مقاله در مورد دانه های روغنی

بخشی از مقاله

دانه های روغنی

دانه‌های روغنی، به منظور استخراج روغن از دانه آن‌ها پرورش می‌یابند؛ ولی به‌عنوان منبع باارزش پروتئین نیز مطرح هستند و بقایای محصول بعد از روغن‌کشی بدین منظور بکار می‌رود. هم روغن و هم کنجاله به‌همان اندازه اهمیت داشته و احتیاج به‌تجزیه‌های ویژه دارند که دقت در خلوص دانه رقم (کولتیوار) اهمیت دارد. ناخالصی بسیار کمی با سایر مواد ژنتیکی ممکن است کیفیت روغن استحصالی را بشدت پایین آورده و یا کنجاله تولیدی از آنها حاوی مواد سمی باشد. بنابراین پرورش‌دهندگان بذر می‌بایست دقت ویژه‌ای برای جلوگیری از آمیزش یا آلودگی منابع نامناسب گرده داشته‌باشند.

گل آفتابگردان:Helianthus   annuus

گیاهی است یکساله ودارای ساقه راست ،خشن وبه ارتفاع 2متر که به عنوان زینت وبا استفاده از دانه های روغنی آن،پیوسته در وسعت های پهناوری از کشورهای مختلف پرورش می یابد.

آفتابگردان ،برگهائی منفرد به شکل قلب وپوشیده ازکرک با کناره دندانه دار دارد.کاپیتولهای آن بسیار بزرگ وبه قطر 10 تا25 cmاست  وبر روی نهنج آن 2نوع گل،یکی لوله ای ودیگری     زبا نه ای،به رنگ زرد ومحصور در انولوکری مرکب از براکته های بزرگ،خشن ونوک تیز جای دارد.گلهایی لوله ای آن با آنکه به رنگ زرد  روشن  است  معهذا چون در بین آنها، تارهای نازک جای دارد از این جهت مجموعاً به رنگ تیره جلوه می کند .کاپیتولهای گل آفتابگردان ،تدریجاً پس از ظاهر شدن کامل گلها،خمیدگی وحالت آویخته پیدا می نماید.

ریشه :

     آفتابگردان دارای سه نوع ریشه است: اول ؛ ریشه اصلی که تا 4/2 متر در عمق زمین فرو می رود .این ریشه در حدود 70-50درصد بیوماس کل سیستم ریشه گیاه را شامل می شود. دوم ؛ ریشه های فرعی که تا 25سانتیمتری خاک پراکنده شده ومهمترین قسمت ریشه را تشکیل می دهد. سوم؛ ریشه های سطحی که نزدیک به سطح خاک پراکنده می شوند ودر شرایطی که سطح خاک خیلی خشک نباشد بوته آفتابگردان می تواند به وسیله این ریشه ها از کودهایی که بطورسرک به آفتابگردان داده می شود استفاده نماید . لازم به توضیح است که در صورت وجود لایه نفوذ ناپذیر، ریشه قادر به نفوذ به عمق بیشتری نخواهد بود. این امر سبب می شود گیاه نسبت به تنش کمبود آبی و ورس حساس شود و عملکرد آن کاهش یابد  . در کل آفتابگردان آب را از عمق 150 سانتیمتری خاک می تواند جذب کند و به همین علت این گیاه در مناطقی با شرایط آب و هوایی خشک بطور وسیع کشت می شود  .

برگ :

     با سبز کردن گیاهچه ، کوتیلدون ها از هم باز شده و نخستین برگهای واقعی در انتهای ساقه قابل مشاهده می گردند . برگها به صورت یک در میان و متقابل ظاهر می گردند و معمولاً پس از 5 جفت برگ متقابل ، حالت مار پیچی از برگهای متناوب ایجاد می شود. برگها بزرگ به شکل قلب و اغلب سنگین هستند و دارای دمبرگ بلندی می باشند . رنگ آنها معمولاً سبز تیره است . هر بوته در حدود 20 تا 40 برگ دارد و تعداد آنها یک ویژگی مربوط به واریته است. اندازه برگها در پای بوته بزرگتر و در بالا کوچکترند و بدین ترتیب آرایش برگ در آن به نحو خوبی تنظیم شده ، بطوریکه سایه افکنی برگهای بالای بوته به برگهای پایین کمتر است  . برگهای آفتابگردان دارای خاصیت خورشیدگرایی می باشند . بطوریکه ، همراه با تغییر زاویه تابش خورشید ، برگها نیز ، زاویه جذبی خود را تغییر می دهند و بدین ترتیب بیشترین مقدار نور خورشید را جذب می نمایند . خورشیدگرایی باعث افزایش عملکرد به میزان 9 درصد می شود.

اندامهای زایشی :

     گل آذین کلاپرک و یا طبق مشخصه تیره آستراسه است . طبق در ارقام روغنی دارای 3000- 700 و گاهی در ارقام غیر روغنی بیش از 8000 گلچه است  . قطر طبق با اندازه گیری آن قسمت از طبق که مربوط به گلهای مرکزی است تعیین می شود  و ممکن است از 75-6 سانتیمتر تغییر کند . شکل طبق ممکن است از محدب تا مقعر تغییر نماید. در مرحله گلدهی و در داخل طبق دو نوع گل مشاهده می شود :

     الف ) گلهای کناری یا زبانه ای : گلهای لبه خارجی طبق دارای 5 گلبرگ طویل و متصل به هم هستند که ساختمانی تسمه مانند ایجاد می کنند  و به آنها گلهای تسمه ای یا شعاعی گفته می شود . این گلها معمولاً به رنگ زرد طلایی هستند و در جلب حشرات بویژه زنبورهای گرده افشان نقش خاصی دارند . به طول 10-7 سانتیمتر و عرض 4-2 سانتیمتر دیده می شوند . این گلها فاقد اندامهای زایشی هستند

 ب) گلهای مرکزی یا میله ای : گلهای واقع در باقیمانده طبق ، گلهای مرکزی نامـیده می شـوند . این گلـها در نیـم دایره هایی که از مرکـز طبـق می گـذرد واقـع  شده اند . این گلها به گـلهای لوله ای نیز معروفـنـد . از تلفـیـق پنج گلـبرگ تـشکـیل شده اند  که تعداد پنج پرچم را پوشش می دهند . در قاعده گلبرگها ، غدد مولد شهد قرار دارد . بر حسب قطر طبق ، تعداد گلهای میله ای بین 2000-800 عدد تغییر می کند . گلهای میله ای به صورت حلزونی و یا در دوایر متحدالمرکز بر روی طبق قرار دارند.

     در هر گل اول پرچم ها به هنگام صبح ظاهر شده و عصر آن روز و یا روز بعد کلاله رشد کرده و آماده پذیرش گرده می شود . هر گل در صورت تلقیح شدن دو روز و در صورت عدم تلقیح تا 15 روز باز می ماند  و اگر در این مدت توسط حشرات گرده افشانی شود ، دانه تولید خواهد کرد . بطور کلی عمر گل آفتابگردان 12-10 روز می باشد و روزانه 4-1 ردیف گل تازه  باز شده و به همان تـعـداد نیز پـژمرده می شوند 

میوه   :

     میوه آفتابگردان از نوع آکن شامل مغز و پوسته بوده و دانه ها بسته به نوع ژنوتیپ ها انواع گوناگونی دارند . برخی مسطح و گروهی بیضی شکل هستند .. طول و عرض آکن ها به ترتیب از 25-7 و 13-4  میلی متر و وزن آنها از 400-40 میلی گرم متغیر است . در ارقام روغنی طول دانه از هشت میلی متر تجاوز نمی کند  . رنگ آکن در آفتابگردان دارای تنوع وسیع بوده و به رنگ سیاه ، قهوه ای ، سفید و در مواقعی با خطوط سیاه و قهوه ای رنگ دیده می شود. رنگ دانه در آفتابگردان توسط حضور یا عدم حضور رنگدانه ها در هر یک از سه لایه پوششی دانه تعیین می شود . رنگ سفید نتیجه فقدان رنگدانه در هر سه لایه است و به رنگ قهوه ای تیره و سیاه در اپیدرم غالب است  .

     ارقام روغنی آفتابگردان 48-40 درصد روغن دارند . روغن آفتابگردان در آشپزی ، تهیه سالاد و نیز در تهیه کره کاربرد دارد  . درصد روغن کل آکن به درصد روغن پوست و دانه بستگی دارد . درصد روغن پوست در میان ژنوتیپ ها از 60-10 درصد و درصد روغن دانه از 72-26 درصد تغییر می کند . در کوشش های اولیه اصلاحی افزایش درصد روغن از طریق کاهش درصد پوست صورت گرفته است.فیک  و گونداو  نشان دادند که دو سوم  افزایش درصد روغن مربوط به کاهش درصد پوست و یک سوم آن مربوط به افزایش درصد مغز دانه می باشد

برداشت:رسیدگی دانه ها بتدریج و از خارج طبق آغاز و بسمت داخل ادامه می یابد . برداشت زود هنگام موجب افت عملکرد و تأخیر در برداشت موجب ریزش و افزایش خسارت پرندگان ، بخصوص گنجشک می گردد . بطور کلی ، برداشت هنگامی انجام می شود که پشت طبق به رنگ زرد مایل به قهوه ای درآمده و برگکهای کناری طبق قهوه ای شده باشد . موارد استفاده: دو مصرف اصلی دانه آفتابگردان بصورت روغن گیری و مصرف آجیلی است .انواع آجیلی دانه درشت تری نسبت به

انواع روغنی داشته و حدود 25 تا 20 در صد روغن دارد . میزان پروتئین دانه در آفتابگردان حدود 17 درصد است . ظاهراً هر چه دوران رسیدگی دانه با هوای خنک تری روبرو گردد بر درصد اکسید چرب اشباع لینولائیک در روغن اضافه می شود و بر ارزش غذایی آن افزوده می گردد . ساقه آفتابگردان فیبر زیادی داشته و در صنعت کاغذ سازی و تهیه سلولز مصرف دارد . ساقه از نظر ازت ، کلسیم و پتاسیم نیز غنی است و اضافه کردن آن به خاک موجب افزایش ماده آلی و حاصلخیزی خاک می گردد .

مغز روغن دار میوه آفتابگردان  را به وسیله ماشین های مخصوص،از پوسته سخت وخارجی آن جدا نموده به وسیله دستگاههای فشار،از آن روغن استخراج می کنند.روغن فشار اول مغز دانه ،که بدون مداخله گرما به دست می آید ،معادل 18 تا20 درصد وزن کلی آنها ست.پس از آن بلا فاصله تحت اثر گرما ،روغن دیگری معادل 12تا15 درصد استخراج می گردد. از تفاله باقیمانده نیز،روغن نامرغوب فشار سوم استخراج می شود که به علت ناخالص بودن منحصراً به مصارف صنعتی می رسد.

روغن آفتابگردان ،از بهترین نوع خوراکی روغن های گیاهی بشمار می آید.

قسمت مورد استفاده آفتابگردان،مغز روغن دار میوه،گل وحتی قطعات ساقه آن است. از مغز ساقه آفتابگردان می توان،به صورتی که مغز ساقه sambucus  ebulus(مغز آقطی)بکار می رود،برای تهیه برش های میکروسکوپی  در آزمایشگاه ها استفاده بعمل آورد.

ترکیبات شیمیای: تخمه آفتاب بسیار مقوی است درای 24% مواد پروتئینی ، 47% روغن ، 20% مواد هیداروکربن ، 8% فسفر ، 9% پتاسیم و بغیر از این مواد درای ویتامین های A و B نیز می باشد .
روغن تخم آفتابگردان درای 70% اسید لینوئیک و مقدری فسفو لیپید و ویتامین E می باشد بهمین دلیل چربی خون را پائین آورده و کلسترول را تنظیم می کند . روغن فشار اول که بدون مداخله گرما به دست می آید رنگ زرد روشن ،طعم ملایم وبوی مطبوع دارد ولی روغن هائی که تحت اثر حررات  به دست می آیند، دارای رنگ تیره وبوی مشخص می باشند.

روغن آفتابگردان دارای  وزن مخصوصی بین 0.912 و0.925 در گرما ی 15 درجه است. در 16- درجه می بندد. اندیس انکسار آن 1.4736در گرمای 20 درجه،اندیس ید آن،115تا136 واندیس صابونی آن 186تا194 است.

 روغن آفتابگردان ، دارای 57 درصد لینولئین، 33 درصد اولئین  وبه مقدار کم از پا لمیتین، استئارین، آراشیدن ولینوسرین است. مغز دانه ،بعلاوه دارای لسیتین،کلسترین، کلسترین ،اسیدهای آلی ،آلبومین ،گلبولین،ادستینedestine،آرژینین،فیتین،ساکارز،بتائین، فرمانهای مختلف نظیر لیپاز وفنولازphenolase، اسید هلیان تانیکac.heliantanniqueهمچنین اسید هلیانتیک

ac.heliantique است.

گل آفتاب گردان طبق تحقیقاتی که بعمل آمده دارای نوعی هتروزید، آنتوسیانین، یک رزین ،تانن،کوئرستین، اسید سولانتیک ac.solantique،بتائین وکولین است. برگ وساقه گیاه نیز دارای 17درصد مواد آلبومینوئیدی،0.8درصد مواد چرب و23.4 درصد مواد قابل استخراج است واین خود نشان می دهد که می تواند علوفه بسیار خوبی برای حیوانات باشد.

خواص درمانی:

عصاره الکلی حاصل از گلهای تازه وقطعات ساقه گیاه،در روسیه مصرف جاری برای رفع تب دارد. سابقاً ازآن برای معالجه کودکان مبتلا به مالا ریا که در آنها، عامل بیماری در مقابل مقادیرزیاد کینین ، مقاومت نشان بعمل  می آمد مصرف عصاره مذکور با همزنش اوکالیپتوسٰبرای رفع التهاب پرده جنبٰفراخ شدن برونش ها،نزله های ناحیه  برونش همراه با التهاب مخاط وخروج اخلاط متعفن وحتی غا نقرایای ششی شده است . مقدار مصرف مخلوط مذکور 20 تا 25 قطره برای 2تا 3 دفعه در روز است. با مخلوط کردن له شده دانه آفتابگردان درآب،امولیسونی تهیه می گردد که در طب عوام به

عنوان مدر وخروج ترحات مخاط ها مصرف می شود.له شده مذکور اگر با افزودن مقدار کمتری آب، به صورت خمیری شکل دارآی، اثر ملین دارد، در باد سرخ نیز بر روی پوست بدن بیماران اثر داده می شود. اسانس گل آفتاب گردان برای التیام زخم ها و پائین آوردن فشار خون بکار می رود . اسانس برگ های آفاب گردان خاصیت میکروب کشی درد . در طب قدیم ایران و در طب چینی از تمام قسمت های گیاه آفتاب گردان استفاده می شود .
در موردزیر می توان از این گیاه استفاده کدر و از خواص درمانی آن برخوردار شد .
1) زنگ زدن گوش : مغز ساقه آفتاب گردان را در آب جوش ریخته و مانند چائی دم کنید و روزی سه فنجان از این چاوی بنوشید .
2) تقویت معده و پائین آوردن فشار خون : 30 گرم برگهای خشک آفتاب گردان را دم کنید و سه فنجان در روز بنوشید .
3) سرگیجه ف ورم صورت ، آب آوردن بدن و تسریع زایمان : 20 گرم از گلهای خشک آفتاب گردان را در آب جوش دم کنید و روزی سه فنجان از این دم كرده را بنوشید .
4) درد معده ، بماریهای دستگاه ادراری ، یبوست : 30 گرم ریشه خشک شده آفتاب گردان را در آب جشو ریخته و مدت 5 دقیقه بگذارید بجوشد یک فنجان از آنرا سه بار در روز بنوشید

) آرتروز و ورم پستان

هنگامیکه آفتاب گردان گل می دهد طبق گل ( قسمت پائیت گل که مانند بشقابی است) را جدا كرده و در آّ انداخته آنقدر بجوشانید که شیره چسبناکی باقی بماند و سپس این شیره را روی مفصل های دردناک بمالید و ماساژ دهید درد آرتروز برطرف می شود . برای درمان ورم پستان در زنان شیر ده طبق گل را هنگامیگه گل دانه داده است جدا کنید و در یر آفتاب خشک كرده و سپس تکه تکه كرده و بو ( سرخ کنید ) دهید . که کاملا قهوه ای شود و بعد آنرا خورد كرده بصورت در دارورید و این پودر را در آب جوش که کمی شکر به آن اضافه كرده اید ریخته و این شربت را به مریض بدهید تاشفا یابد .

6) اسهال خونی : برای درمان ساهال خونی تخم آفتاب گردان را ( بمقدر 30 گرم ) در آب ریخته و حدود یکساعت با حرارت ملایم بپزید سپس آنرا با نبات یا قند شیرین كرده و به مریض بدهید .

7) سردردی که همراه با سرمخوردگی است : 30 گرم تخم آفتاب گردان را در دو لیوان ریخته و بگذارید بجوشد تا نصف لیوان آن باقی بماند و این جوشانده را دوبار در روز بنوشید .
8) بیماری فتق : 30 گرم ریشه تازه آفتاب گردان را با آب وشکر قهوه ای بجوشانید و یان جوشانده را سه بار در روز بنوشید .
9) سنگ کلیه : حدود یک متر از مغز ساقه آفتاب گردان را در دو لیوان آب ریخته و بگذارید آهسه بملایمت بجوشد تا مقدر آن به نصف لیوان تقلیل یابد آنگاه بمدت یک هفته و روزی یکبار آنرا بوشید تا از شر سنگ کلیه راحت شوید .
10) زخم ، بریدگی و جراحت : مغز ساقه آفتاب گردان را باید له کدر و مانند پماد روی زخم جراحت گذاشت که خونریزی را بند می آورد و بهبودی را تسریع می کند . سعی کنید گیاه آفتاب گردان را در حیاط خود بکارید و از خواص درمانی آن استفاده کنید .

تخم آفتاب گردان را می توانید از مغازه های برخي از داروخانه ها خریدری کنید . البته تخم آفاب گردان را باید بصورت خام استفاده کنید چون بو داده و نمک زده آن درای خواص ذکر شده در این مبحث نمی باشد .

از مصارف دیگر آفتابگر دان آن است که برگ آنرا در بعضی نواحی با برگ توتون مخلوط نموده ،مانند سیگار دود می شود تفاله مغز دانه که پس از استخراج روغن ، به

دست می آید،غذائی مقوی وبسیار خوب برای چهار پایان است واگر مصرف  تغذیه به گاو برسد ، موجب  افزایش مقدار شیر آن خواهد شد. مغز دانه آفتابگردان اگر طیور ومرغ خانگی داده شود تعداد تخم سالنه آنها را افزایش می دهد.

مصرف آن در اسب ،موجب شفاف شدن موی حیوان می گردد. روغن فشار دوم آفتابگردان ،در صنعت به مصرف تهیه صابون وهمچنین ورنی های فاسد نشدنی می رسد. بائیدن رژن دادن به این روغن ویا بدون آن ،در ساختن مارگارین وچربی های گیاهی استفاده می شود. زراعت آفتابگردان به منظور استخراج روغن از دانه آن، در نواحی مختلف جهان منجمله ایران معمول است.

کنجد:Sesamum  indicum L.

کنجد یکی از دانه های روغنی مهم در کشاورزی سنتی نواحی گرم وخشک  به شمارمیرود.اما با اصلاح واریته های مناسب گسترش آن در مناطق معتدله نیز امکان پذیر شده است . امکان کشت آن در شهرستان مراغه از دیر باز بوده ولی متاسفانه امروزه فقط در سطح بسیار کم مورد کشت وکار قرار می گیرد .منشا این گیاه روغنی توسط  واویلف دانشمند روسی هند ذکر شده است .اما تنوع وسیعی از  انواع وحشی این گیاه در قاره آفریقا وجود دارد که احتمالا" این قاره منش  کنجد می باشد . گیاه کنجد احتمالا" کهن ترین گیاه روغنی جهان می باشد.

طبق گفته های قدیمی کنجد در 2130 سال قبل از میلاد در ایران مورد کشت قرار می گرفته است. در ایران در نواحی مختلف مانند خوزستان – سیستان و بلوچستان یزد- اصفهان و در برخی نواحی سرد مانند: اراک – همدان – نهاوند و"مراغه" کشت می شود. عملکرد ارقام بومی حدودا" 700 کیلوگرم در هکتار بوده ولی پتانسیل آن تا1500 کیلوگرم در هکتار قابل افزایش است .

کنجد به اسامی Till/Simsim/Gingelly/ Benni seed   معروف می باشد.از کمربند استوا تا مناطق مختلف دو سمت آن یعنی 40 درجه شمالی و40 درجه جنوبی امکان کشت این گیاه وجود دارد. کشت آنرا میتوان تا ارتفاع 1200 متر بالاتر از سطح دریا انجام داد. در حال حاضر چین بزرگترین تولید کننده کنجد در دنیا می باشد .

میزان تولید دانه کنجد در جهان در آخرین آمار گرفته شده در سال 1992 میلادی برابر با 2.3 میلیون تن بوده است . سطح زیر کشت آن در ایران به دلیل فعالیتهای ترویجی نامناسب و یا شاید ناکافی 35000 هکتار بیشتر نیست.

خصوصیات گیاهی:

کنجد گیاهی یکساله بوده که بصورت بوته ای مستقیم به ارتفاع150-70 سانتیمتر رشد می کند.طول دوره رشد محصول بسته به رقم و شرایط محیطی بین 6-4 ماه است.

ساقه:

ساقه کنجد مستقیم دارای کرکهای ریز و گوشه دار است .موقعیت انشعاباتساقه های جانبی به رقم بستگی دارد وممکن است از قسمتهای فوقانی یا تحتانی ساقه اصلی باشد . رنگ ساقه سبز تیره است . نوع و میزان شاخه دهی تابع میزان بذر – طول روز و.... می باشد.معمولا" به لحاظ ارتفاع ساقه در کنجد دو تیپ داریم:ساقه کوتاه و ساقه بلند تیپ ساقه کوتاه زودرس تر از نوع با ارتفاع بلند است . اندازه و قطر ساقه تحت تاثیر عوامل محیطی و مخصوصا" طول روز و تراکم بوته است.

ریشه:

ریشه کنجد قوی و بسیار توسعه یافته است .بررسی های انجام شده در کشور ژاپن نشان میدهد که بین نسبت وزن ریشه به اندامهای هوایی و درصد روغن رابطه وجود دارد ارقامی که در آنها نسبت R/T  در آنها بالاست معمولا"روغن بیشتری از ارقامی دارند که نسبت R/T در آنها پایین است.

گل:

گلها در کنجد به شکل زنگوله بوده وبه رنگهای سفید- صورتی- ارغوانی وبصورت منفرد یا دستجات 3-2 عددی در زاویه برگ مشاهده می شوند. هرگل از دو لوله جام گل(گلبرگ) تشکیل شده است . کاسه گل ( کاسبرگ)کوتاه و از قاعده بهم چسبیده و باریک و نوک تیز و کرکدار است پرچمها به تعداد 4 عدد به صورت جفت در لبه فوقانی گلبرگ قرار می گیرند که یک جفتکوتاهتر از جفت دیگر است. گلها تقریبا"   2.5- 1.5  ماه بعد از سبزشدن در قسمتهای پایینی ظاهر می شود گلدهی رو به بالای گیاه است . لقاح در کنجد بصورت خودگشنی بوده و درصد انحراف از سیستم آمیزشی یا دگرگشنی 5-4 درصد است .

برگ:

برگ کنجد در یک بوته در بین واریته ها از نظر شکل و اندازه متنوع است.برگهای پایینی پهن و حاشیه آنها دندانه دار و برگهای میانی بدون بریدگی و برگهای بالایی باریکتر ونوک تیزترند. رنگ برگها از سبز کم رنگ تا سبز تیره

در ارقام مختلف متغیر است .در واریته های مختلف برگها متقابل یا متناوبند.ترتیب برگها بسیار اهمیت دارد چون این ویژگیها بر تعداد گلهایی که از کنار برگها می روید و از این رو عملکرد  مطلوب بذر در هر بوته اثر می گذارد. ترتیب متقابل برگها باعث چند برابر شدن گلدهی می شود.

کپسول و دانه:

دانه ها در کپسول 8-4 حفره ای قرار دارند. طول هر کپسول 3-2 سانتیمتر می رسد در روی کپسول کنجد شیارهایی با یک منقار(زائده نوک تیز) کوتاه سه گوش که در انتهای آن قرار دارد دیده می شود.کپسولها پوشیده از تار است وبه حالت عمودی بر روی گیاه قرار دارد و لذا دانه ها حتی هنگام  شکوفایی کپسول هم ریزش نمی یابد مگر آنکه ساقه از حالت عمودی منحرف و یا بوسیله باد و عوامل دیگر تکان داده شود.در هر کپسول تقریبا" 80 دانه وجود دارد . تعداد کپسول بسته به کشت 1000-20 عدد در بوته می باشد دانه ها کوچک و پهن بوده و معمولا" به رنگهای سفید – قرمز – قهوه ای یا سیاه دیده می شوند.کیفیت روغن بذر روشن از بذور تیره بهتر بوده و ساخته شدن فعالانه روغن

24-12 روز بعد از گلدهی صورت می گیرد.علاوه بر دانه ذخیره روغن در لپه و آندوسپرم هم صورت می گیرد . لپه دارای آندوسپرم است .وزن هزار دانه کنجد بین 5-4 گرم می باشد.نحوه شکفتن کپسول بدین صورت است که یابصورت طولی و از بالا به پایین است و یا بوسیله دو سوراخ که در نوک آن واقع شده  میشکفند میزان شکوفایی یک ویژگی مربوط به واریته است و دربرداشت مکانیزه حائز اهمیت است .

اکولوژی:

کنجد گیاهی روز کوتاه و گرما دوست است لذا به هوای گرم نور فراوان احتیاج دارد و به دمای پایین حساس است اما با اینحال هوای بسیار گرم هم باعث نقصان تشکیل کپسول می شود . طول روز کوتاه سبب می شود در ارقام زودرس قطر ساقه افزایش یابد. دما و طول روز بلند بیشترین اثر را روی قطر ساقه بر ارقام متوسط رس دارند.ولی در ارقام دیر رس اثر طول روز بلندبر قطر ساقه بیش از اثر دما بر آن می باشد.حرارت مطلوب برای رشد کنجد 27 درجه سانتیگراد است. در مناطقی که کمتر از 150 روز یخبندان دارد می توان گیاه کنجد را مورد کشت قرار داد .بنابر گزارش در منطقه ای مانند فلسطین در طول دوره بحرانی رشد(4-3 ماه)به 2700 GDD  واحد حرارتی نیاز دارد .این گیاه به خشکی مقاوم بوده وعلت مقاومت آن وجود سیستم ریشه ای منشعب است.لذا این گیاه خیلی نیاز به آبیاری تکمیلی ندارد. کنجد را  به صورت دیم هم می توان مورد کاشت قرار داد در اینصورت باید متوسط بارندگی در فصل رشد کمتر از 400 میلیمتر نباشد.گیاه کنجد به غرقاب شدن بسیار حساس است(حتی برای زمان بسیارکوتاه)پس حتما" باید در آبیاری و دفعات آن دقت زیادی شود.کنجد گیاهی است که شوری زیاد خاک را نمی تواند تحمل کند وPH   مناسب برای آن محدوده خنثی است .تیپهای کوتاه با شاخه های فرعی کم عموما" زودرستر از تیپهایی است که بلندتر و دارای ساقه های فرعی بیشتری می باشند.ارقام دیر رس در مرحله گیاهچه رشد کمی داشته ولی در مراحل بعد بیشتر می گردد.

ارقام کنجد:

از ارقام محلی ایران می توان به توده های محلی جیرفت,خوزستان,دارابو اردستان اشاره کرد.نیام در این توده ها شکوفا بوده و نمی توان آنها را با کمباین برداشت کرد.

تهیه زمین:

بذر کوچک و رشد اولیه کم در کنجد ایجاب می کند که بستر بذر با ذرات کوچک و سطح متراکم تهیه می شود.مقدار کود لازم برای این گیاه باید پس از آزمون خاک مشخص گردد ولی به طور معمولN=40-60 Kg وP2O5=40-60 Kg   برای هرهکتار لازم است .

زراعت کنجدكنجد گياهي است گرمادوست و اساسا يك محصول خاص مناطق گرمسيري و نيمه گرمسيري بوده و به دماي پايين حساس است اما با اجراي برنامه به نژداي گسترش كشت آن به مناطق معتدل ممكن مي باشد . دانه كشت كنجد از 40 درجه عرض شمالي تا 40درجه عرض جنوبي بوده ، معمولا زراعت آن تا ارتفاع 1200 متر از سطح دريا امكان پذير مي باشد .

اين نبات به روزهاي گرم و نور فراوان نيازمند است و به حرارت هاي پايين حساسيت نشان ميدهد

خاك كنجد را مي توان مشروط بر آنكه از نظر زهكشي و تهويه محدوديتي وجود نداشته باشد در انواع خاكها كشت نمود . خاكهاي داراي بافت متوسط شرايط مطلوب تري را فراهم مي سازند . كنجد نسبت به شوري خاك حساس است و آن ميزان از شوري كه خسارت ناچيزي به زراعت گلرنگ و پنبه وارد  مي كند محصول كنجد را نابود مي سازد .اين گياه در خاكهاي اسيدي وقليايي نتايج خوبي داده است . با اين وجود خاكهايي را كه واكنش خنثي دارندترجيح مي دهد.phمناسب رشدكنجدحدود8-7 مي باشد .

 تاريخ كاشت

در تعيين تاريخ كاشت كنجد رعايت سه نكته اساسي ضروري است . اول : درجه حرارت مناسب جهت سبز كردن – دوم : پايداري دماي هوا به منظور اينكه پس از سبز كردن افت حرارت پديد نيايد – سوم : زمان گلدهي مصادف با گرماي بيش از حد نگردد زيرا منجر به عدم باروري گلها شده و تعداد كپسولهاي تشكيل شده كاهش مي يابد . حداقل حرارت خاك براي جوانه زدن و سبز شدن كنجد حدود 20 درجه سانتيگراد است . در اين حرارت كنجد 4 تا 7 روزه سبز مي شود . كاشت مي تواند هنگامي انجام شود كه ميانگين شبانه روزي حرارت هوا به 20 تا 25 درجه سانتيگراد رسيده باشد . با توجه به شرايط جوي مناطق كشت كنجد و نيازهاي اين نبات ، كنجد يكي از آ خرين زراعتهاي بهاره است كه كشت مي گردد . در مناطق گرمسير كشت كنجد اغلب بعد از برداشت گندم و جو انجام مي شود . در مناطق  پنبه كاري مي توان يك تا دو هفته پس از پنبه به كشت كنجد اقدام نمود . در مناطقي كه ذرت و سويا كشت مي گردد بايد حداقل 20 روز پس از سويا اين نبات را كاشت .

در جدول ذیل تاریخ مناسب کاشت در برخی مناطق ارائه گردیده است:

تاريخ

منطقه

اوايل ارديبهشت تا اوايل خرداد

( ورامين ) گرمسير مركزي

اوايل تيرماه

فارس – داراب

اوايل تيرماه

هرمرگان

دهه دوم تيرماه

خوزستان

اواخرارديبهشت تانيمه اول خرداد

كعتدل و گرمسير شمالي – مغان

نيمه ارديبهشت به بعد

مازندران

اواخر ارديبهشت به بعد

كرج و نواحي مشابه

آخر ارديبهشت تا نيمه اول خرداد پس از آخرين بارندگيها

خراسان ( كشت ديم )

اوايل خردادماه بعداز برداشت جو

خراسان ( كشت آبي )

اواخر خرداد و اوايل تيرماه

كرمان

ميزان كود مصرف:براي كنجد كمتر از ساير محصولات گرمسيري

ديگر كود مصرف مي شود . مقدار مورد نياز در اراضي و نواحي مختلف متفاوت است . ولي بطور كلي مي توان گفت احتياجات كودي كنجد شبيه پنبه مي باشد . اين گياه براي رشد مطلوب نياز به ازت ، فسفر و پتاس دارد . كود شيميايي مورد نياز 200-150 كيلوگرم فسفات آمونيوم و 100 كيلوگرم اوره در هكتار بصورت عمومي در ايران توصيه مي شود . در صورت كمبود پتاس 100 كيلوگرم در هكتار سولفات پتاسيم نيز پيشنهاد مي شود .

در كشت هاي تجاري براي دستيابي به عملكرد مطلوب كاربرد سرك ازت ضروري است بايد آن را زماني مصرف كرد كه ارتفاع بوته به 20 سانتيمتر رسيده باشد .

روش کشت:کنجد را در شرایط دیم روی بستر مسطح یا درون جوی می کارند .فاصله ردیفهای کشت 45-40 سانتیمتر بوده و فاصله بین دو بوته روی ردیف کشت15-8 سانتی متر است. تراکم بوته در هکتار بین 60000-40000 است در واقع در هر متر مربع 60-40 بوته وجود دارد. در شرایط آبی می بایستی بصورت جوی وپشته کشت شود . فاصله ردیفهای کشت 55-45 سانتیمتر و فاصله بین دو بوته روی ردیف کشت باید6-4 سانتی متر باشد .تراکم ثابت است.کشت مکانیزه آن توسط ردیفکار چغندر امکانپذیر است.

عمق کشت بذر بطورمعمول 3-2 سانتی متر است .مقدار بذر لازم برای یک هکتار 5-2 کیلوگرم در هکتار است و حتما" باید با یک قارچ کش ضد عفونی شود.بذر باید حتما" در خاک مرطوب کشت گردد لذا باید قبل از کشت محل موردنظر آبیاری شود .در صورتی که میزان تراکم بوته بیش از حد مورد نظر باشد باید حتما" عملیات تنک زمانیکه ارتفاع بوته 10-7 سانتی متر است انجام گیرد.

آبیاری:کنجد همانطور که گفته شد به خشکی مقاوم است لذا میزان آب لازم برای آن کم است اما در زمان گلدهی و دانه بندی به کم آبی حساس است.اولین آبیاری کنجد را قبل از کشت و خاک را تا عمق حداقل 1 متر مرطوب می کنند .دومین آبیاری را کمی پس از کشت و سبک باید انجام داد .آخرین آبیاری را 3-2 هفته قبل از ریزش برگها (در زمان رسیدگی دانه) باید انجام گیرد.با توجه به مقاوم بودن آن به خشکی نیاز چندانی به آبیاری تکمیلی دیده نمی شود.

تناوب زراعی:موقعیت کنجد در تناوب زراعی مانند ذرت خوشه ای(سورگوم) است.بطوریکهدر کشت آبی بعنوان سومین و گاهی دومین محصول وجینی در تناوب قرار می گیرد –مثال: ( یونجه 4 سال - ذرت – کنجد – گندم – آیش )

مبارزه با علفهای هرز:رشد گیاه در مراحل اولیه رشد کم است لذا گیاه نمی تواند با علف هرز رقابت کند .کشت باید در زمین عاری از علف هرز باشد و باید از علفکشهای قبل از سبز شدن استفاده کرد ( مانند کلرو پروفام ) . در کشت ردیفی می توان از وجین مکانیزه یبن ردیفهای کشت استفاده نمود.

آفات و امراض:از آفات کنجد می توان به شته پنبه, پروانه کارادرینا, پروانه کنجد و زنجره کنجد را نام برد.

از بیماریها نیز می توان به "  گل سبز کنجد " و بوته میری کنجد , پوسیدگی ریشه , پوسیدگی ساقه در کنجد اشاره کرد.

برداشت:کنجد را زمانی برداشت می کنند که دانه ها در کپسولهای پایینی رسیده باشد .گرچه در این مرحله برگها می ریزند اما کپسولها هنوز سبز می باشند.ارقام شکوفا را از زمین دست کن می کنند یا با داس درو می کنند سپس آنها را بصورت دسته بندی شده (بافه ) در می آورند.دسته را 3-2 روز در مزرعه بهم تکیه داده و ایستاده نگه می دارند تا از رطوبت آنها کاسته شود سپس دسته ها را روی هم بر روی برزنت یا زمین سیمانی یا پلاستیک به طور وارونه تکان می دهند .دانه هایی که از این طریق بدست می آیند دارای کیفیت بالایی هستند .پس از این عمل بوته ها را با کمباین یا با خرمنکوب یا با چوب می کوبند تا بقیه دانه ها جدا شوند.ارقام ناشکوفا را  می توان با موور یا دروگر برداشت کرد سپس مانند قبلی عمل کرد و یا بوته ها را به مرور درو و در مزرعه رها کرد تا خشک شوند.پس از آن بوته های خشک شده را با کمباین مجهز به انگشتیهای بلند کنندهخرمنکوبی نمود .وجود ترکیبات لزج و مخاطی در ساقه و نیام در کنجد باعث می شود که دوران خشک شدن طولانی گردد. به همین جهت کمباین کردن مستقیم ارقام ناشکوفا عملی نمی باشد .

موارد مصرف:مصرف اصلی دانه کنجد در شیرینی پزی و در تهیه حلوا می باشد . دانه کنجد دارای 25-16 درصد پروتئین و60-50 درصد روغن و 18-16 درصد کربوهیدرات است ( میزان روغن در این گیاه روغنی بیش از سایر گیاهان روغنی است). طعم روغن کنجد مطبوع بوده و ثبات آن بالاست و اکسید نمی شود.این خاصیت (اکسید نشدن روغن) به دلیل نوعی اسید چرب به نام سسامولین Sesamolin" " است که در اثر تجزیه به یک ماده آنتی اکسیدان به نام سسامولSesamol " " تبدیل می گردد.روغن کنجد برای طبخ مواد خوراکی مختلف ,در تهیه عطر و به عنوان حلال در دارو سازی مصرف می شود . کنجاله کنجدحدود 40 درصد پروتئین داشته و دوام آن بالاست و فاسد نمی شود .کنجاله کنجد از نظر اسید آمینه های متیونین,کلسیم ,فسفر و

نیاسین غنی بوده و برای دام مطلوب است.روغن کنجد دارای 55-45 درصد اسید چرب اولئیک ,39-29 درصد اسید چرب لینولئیک , 9 درصد اسید پالمتیک و 5 درصد اسید استئاریک است(اسید چرب اشباع نشده)

ترکیبات شیمیایی:
کنجد دارای پروتئین ، ویتامین های B,D,E,F و لسیتین Lecithin می باشد .مقدر روغن آن در حدود 50% است روغن کنجد مرکب از حدود 70%اسیدهای جرب اشباع نشده مانند لینولئیک اسید ،‌اولئیک اسید و مقداری اسیدهای چرب اشباع شده مانند اسید پالمتیک و آراشیدیک اسید می باشد . روغن کنجد یکی از روغن های اشباع نشده و مفید برای بدن است و در آمریکای شمالی و کانادا بمقدر زیاد مصرف می شود و دلیل آن این است که این روغن نه فقط کلسترول بدن را بالا نمی برد بلکه آنرا کاهش می دهد .

تهیه روغن کنجد: برای تهیه روغن کنجد معمولا دانه ها را می شویند تا رنگ روی آن از بین برود سپس دانه ها را آسیاب کرده و در آب می ریزند تا پوست آن که سبک است روی آب بیاید که آنرا می گیرند . بعد دانه ها را خشک کرده و در آب جوش می ریزند و خمیر می کنند این خمیر را تحت فشار قرار داده تا روغن آن جداشود . این روغن را روغن سرد فشار اول می نامند و از تفاله باقیمانده تحت اثر فشار و گرما روغنی بدست می آید که بنام روغن گرم یا فشار دوم معروف است که البته ارزش غذایی روغن سرد را ندارد . تفاله باقیمانده از این مرحله را معمولا برای علوفه دام ها بکار می برند . مخصوصا این تفاله از نظر داشتن مواد پروتئینی غذای خوبی برای گاوهای شیرده است . اگر می خواهید از روغن کنجد استفاده کنید دقت کنید که روغن سرد فشار اول باشد که

بنام First cold pressed معروف است زیرا در اثر حرارت دادن روغن کنجدخواص خود را از دست می دهد . از ساقه کنجد در کشور آمریکا به عنوان علوفه برای دام ( عموما" گاو ) استفاده می شود.دانه هاي کنجد يکي از اولين منابع روغن در رژيم غذايي بشر است کنجد اولين بار در آفريقا کشت شد . سپس به هند و بعد به تمام دنيا برده شد . دانه هاي کنجد مي تواند به رنگ سفيد ، سياه ، قهوه اي ، زرد ، قرمز يا خاکستري باشد . اين دانه ها مزه شيرين ملايمي دارد و بوي آن با برشته کردن افزايش مي يابد به دليل روغن اشباع نشده بالا ، دانه ها به سرعت تند مي شوند ، بنابراين بهتر است که در مقادير کم خريداري شده و به سرعت مصرف گردد . دانه هايي که در

يخچال نگهداري نمي شوند بايد در محل خشک و خنک حداکثر به مدت 3 ماه و در يخچال تا 6 ماه و در صورت فريزر شدن تا يکسال نگه داري شود.براي از بين بردن طعم آجيل و مانند آن بايد دانه هاي کنجد را در ظرف مخصوص فر پهن کرده و در دماي 350 درجه فارنهايت به مدت 20-15

دقيقه در فر بگذاريد .

مواد مغذي اصلي موجود در 100 گرم کنجد خام :
انرژي 598 کيلو کالري ، پروتئين 18 گرم ، چربي 58 گرم ، کلسيم 670 ميلي گرم ، آهن 10 ميلي گرم ، روي 5 ميلي گرم ، پتاسيم 5 ميلي گرم ، ويتامين E 3 ميلي گرم فولات 97 ميلي گرم 4/1 قاشق غذاخوري دانه کنجد ، 14 درصد نياز کلسيم روزانه انسان را بر آورده مي کند ، 50 گرم دانه کنجد در روز مي تواند 25 درصد نياز روزانه انسان به فولات را تامين کند .دانه هاي کنجد حاوي 25-20 درصد پروتئين و 50 درصد چربي اشباع نشده است.به همين دليل افرادي که تحت تاثير رژيم غذايي کاهش وزن هستند ، بايد آن را با احتياط مصرف کند . همچنين بهترين ميزان تعادل سديم و پتاسيم در اين دانه ها وجود دارد . به همين دليل مي تواند در حفظ تعادل آب بدن کمک کند کنجد حاوي منيزيم است و به بهبود وضعيت عضلات کمک کرده و در مسهل ها به عنوان ملين کاربرد دارد . به نظر مي رسد که مصرف روزانه يک قاشق غذاخوري آن بتواند در تنظيم قاعدگي موثر باشد .

خواص ويژه : بدن براي ساختن هموگلوبين ، ملکول حمل کننده اکسيژن نياز به آهن دارد و عدم وجود هموگلوبين کافي باعث خستگي ، سستي ، ضعف عمومي و حتي کم خوني مي شود . تامين آهن روزانه براي افرادي که منابع حيواني مصرف نمي کنند . مشکل است دانه هاي کنجد منبع گياهي خوب آهن هستند.

پوکي استخوان : دانه هاي کنجد حاوي مقادير زياد کليسم است که باعث استحکام استخوانها مي شود گرچه کلسيم آن بخوبي کلسيم محصولات لبني جذب نمي شود . اما دانه هاي کنجد منبع خوب کليسم به ويژه براي گياه خواران است .
باروري مردان : دريافت روزانه مخلوط مغزها مي تواند به حفظ ذخاير روي بدن کمک کند . مايع مني ، غني از روي است و 100 ميلي گرم دانه منجد مي تواند 5 ميلي گرم روي از دست رفته در هنگام نزديکي را جبران کند . روي نقش مهمي در حفظ سلامت اسپرم دارد ، به طوري که اسپرم را در برابر حمله راديکالهاي آزاد حفظ مي کند . غلظت بالاي اين عنصر به اسپرم کمک مي کند تا قبل از نزديکي فعاليت کمي داشته باشد و اين مسئله مصرف اکسيژن آن را کاهش مي دهد و انرژي را که اسپرم ها در مجراي توليد مثلي خانمها نياز دارند حفظ مي کند .

کلزا ( brassica napus L. )

به عنوان یکی از گیاهان دانه روغنی مهم در مناطق معتدله دارای طیف نسبتاً وسیعی از سازگاری اقلیمی است. دانه کلزا دارای ۲۵ تا ۵۵ درصد روغن ، ۱۸ تا ۲۴ درصد پروتئین و ۱۲ تا ۲۰ درصد پوست است

كاشت كلزا

سبز يكنواخت ورشد يكدست از بوته هاي كلزادر سطح مزرعه تاثير زيادي در افزايش توليد و دستيابي به عملكرد بالا دارد. براي رسيدن به اين  تعداد بوته كافي و يك اندازه در هر مترمربع عوامل زيادي دخالت دارند. اين عوامل عبارتند از:

تناوب زراعي: محصول قبلي از نظر انتقال بيماري ، بجا گذاشتن بقاياي گياهي بر سبز شدن ورويش بوته هاي كلزا تاثير مي گذارد.

كيفيت بذر:بذر هاي سبز رنگ،بذورنگهداري شده در انبار گرم و مرطوب و بذور خشك شده با حرارت زياد، قدرت جوانه زني و سبز شدن زيادي ندارند. انتخاب بذر با كيفيت خوب يكي از عوامل بسيار مهم در داشتن تعداد بوته كافي در سطح مزرعه مي باشد.

تهيه بستر بذر: با توجه به كوچك بودن اندازه دانه هاي كلزا ،بستر بذر بايد در حد مطلوب كلوخه هاي ريز و نرم داشته باشدتا ضمن تماس خوب بذر با خاك از تشكيل سله در سطح زمين جلوگيري به عمل آيد.هرگونه عدم دقت كافي در تهيه بستر بذر مي تواند منجر به كاهش تعداد بوته در هرمترمربع و عدم يكنواختي در سطخ مزرعه گردد.