوست ، بستگی دارد . برتری این روش نسبت به روش های دیگر سادگی آن است . این روش بیشتر در جاهایی به کار می رود که نمک گران است و مقدار کمی از پوست نگهداری می شود . همچنین ، این روش خشک کردن پوست ، برای مناطق گرمسیری و مناطق روستایی یا زراعتی کش
ورهای در حال توسعه مفید است .
میزان سرعت خشک کردن پوست اهمیت زیادی دارد . فساد در پوست آغاز می شود و اگر خشک کردن بسیار سریع (تند) باشد ، لایه های بیرونی پوست خشک و سخت می شود در حالی که عضو بخش های درونی پوست آن قدر رطوبت دارد که رشد باکتری ها در آن امکان پذیر باشد . سخت شدن لایه های بیرونی پوست از تبخیر آب و کاهش رطوبت پوست جلوگیری می کند و موجب پوسیدگی آن از درون می شود در این صورت ، در مرحله خیساندن ، در پوست تاول هایی ظاهر سرانجام به ایجاد سوراخ در پوست منجر می شود . روش های خشک کردن پوست گوناگون است و به عامل هایی مانند شرایط آب و هوا یی منطقه و در دسترس بودن مواد مورد نیاز بستگی دارد .
روش نگهداری پوست با آب و نمک
این روش متداول ترین روش نگهداری پوست گاو در اروپا ، آمریکای شمالی و کشورهایی است که آب وهوای گرم دارند . پوست تازه مستقیما از کشتارگاه ها به زیر زمین های معین حمل و در آن جا به آن نمک زده می شود نمک مورد استفاده به طور معمول ، نمک معمولی (کلرید سدیم ) است و به نسبت وزنی یک به یک به کار می رود یعنی به ازای هر کیلوگرم پوست یک کیلوگرم نمک مصرف می شود .
محل های انجام این کار باید خنک باشد . از این رو انبارها یا زیر زمین های سرد استفاده می شود . این زیر زمین ها طوری ساخته می شود که خونابه به همراه با آب نمک جدا شده از پوست بتواند به آسانی خارج شود نمک قرار گیرد و سپس ، پوست ها بر روی هم قرار داده شده ، دست کم مدت 21 روز نگهداری می شود چون نمک زدن پوستها و قرار دادن آن در بسته های معین و کامل کردن بسته ها ممکن است چندین هفته به طول انجامد در نتیجه ، طول زمانی که پوست ها در حالت نمک زده در یک بسته قرار دارند در بالا و پایین بسته یکسان نیست از این رو ، این ز
مان از لحظه قرار گرفتن آخرین دانه (تخته) پوست در بسته به حساب می آید . روش های درست نمک زدن به پوست به استفاده از نمک خالص نیاز دارد .
در پایان زمان نگهداری ، هنگامی که پوست ها بایستی به فروش برسد پوست ها را یکی یکی از بسته بندی خارج می کنند و زیادی نمک را با تکان دادن از سطح آن ها جدا می سازند . سپس آن ها را پهن کرده و برای بازررسی نمایندگان فروشنده و خریدار آماده می کنند . خریداران پوست به طور معمول یک جاروب و کاردک همراه خود دارند تا نمک های اضافی سطح پوست و قسمت های زاید یا تکه های لش چسپیده به پوست را از آن جدا سازند . در این مرحله پوست ها را براساس میزان خراش ها و زخم های به سطح آن ، درجه بندی می کنند . سپس آن ها را دوباره بسته بندی ، توزین و آماده حمل به کارگاه یا کارخانه چرم سازی ، می سازند . پوست هایی که به درستی نگهداری شده باشند ، بدون نیاز به سردخانه و در همان شرایط معتدل زیر زمین های نسبتا خنک ، به مدت حدود یکسال ، سالم می ماند . از آن جا که شرایط ایده ال برای نگهداری پوست نمک سود شده کمتر وجود دارد ، این نوع پوستها را به طور معمول ، به محض تحویل گرفتن ، پوست پنیرایی و به جچرم تبدیل می کنند .
روش های نگهداری پوست با آب نمک
روش های متفاوتی برای نگهداری پوست با آب و نمک وجود دارد . از این روش بیشتر در آمریکا برای پوست های سنگین استفاده می شود . در این روش ، پوست ها مستقیما از کشتارگاه از میان ماشین های سرد کننده عبور می کند تا چربی و مواد زاید چسبیده به آن ها سفت شود
سپس پوست ها به وسیله یک ماشین لش گیر مجهز به استوانه ای پهن ویژه ، لش زدایی می شود . زمانی که پوست به اندازه کافی کاهش پیدا کرده و به نقطه ای برسد که چربی آن سخت شود ، عمل لش زدایی به طور موثر و کامل صورت می گیرد و چربی جدا شده به عنوان پیه ، صابون و روغن های نرم کننده به کار می رود .
پوست های تمیز شده را در آب نمک قرار می دهند . این کار ممکن است در خمره ،شبکه یا
کانال های ویژهای انجام می گیرد . پوست ها به مدت 48 ساعت یا بیشتر در آب نمک دارای غلظت متوسط نگهداری می شود . زمان نگهداری از لحظه ی آغاز می شود که پوست ها کاملا در آب نمک غوطه ور شده باشد . سپس ، پوست به سمت ماشین های فشاری یا پرسی به م
نظور آب گیری انتقال داده می شود ، پس از بازرسی ، دوباره مقدار بسیار کمی نمک به منظور اطمینان بیشتر روی آن ها پاشیده می شود تا بسته بندی و به کارخانه چرم سازی حم
ل شود .
در عمل لش زدایی و دورگیری ، کاهش وزنی حدود 22 درصد نسبت به روش نمک زدن ، در پوست ها به وجود می آید که ارزش آن موثر است . برتری این روش از نظر چرم سازها این است که از یک طرف مرحله لش زدایی پوست که معمولا پس از عمل خیساندن انجام می گیرد حذف می شود .
از طرف دیگر ، هزینه حمل و نقل پوست نیز کاهش می یابد . با این کار می توان حتی در شرایط معمولی پوست را به مدت 6 ماه یا بیشتر نگهداری کرد .
نگهداری پوست به روش اسیدی کردن
یکی از روش های دیگر نگهداری پوست ، اسیدی کردن است . در این روش ها ، پوست ها پس از دریافت از کشتارگاه ، خیسانده می شوند و پس از لش زدایی ، مو زدایی ، آنزیم دهی ، اسید می شوند . در مرحله بعد ، با آهک ، عمل موزدایی انجام می گیرد .
موزدایی از پوست ، به طور معمول به دو روش صورت می گیرد : در روش اول پوست ها را در محلول آب آهک قرار می دهند تا موها به طور کامل نتجزیه و از بین بروند . در روش دیگر ، آهک تنها بالش پوست تماس می گیرد و موها به طور سالم از پوست جدا می شوند .
پوست های اسیدی شده را در اصطلاح چرم سازی سالامبور می گویند که برحسب میزان مرغوبیت آنها را دسته بندی می کنند و به فروش می رسانند . تهیه سالامبورها از پوست خام برای چرم ساز هزینه بیشتری دارد . اما خرید پوست سالامبور شده ، کم هزینه تر است و برای چرم ساز برتری هایی دارد . از جمله کمتر بودن هزینه حمل و نقل ، سروکار نداشتن با ضایعا
ت و پساب تولید شده مربوط به مرحله لش زدایی و آهک دهی پوست ، در اختیار داشتن پوست هایی با کیفیت بهتر ، سرعت عمل بیشتر و در نتیجه بازگشت سریع تر سرمایه در گردش .
همچنین ، سازنده سالامبور می تواند از فراورده های جنبی مانند پشم ها و چربی های به دست آمده از پوست و ... استفاده می کنند . پوست هایی به روش درست سالامبور شوند ، می توانند برای مدت یک سال سالم بماند
فرآیند تر
مرحله هایی از فرایند پوست پیرایی و چرم سازی که در آن ها پوست های خام از انبار بیرون آورده شده و آماده دباغی می شود ، فرایند تر (خیس ) نامیده می شود .
این مرحله شامل : خیساندن ، دورگیری ، لش زدایی ، آهک دهی و آنزیم دهی است که در یک سالن ویژه به نام سالن فرایند تر انجام می گیرد .
کار در این مرحله از چرم سازی ، چندان خوشایند به نظر نمی آید ، زیرا بوی بدی که از پوست و مواد مورد استفاده در محیط کار می پیچد موجب می شود ، وضعیت نامطلوبی در محیط کار به وجود می آید و تا حدی تنفر آمیز است با ای ن همه انجام فرایند تر در بهتر کردن کیفیت چرم اهمیت اساسی دارد و نظر چرم سازان حرفه ای این است که ، چرم در واقع در مرحله تر ساخته می شود .
الف- خیساندن پوست .
پوست خامی که به کارگاه یا کارخانه چرم سازی (دباغ خانه ) برده می شود، معمولا با استفاده از آبگیری و روش های خشک کردن نگهداری شده است. این گونه پوست ها با خشک کردن در هوا یا در نور آفتاب نگهداری شده ( بیشتر پوست های بزی ) یا به وسیله نمک و آب نمک گیری شده است . در این صورت باید پوست را کمی خیس کرد و به صورت نر می در آورد تا برای مرحله های بعدی آماده شود . پیش از آغاز این مرحله ، به طور معمول پوست را تمیز و اجزای اضافی آن ، مانند دم و پاچه ها و سایر زایده هایی را که در ماشین های چرم سازی ، دشواری هایی را به وجود می آورد ، از آن جدا می سازند .
پوست های گاو را باید برحسب اندازه و نوع چرم هایی که مورد نظر است ، برش داده یا قطعه قطعه کرد . برای این منظور به طور معمول پوست را از ناحیه ستون فقرات به صورت دو بخش مساوی سقه می کنند . تا این که هم اندازه آن مناسب ماشین های چرم سازی شود . و هم به جابه جایی آن به وسیله کارگر آسان تر باشد . پوست هایی که برای تولید چرم زیره و چرم مبلی به کار می رود بدون برش و به صورت کامل دباغی نمی شود .
خیساندن ، به طور معمول با قرار دادن پوست در آبی که دارای مواد افزودنی است انجام می گیرد ، پوست های تازه نمک زده شده را در بالابان هایی قرار داده ، آب سرد روی آن ها جریان می دهند ، به این ترتیب نمک در آب حل شده ، غلظت نمک در فضای بین الیاف پوست کم می شود . حذف نمک از فضای بین الیاف پوست ، فشار اسمزی آب را داخل الیاف بالا می برد و پوست دوباره آب دار می شود . در ضمن مرطوب شدن پوست پروتئین های کروی نیز از الیاف کلاژن خارج می شوند . پروتئین های کروی جدا شده شامل آلبومین خون و پروتئین های دیگر محلول در آب می باشد که با کم شدن تدریجی غلظت نمک ، با آب شسته شده ، از پوست خارج می شود . اگر پروتئین ها پیش از آغاز فرایند پوست پیرایی از بین الیاف بیرون رانده نشود ، مزاحمت هایی را در این فرایند به وجود می آورد .
استفاده از مواد ضد باکتری
حذف نمک و مرطوب شدن دوباره پوست احتمال رشد باکتری ها را افزایش می دهد . پوست های نگهداری شده ، تعداد زیادی از انواع باکتری ها را در بر دارد که در مرحله خیساندن فعالیت خود را آغاز می کنند . فعالیت باکتری ها از سه نظر خطرناک است یکی این که احتمال دار دبه کارگران آسیب رساند . دیگر این که ممکن است سبب انتشار و سرایت این بیماری ها شود و یا این که سبب خرابی بخش سطحی پوست شود .
برای این منظور ، در مرحله خیساندن از ترکیب های آروماتیک لکه دار استفاده می شود . نباید از مواد اکسید کننده قوی استفاده کرد زیرا ، در مرحله مو زدایی اثرهای نامطلوبی روی پوست می گذارد . موادی که برای این منظور از آن ها می توان استفاده کرد عبارتند از فضول ، پنتا لکروفنول و سولفات مس ، فرم آلدهید و سالیسیل آلدهید .
در روش های جدید خیساندن سعی می شود که با کوتاهتر کردن زمان انجام این فرایند ، از فرصت یافتن باکتری ها برای فعالیت جلوگیری می شود .
دمای خیساندن
برای این که فعالیت باکتری ها و اثر تخریبی آن ها بر پوست کم شود ، باید دمای خیساندن را کاهش داد.
بیشتر چرم ساز ها بهتر می دانند که با استفاده از آب سرد از فعالیت باکتری های موجود در محیط جلوگیری شود .
اما به کار بردن آب گرم در این مرحله به حل شدن پروتئین های کروی (محلول در آب ) و در نتیجه سریع تر شدن عمل خیساندن کمک می کند . بالا بردن بیش از حد دما به کیفیت چرم تولیدی آسیب می رساند و ناهمواری الیاف و رگه رگه شدن چرم را سبب می شود . دمای مناسب در عمل خیساندن باید با تجربه به دست آید و در سراسر مرحله خیساندن ثابت بماند .
به کار بردن مواد افزودنی
بعضی از چرم سازها بهتر می دانند که مقدار کمی از سولفید سدیم (na2s)یا تتراسولفید سدیم (na2s4) به آب مصرفی خیساندن پوست اضافه کنند. در واقع این عمل ، آغاز مرحله ی مو زدایی است . زیرا این گونه موتد برکراتین مو تاثیر شیمیایی می گذارد و ریشه مو راست می کند .
نمک موجود در محلولی که برای خیساندن پوست به کار می رود ، به حذف پروتئین های کروی پوست کمک می کند و شرایط مناسب برای فعالیت باکتری ها را از بین می برد .
خیساندن پوست های خشک
پوست خشک به زمان بیشتری برای جذب کامل آب نیاز دارد . از آن جا که در این پوست ها ، عمل خشک کردن بدون استفاده از مواد کمکی مانند نمک انجام می گیرد ، الیاف تا حدودی ژلاتینی می شود و به یکدیگر می چسبند ، بنابراین ، باید دقت شود تا در مرحله های آغازی خیساندن ،عمل مکانیکی بر روی پوست انجام نگیرد ، زیرا به دلیل سختی الیاف احتمال ترک خوردن و شکست شدن پوست وجود دارد . در صورتی که این نقص ها در پوست به وجود آید ، از ارزش آن ها به شدت کاسته می شود .
زمان خیساندن
مناسب ترین زمان لازم برای خیساندن پوست های خشک حدود 48 ساعت است . در این فاصله زمانی نخست پوست را به مدت 24 ساعت در محلول تهیه شده برای خیساندن قرار می دهند و سپس آن را از این محلول خارج می کنند وبرای مدت 24 ساعت دیگر در محلول تازه تهیه شده قرار می دهند .
نتیجه فرایند خیساندن پوست این است که :
الف : پوست از خون و آلودگی ها پاک می شود
ب: مواد شیمیایی به کار رفته به منظور نگهداری و گند زدایی پوست ، از آن جدا می شود
پ: مواد سفیده ای انحلال پذیر (پروتئین های کروی ) در آب از پوست خارج می شود
ت: پوست ها در مرحله خیساندن ، در زمانی نسبتا طولانی در آب قار می گیرند و یا جذب آب کافی به حالت طبیعی و اولیه خود بر می گردند و فرایند پوست پیرایی بر روی آن ها به آسانی ممکن می شود .
لش زدایی
لش زدایی برای حذف تمامی بافت های غیر ضروری پوست است که در سمت درونی و گوشتی پوست موجود دارد و به طور معمول پس از مرحله آهک دهی انجام می گیرد .
پس از آن که پوست به طور کامل نرم شود و زایده های چسبیده به قسمت گوشتی آن سست شد ، آن را به روی درخت تنه درخت یا میز چوبلی از طرف سطح مویی پهن می کنند
. سطح گوشتی پوست به طرف دباغ ، و به وسیله کارد دو سر و یا کارد قصابی بلند ، قسمت های زاید مانند چربی و گوشت های باقی مانده درسطح لش را جدا می کند . جدا کردن و پاک کردن کامل سطح لش ،این امکان را فراهم می کند تا محلول پوست پی را به خوبی در داخل پوست نفوذ کند وعمل پوست پیرایی به صورت یکنواخت صورت پذیرد .
زدودن غشاء نازک از سطح لش پوست نیز لازم است زیرا ،این لایه نازک،سبب به
وجود امدن لایه سختی بر ان می شود و جلوی نفوذ مواد پوست پیرایی را به درون الیاف پوست می گیرد. هنگام لش زدایی پوست با کارد باید توجه داشت که به پوست صد مه و اسیب وارد نیاید وسطح گوشتی پوست ان قدرتراشیده نشود که ریشهای مو دیده شود.
لش زدایی پوست را باید با سرعت اما با دقت و به صورت یکنواخت و منظم انجام داد . این عمل نیاز به زمان دارد وعجله کردن سببخرابی پوست و پایین امدن کیفیت و مرغوبیت ان می شود . هنگام لش زدایی ذرهای جدا شده از سطح پوست را میتوان به کمک لبه کند کارد لش گیریی دور کرد . این عمل خود سبب نرمی و خارج شدن مقداری از چربیهای پوست میشود و به لطافت ان نیز کمک میکند .
تاثیر مرحله اهک دهی روی چربیهای طبیعی
تاثیر مرحله اهک دهی روی چربیهای پوست نیز قابل برسی است . در این مرحله لیستین و سفالین به اسانی از پوست حذف می شود، اما تری گلیسریدها زمان بیشتری دوام می اورد . بهد لیل انحلال پذیری کم صابون های کلسیم ،حذف چربیها در طی فرایند اهک دهی و یا در واکنش با مواد قلیایی دیگر در مرحله تر ،بر اثر بالا رفتن دما ومیزان قلیایی بودن،محیط سریعترمی شود . بالا بودن دما و میزان قلیایی بودن زیاد محیط تاثیر شدید و زیان اوری روی پوست دارد.
روشهای متداول مو زدایی
روشهای گوناگون برای زودودن مو و چشم از سطح پوست دامها متداول است و در هر یک از انها مواد شیمیایی ویژه ایی به صورت محلول یا خمیر به کار برده می شود.
تاثیر قلیا روی لایه بیرونی پوست (رخ)چندین مرتبه بیشتر از عمل قلیا بر روی لایهای درونی پوست است. این تفاوت تورمی یک فشار درونی و گسیختگی الیاف در ساختار پوست بوجود می اورد که برمیزان پایداری الیاف رخ پرم اثر میگذارد (تورم نا صاف ). افزودن بر این ، پیشرفت ابگیری وتورم
پروتیین پوستدر ضخامت پوست نسبت به سطح ان بیشتر است همچنین ،جهت الیاف از رخ تا لش یکسان نیست و یک تفاوت اشکار در زاویه الیاف وجود دارد (تفاوت تورمی) این تغییر یا تفاوت سبب تخریب الیاف پروتیینی پوست می شود . الیاف سخت لش پوست به طور موازی و هم ردیف سطح پوست و الیاف سمت رخ،عمود بر پوست قرار دارند ،به طوری که با راستای فولیکول مو موازی اند . از انجا که الیاف پوستهنگام تورم در جهت ضخامت بیشتر از جهت طولی یا سطحی باز می شوند . از این رو،سطح پوست در سمت رخ در مقایسه با سمت لش بیشتر باز میشود که نتیجه ان پیچ
خوردن و لوله شدن پوست است در PH های بین 5تا9 پوست متورم نمی شود اما در PHهای بین 10تا13پوست بشدت متورم می شود .
روشهای عملی مو زدایی
موزدایی فرایندی است که بوسیله ان موی پوست به کمک مواد موبر زودوده می شود (در فرایند اماده سازی پوست) پس از لش زدایی باید پشم یا مو و پروتیین های غیر رشته ای(غیر الیافی )را از سطح پوست زودود .
اهک دهی پوست گوساله
ارزش پوست گوساله از نظر رخ ظریف و ویژگیهای مطلوب رخ ان است .از این رو ،محلول اهکی مورد استفاده نباید چندان قوی باشد .ابتدا باید با قرار دادن پوست به مدت 3تا 4روز در محلول اهکی است .در این روش ،پوستها را به مدت 2 روز در محلولی با غلظت متوسط از سولفید سدیم و سولفیدرات سدیم قرار می دهند تا مواد از سطح ان جدا شود.
سپس ،محلول تازه ای از اهک بدون اضافه کردن مماده کاهنده تهیه میکنند و پوستهای بدون مو را به مدت 2 روز دیگر در این محلول قرار می دهند. پوستی که با این روش بدست می اید .، کاملا بدون مو می باشد و برای مر حله های بعدی پوست پیراییاماده است.
مو زدایی به روش انزیم دهی
این روش یکی از جدیدترین و متداول ترین روش های مو زدایی است . انزیمها ،کاتا لیزگر های بسیار اختصاصی و پیچیده ای هستند که در فرایند زیست شیمیایی در بدن جاندارها نقش مهمی دارند.
در روش عرق کردن، نخست پوستها را به داخل اب فرو می برند و سپس انها را در یک اتاق مرطوب اویزان میکنند، تا زمانی که بر اثر رشد باکتریهای موجود در پوست ، موها سست شوند.
با توجه به اینکه کلا ژن در این روش متورم نمی شود پوست به دست امده برای دباغی چندان مناسب نیست. چرمهای بدست امده از این روش، بسیار محکم است . زیراph مرحله مو زدایی به گونهای تنظیم می شود که سبب تورم پوست نمی شود.
در این روش دشواریهای ناشی از دفع پساب نیز وجود ندارد. دمای محیط بطور معمول برابر 32 درجه سانتیگراد و یا اندکی بیشتر می باشد. پوستهای مو زدایی شده با این روش هنگامی که با روشهای معمولی دباغی می شوند ،دارای رخ ضریف است و چرم تولیدی تا حدی سخت و نازک می شود.یکی از ساده ترین روشها برای جو لوگیری از این نا رسایی ها قرار دادن پوستهای مو زدایی شده پیش از اسیدی کردن انها در حمامی از محلول قلیایی ما نند اهک ،هیدروکسید سدیم یا کربنات سدیم می با شد تا پوست در حد مطلوب متورم شود . هزینه بالا این روش نیز یکی از عیب های ان می باشد . در حقیقت گرانی این روش مهمترین عامل بازدارنده و محدود کننده کاربرد وسیع ان محسوب می شود .
انزیم دهی
در مرحله انزیم دهی مواد نا خواسته پوست تجزیه و پوست اماده دباغی می شود . موادی که در این مرحله از پوست جدا می شوند عبارت اند از: پروتیین های غیر کلاژنی لایه بیرونی پوست ،مو ولکه های موجود بر سطح پوست فولیکول مو و منفذ های پوست که باید کاملا از بین برود.
برای تولید چرم نرم و با کیفیت مطلوب باید الیاف پرتئینی که در برابر مواد شیمیای مقاوم هستند در این مرحله از پوست جدا شوند . انزیمهای تجاری مهم که در این مرحله بکار می روند از موجودهای زنده بدست میایند و بطور عمده شامل:انزیمهای حیوانی،گیاهی،باکتری ها و قارچ ها می باشند.
یکی از انزیمهای حیوانی مهم مایه پنیر (رنین) است که از معده گوساله بدست می اید .و دیگری تر یپسین است که از لوزالمعده گراز تهیه می شود . معده گوساله از نخست خشک و پس از اسیاب کردن با خاک اره مخلوط می کنند و به روش استخراج ،از ان انزیم رنین را بدست میاورنداین انزیم بیشتر برای تهیه پنیر مصرف می شود . لوزالمعده گراز را نیز پس از اسیاب کردن با خاک اره مخلوط می کنند و به عنوان پیرای به کار میبرند .
انزیمهای گیاهی نیز از انزیم های بسیار مهم به شمار می رود یکی از مهمترین انها پاپین است ک
ه از ریشه درخت پاپیا بدست می اید . این انزیم یکی از پر مصرف ترین انزیمهای تجاری است و کاربرد های بسیار مهمی دارد.
بیشتر انزیم های مورد استفاده در صنعت ،از با کتری ها و قارچ ها بدست می ایند در پوست پیرایی سنتی دوران گذشته برایانزیم دادن به پوست از فضله مرغ یا مدفوع سگ استفاده می کردند فضله مرغ را در اب خیس ئ به پوست اهک زده شده اضافه میکردند. میزان پیشرفت کار و بازده عمل تنها به مهارت افراد با تجربه داشت کهاز روی ظاهر پوست ا نزیم داده شده می توانستند زم
ان پایان عمل را حدس بزنند.
مواد انزیمی خاصیت کاتالیزگری بسیار قئی دارند. یک انزیم معین ،تنها بر روی یک نوع پروتیئن ویژه می تواند اثر کند. این تاثیر نیز به نوبه خود ،در بخش معینی از مولوکول که به ترتیب قرار گرفتن واحدهای امینو اسیدی در مولوکول پروتیون بستگی دارد،روی می دهد.بنابراین با افزودن انزیم مناسب ممکن است ان انزیم اثر شدیدی بر یک نوع پروتیئن خاص داشته باشد بدون انکه کمترین تاثیری بر روی پروتیئن های دیگر بگذارد. تاثیر ویژه انزیم های تجاری تولید شده بستگی به درجه خلوص انها دارد.
بعضی از انزیم ها می توانند روی چند نوع از پروتیئن موجود در محیط تاثیر بگذارند اما میزان و سرعت این تاثیر متفاوت است. فعالیت انزیم ها،نوع و ماهیت این فعالیت ها به دما، PH و وجود داشتن یا وجود نداشتن مواد افزودنی دیگر دارد.
مقدار انزیم مصرفی و روشهای عمل در مورد پوست های مختلف متفاوت است . بطور معمول،در تهیه چرم زیزه از پوستهای سنگین و یا بطور کلی چرمهای که با مواد گیاهی پوست پیرای شده باشد، مقدار انزیم بسیار کم و زمان عمل بسیار کوتاه است .زیرا اینگونه پوستها بطور کامل اهک داده شدهاند و در نتیجه ،مقدار زیادی از پروتیئن های نا مطلوب از ان حذف شده است.
عمل اهک دهی در مورد پوست های به کار رفته در ساخت چرم رویه بشدت چرم های زیره نیست از این رو عمل انزیم دادن را در مورد اینگونه چرمها تا حدی در زمان بیشتر و شدیدتر از چرم های زیره انجام می دهند. در مورد چرم های زیره مرحله های انزیم دهی و اهک زدایی معمولا بطور همزمان صورت می گیرد پیش از اینکه اهک ومواد قلیایی موجود در ان بطور کامل خنثا شود مرحله اسیدی کردن انجام میشود. در مورد پوست های بزی که الیاف محکمی دارند زمان انزیم دادن باید کوتاهتر باشد .در بعضی از روش های انزیم دان بر روی پوست بزس ،پوستها را به مدت یک شب در حوضچهای مخصوصی ازمواد انزیمی می خوا بانند . قابل توجه است که به روش انزیم دادن درPHو دمای مناسب و استفاده از خاصیت شویند گی صابون معمولی میتوان بطور موثری چربی های پوست نیز حذف کرد.
با پیشرفت تاثیر انزیم بر اثر گذ شت زمان،تفاوت های تورمی ظاهر شده در پوست از بین می رود وپوست می تواند تنشهای مکانیکی شدید را به خوبی تحمل کند .
پساز اینکه مرحله انزیم دهی کامل شد باید پوستها در جریان اب سرد شستشو داده شود. این عمل برای دو منظور صورت می گیرد:نخست اینکه انزیم ها و مواد شیمیایی باقی مانده در محیط و همچنین پروتیئن ها و تجزیه شده دیگر کاملا شسته شده و خارج شوند. دوم اینکه دمای محیط برای توقف اثر انزیم ها پایین اورده شود. شستشو تا زمانی که دما به 18 درجه سا نتی گراد کاهش یابد و اب خروجی از بالابان یا حوضچه کاملا پاک و شفاف شود باید ادامه یابد
اسیدی کردن
دراین مرحله با اضافه کردن اسید و نمک به پوست PHان را تا حد مناسب برای اغاز فرایند پوست پیرایی پایین می اورند یا اینکه با پایین اوردن PHپوست ان را برای مدت هااز فا سد شدن نگهداری می کند .
در پایان مرحله اسیدی کردن از دید نظری پوست بصورت شبکه خاصی از پروتیئن در می اید. مرحلهای پیش از اسیدی کردن که شامل نگهداری ،خیساندن،اهک دهی و اهک زدایی و انزیم دهی است همگی به منظور حذف مواد ذاید انجام می گیرد در این حالت پوست پذیرش واکنش های شیمیایی را دارد و تبدیل پوست به چرم با ویژگی های دلخواه انجام پذیر می شود. تنظیم PHپوست به میزان مطلوب در مرحله اسیدی کردن قدم نخشت در فرایند تبدیل پوست به چرم است . بااستفاده از مقداری نمک در مرحله اسیدی کردن تورم پوست قابل کنترل است و از بوجود امدن تورم اسیدی که زیان اور است و پایین امدن PHجلوگیری می کند بکار بردن حدود 5درصد وزنی نمک به منظور جلوگیری ازتورم پوست بسیار مناسب است. در مورد پوست های سبک روش اسیدی کردن به منظور نگهداری انها برای زمان طولانی تر بکار برده می شود. پوست ها را به مدت یک شب در محلول اسیدی قرار می دهند تا به حالت تعادل کامل برسد وPHپوست بر اثر جذب مقدار کافی اسید به 2 یا حتی کمتر کاهش یابد.
پوست های اسیدی شده را می توان برای مدت یک سال نگداری کرد و سپس مرحله پوست پیراییی را بر روی انها اغاز کرد پوست های گوسفندی را معمولا اسیدی و در بشکه های چوبی نگهداری می کنند:PHاینگونه پوست ها از حد لازم برای پوست پیرایی پایین تر است و باید در اغاز PHرا بین 2/5تا 3 افزایش داده پوستی که کاملا اسیدی شده باشد در صورتی که در همان PHپایین با مواد گیاهی دباغی شود و به علت سازگار نبودن با شرایط محیط عمل پوست پیرایی به درستی انججام نمی گیرد . زیرا در PHپایین ،مواد گیاهی بکار رفته به سرعت در سطح پوست تثبیت می شود وچرم سخت و شکننده ای را بوجود میاورد به همین دلیل هنگام اسیدی کردن پوست های سنگین با افزودن استات سدیم یا نمک های دیگر PHرا تا حدود 4 افزایش می دهند در فرایند اسیدی پوست دو قاعده کلی باید رعایت شود:نخست اینکه به منظور جلو گیری از تورم بیش از حد و زیان بخش پوست باید به مقدار کافی نمک افزود.دوم اینکه مقدار اسید مصرفی با ید به دقت معین و در زمان های مناسب به پوست اضافه شود.
اهداف دباغی
1-جلو گیری از قدرت چسبندگی مولکولی بین الیاف پوست تا در نتیجه ان قابلیت انعطاف و نرمی چرم ابقاءشود .
2-تغییر ساختمان پروتیئن به غوی که کمتر قابلیت حل داشته باشد و چرم حاصله در محیط های مختلف هیدرولیز نگردد.
مواد مختلفی وجود دارد که با پوست ترکیب شده اهداف مذکور را کم و بیش در دسترس قرار می دهند.
مواد تانن دار عبارت اند از:مواد تانن دار گیاهی –در بین گیاهان هزاران گونه عصاره های تانن دار تولید می کنند انها دارای مولکولهای بزرگ پلی فنلیک هستند که بجای باند های اب با پروتیین ها می نشینند و بیشتر مناطق باندهای هیدروژنی را اشغال می کنند این مولکول ها دارای گروهای اسیدی بوده که می توانند باندهای قوی با گروهای بنیادی پروتیئن ها را تشکیل دهند ثانیا مقدار اب وابسته را به حد اقل برسانند .
بزرگی مولکول های این مواد از اهمیت وافر بر خوردار است زیرا فضای بین مولکول ها را اشغال خواهند کرد. عصاره های گیاهی گاهی داری مواد غیر تاننی هستند که با تانن ها ترکیب شده اند و در اثر شستشو به اسانی شسته می شوند ولی بهر حال کیفیت نهایی چرم تاثیر خواهند گذاشت.
مواد تاننی سنتتیک –این مواد بر اساس مواد تانن دار موجود در گیاهان و با روش های شیمیای تهیه می شوند ولی تا کنون ماده شیمیای که بتواند چرم عالی تولید کند ساخته نشده و خواص تاننن گیاهی در این مورد بیشتر می باشد بهر حال مواد سنتتتیک تاننی در موارد مختلف کاربرد دارند .برخی از انان برای ساخت چرم زیره کفش بکار می روند .
موادتانن دار معدنی –این مواد از ترکیبت کروم دار تشکیل شده اند .در دهه های اخیر مصرف این مواد در صنعت دباغی رواج بیشتری یافته و روز به روز مصرف انها افزایش می یابد هر چند که در کشور های پیشرفته به علت الودگی محیط زیست با مصرف انها مخالفت گسترد ه ای ترویج می شود.
ممکن است در اینده جایگزین برای مصرف مواد کروم دار پیدا شود.
مواد دباغی معدنی تاثیری متفاوت از تانن گیاهی یا سنتتیک در چرم داردتاثیر این مواد به علت داشتن گروهای جانبی اسیدی جانبی می باشد که اتصالات قوی و باند های مشترک ایجاد می کنند . از سویی اندازه مولکولهای این مواد در ابتدایی این امر کوچک است ولی بتریج بزرگ شده
و فضای داخل پوست رااشغال می کند.
وبااتصال الیاف مجاور بهم موجب می شوند کمپلکس های بوجود اید که ساختار محکمی به محصول می دهند.
املاح الومنیم نمی تواند کمپلکس های بزرگ به اندازه کروم ایجاد کند از سوی دیگر چرم های که با املاح الومنیم تهیه می شوند ثبات ندارند و در موارد مختلف به اسانی شسته می شوند بنابراین برای ثبات احتیاج به زمان طولانی می باشد.
الدئیدها فرم الدئید و گلو تار الدئید بصورت تحاری مورد استفاده قرار می گیرند .
این مواد با شاخه های غیر یونی باند های قوی تشکیل می دهند و در محیط قلیایی تمایل به پلیمریزه شدن و تشکیل مولکول های بزرگ دارند که با زنجیره های پروتئنی پیوند های پایداری می سازند .محصول نهایی چرم لاغر خواهد بود ولی در برابر شسته شدن مواد دباغی مقاومت زیاد خواهد داشت .
در ساخت چرم شوروکه در تهیه آن از روغن سرد استفاده می شود دارای مقاومت در برابر زایل شدن این مواد دباغی می باشد . زیرا در حین فراوری در اثر اکسیداسیون روغن آلدئید های کمپلکس به وجود می آیند که ترکیبات بسیار پایدارند .
علاوه بر این مواد تاننی بسیاری موجودند که در صنعت دباغی به کار برده نمی شوند زیرا یا بسیار گرانند و یا تماس با آن ها برای انسان مضر و زیان اور است .
انواع مواد دباغی گیاهی
در حصاره های حاصل از برگ پوست تنه و یا میوه های بسیاری از گیاهان مواد تانن دار یافت می شود . در حین استخراج این عصار ه ها از بافت های گیاهان مخلوطی کمپلکس شامل مواد تاننی و مواد غیر تاننی به دست می آیند که بر کیفیت محصول نهایی موثر خواهند بود . ترکیب عصاره های گیاهان گوناگون : با یکدیگر تفاوت دارند و از عوامل موثر بر این تفاوت میزان درجه حرارت و PH را می توان نام برد . بنابراین کنترل شرایط استخراج بر کیفیت محصول الزامی خواهد بود .
به طور کلی تانن های گیاهی در یکی از دو گروه های اصلی قرار می گیرند :
تانن های غلیظ یا کاتکول ها و تانن های قابل هیدرولیز یا پیر وگالوس
دو نمونه از مواد گیاهی دارای مواد تاننی کاتکول که در صنعت دباغی کاربرد وسیع دارند عبارتند از میموزا و کوبراکو دلیل مصرف گسترده این مواد سرعت و استحکام پیوند با الیاف پوست می باشد . چرم حاصله به رنگ قهوه ای مایل به قرمز دیده خواهد شد که به مرور زمان به قرمز تند متما سال قابل استفاده می باشد و کاهش استحکام آن در طول زمان بروز خواهد کرد . علت این پدیده ظهور پس مانده های اسیدی خواهد بود که به الیاف حمله کرده ساختار آن ها را تخریب می کنند .
تانن های پیرو گالول از گیاهان مانند سماغ ، میرابولانس و شاه بلوط به دست می آید و چرم حاصله به رنگ زرد و قهوه ای و یا سبز دیده می شوند که دارای استحکام خوبی خواهند بود .
این نوع مواد تاننی تمایلی به منقبض کردن الیاف پوست ندارند و به سرعت در عمق بافت نفوذ می کنند و در تهیه چرم های دباغی عمیق و پر مایه و مطبوع به کار می روند .
مواد غیر تاننی در چنین عصاره هایی دارای ترکیباتی هستند که به عنوان نمک های بافری عمل می کنند و از صدمات گاز های اسیدی موجود در اتمسفر بر چرم ممانعت می کنند .
برای تهیه چرم بایستی نوع مواد تاننی و عملکرد طبق طرح خاص باشد تا محصول نهایی طبق برنامه پیش بینی شده و ایده ال برای کاربرد آن بدست اید .
مثلا در برخی موسسات برای تولید چرم سبک و ضعیف که دوام و سبکی مورد نظر را داراست از سماق میرابولانز و شاه بلوط استفاده می شود ( چرم حاصل از تانن شاه بلوط دارای رنگ تیره تر بوده کیفیت با دوامی خواهند داشت)
برای تهیه کالاهای چرمی در برخی از کارخانه ها از میموزا استفاده می کنند .
کنترل شرایط دباغی
در فراوری چرم مراحل مختلفی اجرا می شود و لازم است در هر مرحله کنترل های کافی به عمل آید . عدم کنترل شرایط زیر در مپحلول دباغی موجب تخریب تثبیت چرم می گردند .
1-کاهش PH یا افزایش اسیدیته
2-درجه حرارت زیاد
3-غلظت محلول تاننی
4-سوزانندگی مواد دباغی
برای تهیه چرم مرغوب لازم است شرایط محیطی برعکس موارد مذکور باشد .
معمولا هدف دباغ تهیه چرم با کیفیت ثابت در همه ی نقاط پوست می باشند بنابراین از اغاز مراحل مختلف فراوری تا پایان کار دقت و کنترل دباغ از اهمیت ویژه برخوردار خواهد بود زیرا عملیات غیر قابل ازگشت خواهد بود گاهی برای ساخت وسایل چرمی مصرفی از تکمیل و تثبیت دباغی خوداری می شود و بخش ردیی و رخ چرم تحت تاثیر قرار می گیرد ولی بخش داخلی خام باقی می ماند .
گاهی عدم تثبیت یکنواخت مطلوب است بویژه در سالهای اخیر که از کروم در دباغی استفاده می شود پس از شستشوی مواد اهکی در PHخاصی کرومبه مغز پوست نفوذ نخواهد کرد.
در هر حال دباغ سعی میکند محصولی یکنواخت در همه نقاط پوست به اقداماتی پیشگیرانه دست بزند .
مثلا در ناحیه شکم و رانها که الیاف پوست از تراکم کمتری برخوردارند تانن دهی مقدماتی انجام می گیرد.
طرز تهیه عصاره های دباغی
در روش های سنتی مواد گیا هی خورد شده مستقیما به خمر ها یا حوضچهای حاوی پوست خام اضافه می شوند و درون انها به اندازه کافی اب ریخته می شود .مواد دباغی بتدریج از اندامهای گیاهی خارج شده به داخل پوست نفوذ میکند این روش بسیار کند بوده به علت عدم مکانیزاسیون نیروی کارگری زیادی می طلبد و ممکن است غلضت لیکور به اندازه کافی نباشد برای تهیه چرم از پوست های سنگین هنوز از این روش بهره برداری می شود در بسیاری از کارخانه های چرم سازی ایران برای تهیه زیره کفش از حوضچهای متوالی استفاده می شود که پر از محلولهای مختلف بوده پوست ها به مدت کافی درون انها غوطه ور می شوند و پس از رسیدن به حالت مطلوب مرحله بعدی در حوضچه متوالی انجام خواهد شد و غلضت مواد حوضچها در موقع لزوم تجدید می شود.
روش های کاربردی
در درون حوصچه ها ابتدا غلظت موا دباغی کم است و بیشتر از لیکوری که قبلا مورد استفاده قرار گرفته تشکیل شده به تریج در حوصچه های بعدی غلظت آن افزایش می یابد تا کم کم مواد به درون بافت نفوذ نند و نهایتا محصولی تثبیت شده به دست آید .
در این روش میزان کار دستی بسیار زیاد است و هر روزه چند نوبت پوست های درون حوضچه ها جا به جا می شوند تا همه بخش ها با لیکور تماس داشته باشند و این عملیات ممکن است چند ماه طول بکشد تا کامل شود . با توجه به این که چرم و پوست کالای با ارزشی هستند لازم است مراحل تولیدی به نحو احسن انجام گیرد ولی زمان طولانی برای تولید محصول از نظر اقتصادی می تواند نکته منفی محسوب شود بنابراین برای دباغی سعی می شود از روش های سریع تر استفاده شود ولی به هر حال در روش های جدید نیز زمان دباغی در مقایسه با سایر ضایع کم نخواهد بود .
برای کاستن از نیروی کار در کارخانه های دباغی استفاده از چرخ های پره دار که درون حوضچه ها به ارامی حرکت کرده پوست را زیر و رو می کنند به عنوان نوآوری محسوب می شود ولی به هر حال ضربه های پارو ممکن است به پوست های سنگین صدماتی وارد کنند لذا برای تهیه زیره کفش هنوز عملیات دستی مرسوم است بلکه در دباغی پوست های سبک کاربری دارند .
