بخشی از مقاله
مروري بر هنر نمد مالي در استان فارس
مروري بر هنر نمد مالي در استان فارس
مقدمه
گرچه قدمت صنايع دستي را بايد همزاد با حيات بشر برشمرد، اما نوع آن در هر جامعه و قومي و به اقتضاي شرايط، زمان و مكان خاص آن منطقه شكلي مخصوص به خود گرفته و گوشه‌هايي از فرهنگ و هويت اهالي آن منطقه را بازگو مي‌كند.
استان فارس در پهنه ايران اسلامي را همگان مي‌شناسند، سرزميني كه با تمدن بزرگ و فرهنگ ساز پارسه و پارس در دنيا سرآغاز و منشا تحولات عظيمي در بخش هاي مختلف به شمار مي‌آيد.
اين‌سرزمين كهن كه قدمت آن بالغ بر چند هزار سال تخمين زده مي‌شود،به تبع تاريخ بزرگي كه دارد، داراي سابقه طولاني و البته انواعي منحصر به فرد از صنايع‌دستي است.
هنرمندان صنايع‌دستي استان‌فارس نيز همانندديگر نقاط ايران و جهان با سوز دل و آه جان، دستانشان را در قوام‌بخشي هنر اصيل ايرانيان به كار گرفته و مي گيرند و سهم قابل توجهي از توليد، عرضه و معرفي صنايع دستي را به خود اختصاص داده‌اند.
شمارش انواع رشته‌هاي موجود صنايع‌دستي در استان فارس، بالغ بر يكصد رشته مختلف ومتنوع را پيش‌روي شما قرارمي‌دهد كه‌اين خود وصرفنظر ازكيفيت، نشانگر اهميت و جايگاه استان فارس در عرصه صنايع دستي است.
درباب كيفيت نيز اگربخواهيم قضاوت‌را به‌جهانگردان ايراني‌وخارجي بگذاريم، همواره بر اصالت هنر و كيفيت منحصربه فرد صنايع دستي در استان فارس اذعان دارند.
خاتم،معرق، منبت،سفالگري، مشبك چوب،جاجيم بافي، كاشي هفت‌رنگ، مينياتور، سرمه دوزي، نمد مالي و كلاه‌نمدي، مسگري، زريبافي، تذهيب، طلاسازي، سراميك، حصيربافي، شيشه‌گيري فوتي، چاقوسازي، ضريح‌سازي ، ميناكاري وخراطي تنها بخش بسيار اندكي از دهها رشته صنايع دستي در استان‌فارس به شمار مي‌رود كه‌البته برخي از آنها بنا به دلايلي در حال منسوخ شدن هستند.
گذري كوتاه بر كارگاههاي صنايع‌دستي ونمايشگاههاي اين‌رشته در نقاط مختلف استان فارس انواع رشته‌هاي گوناگون ديگري مانند صحافي، چله كشي، قلاب بافي، عروسك محلي، گبه بافي، گچ بري، نازك كاري، حجم‌سازي چوب، سياه چادر بافي، منجوق‌دوزي، رودوزي‌هاي سنتي، نازك كاري، سنگ تراشي، چنته، گيوه دوزي وگيوه بافي را مي‌بينيد كه هم اكنون به صورت فعال و نيمه‌فعال در اين سرزمين رونق دارند. در اين مقاله ما سعي داريم به طور گذرا بر هنر نمد مالي در اين خطه بپردازيم.
هنر نمد مالي
کهن ترین شیوه وروش فراهم سازی زیرانداز که تاکنون شناخته شده نمدمالی است .
تصاویر شماره (2-1 ): نمونه نمد معاصر – قوچان
تاریخچه نمدمالی درایران و...
نمد درلغت : پارچه ای کلفت که ازپشم یاکرک مالیده سازند وازآن فرش وکلاه و جامه کنند ...
نمدمال : آنکه پشم وکرک رابمالد ونمد سازد. نمدگر ...
نمدمالی ونمدگری : عمل وشغل نمد مال ونمدگر ...
... ( کهن ترین شیوه وروش فراهم سازی زیرانداز که تاکنون شناخته شده نمدمالی است .)
... دراینکه نمد برای نخستین بار درکجا درست شده هیچگونه اطلاعی در دست نیست ٬ جزاینکه ازدوره نوسنگی مردمی که باپشم سروکار داشته اند ٬ نمد را می شناختند . اسناد ومدارک چینی 2300 پیش از میلاد درباره پادری ٬زره وسپر نمدی خبر میدهد . درگورهای عصر مفرغ ٬ درآلمان
نمدهایی پیدا شده که تاریخ آن به 1400 پیش از میلاد می رسد . نویسندگان کلاسیک ٬ از همر به این طرف ٬ درباره نمد سخن گفته اند و آن را بطور عمده به ایران نسبت داده اند . در گور سکاهای سده پنجم پیش از میلادمسیح که در قسمتهای مستور از برف ویخ روسیه مرکزی پیدا شده اشیاء نمدی زیادی چون پرده ٬ قالی ٬ عرقچین ٬ جل اسب و پتو به دست آمده است . قبایل ترک که از این نواحی مهاجرت کرده اند و چادرنشینهای ایرانی نیز تا به امروز استادان مسلم هنر نمد سازی
هستند. نه تنها کپنک نمدی با کلاه وآستین یکپارچه درست می کنند ٬ بلکه در تزیین وآرایش نمد با نقشه هایی که از پشم رنگ شده در دور نمد به کار می برند استادهستند . روشی که این چادر نشینان به کار می بردند ساده بوده وتا امروز هم پایدار بوده است . قدیمی ترین نمد موجود در
گنجینه سلطنتی (شو سو یین) در‹‹نارا›› واقع در ژاپن متعلق به قرن هشتم پیش از میلاد است ٬ این نمد ها را از راه دادوستد یا به عنوان پیش کش به ژاپن می آوردند .شیوه نمد مالی و تهیه نمد از زمانهای گذشته تا کنون تغییری نکرده است و در نقاط مختلف تقریبا یکسان می باشد اما موادی که به پشم میافزایند گونا گون است مثلا در مازندران آب خالص ٬ در با ختران و فارس صابون بدین منظور مصرف می شود . در نواحی دشت گر گان تا بابل و آمل ورامسر و کلار دشت نمد مالی
انجام می گردد . ایلات ترکمن نیز نمد را جهت پوشش سقف و اسکلت چوبی کلبه و یورت خود می مالند و نوعی نمد مرغوب نیز با نقشهای گوناگون جهت زیر انداز ومفروش نمودن کف کلبه فراهم می سا زند . نمد مالی در نواحی اصفهان بروجن ٬ بختیاری نیز رایج بوده است . در باختران در شهرهای قصرشیرین ٬ سر پل ذهاب ٬ اسلام آباد غرب و کرند و دربرخي شهرهاي استان فارس نمد مالی متداول است .
به روایت داستان عامیانه ا ی که در میان نمدمالان استان فارس مشهور است ٬ پسر حضرت سلیمان ٬ چوپانی بود که می خوا ست از پشم گوسفندش برای بافتن پارچه استفاده کند پس از آن که چندین بار در این آرزو ناکام شد دست از کوشش بر داشت ٬و از روی ناامیدی پشم را مشت کوبید و اشک اندوه بر آن ریخت اشک ها به درون الیاف پشم راه یافت وآ نها را به هم چسباند آنگاه پسر حضرت سلیمان دریافت که از خیساندن و مالیدن پشم ٬پارچه ای برایش ساخته شده است
بدینسان نخستین نمد ‹‹آفریده ›› شد و یاد پسر حضرت سلیمان تااین زمان به عنوان ‹‹ رب النوع ››نمد مالان شمال ایران زنده مانده است .این افسانه درباره (آفرینش )نمد گواه آن است که نمد مالی کهن ترین شیوه شناخته شده در بافت است ونمد شاید کهن ترین شکل کفپوش دستباف است.
نمد و مواد اوليه :
1- پشم گوسفند و... : پشم به عنوان مهمترین ماده اولیه برای نمد مالی از خصوصیات ویژه ای برخوردار است که اگر نبود این خصو صیات ویژه در پشم شاید ساخت نمد به عمل نمی رسید.
تصاویر شماره (5-4-3): نمونه هایی از پشم گوسفند زنده
ويژگی های پشم :
پشم ٬ رشته هایی است که مانند مو وکرک بر روی بدن گوسفند وشتر می رو ید و خشن و ربر و مجعد است و با رشتن آن نخ و سپس پارچه یا انواع فرش بافته می گردد. الیاف پشم از ماده مخصوصی به نام ‹‹کراتین›› تشکیل گردیده و ویژگی اسیدی وبازی را تواما دارد و این بدان جهت است که دارای مقدار مساوی از عوامل ‹‹کر بکسیل›› و ‹‹آمین ››می باشد پشم خام دارای 16 تا 70 درصد نا خالصی بشرح زیر است :
1- چربی ٬ که عامل جلوگیری از شکستن الیاف می باشد و در پوست حیوان تولید می شود .
2- رطوبت ٬ که درصد آن در پشم های مختلف متفاوت است .
تصویر شماره (6 ) : بیده ای که درسن دو سالگی رشد خوبی داشته است
3- گرد وخاک ٬ کثافات ٬ مواد معدنی دیگر ومواد گیاهی خشک شده ٬ که برای از بین بردن آنها علاوه بر شستشو باید از روش ‹‹خاکگیری و کر بونیزه کردن ›› نیز استفاده نمود . حدود 90 در صد لیف پشمی از سلول های پوستی تشکیل شده و قابل ذکر است که سلول های پوستی نیروی کشش الیاف پشمی را که به حدود 20تا40 درصد می رسد ونیز رنگ طبیعی آن را تامین می نماید . الیاف پشم طبیعی دارای خواص فیزیکی وشیمیایی است که برای این ماده مهم ٬ کیفیت و
ویژگیهایی بوجود می آورد وتا اندازه ای وجه مشخصه مرغوبیت آن است وهمین خصوصیت است که آنرا مناسب بکارگیری در ساخت نمد و بافت فرش می سازد . بهترین پشم در کار نمد مالی ٬ پشم گوسفند و از نژاد مرغوب آن است و در ایران از نواحی خراسان ٬ آذربایجان ٬ فارس ٬ لرستان ٬ خوزستان ٬ کردستان ٬ باختران واصفهان بدست می آید .
تصویر شماره (7 ) : یک دسته پشم طبیعی باتجعد مناسب
مراحل آماده سازی پشم جهت بکارگیری در ساخت نمد. پس از اینکه پشم روی بدن گوسفند به حد کافی و مناسب بلند شد ٬ پشم چینی آغاز می شود و بعد از چیدن پشم نوبت به تمیز کردن می رسد . به این طریق که ابتدا خارو خاشاک لای پشم ها را که در اثر موارد مختلف با گوسفند همراه شده ٬ جدا می کنند وپس از آن جهت گرفتن خاک وچربی اضافه وزائد از پشم ٬ آن را با آّب ولرم می شویند . بعد از شستشو وخشک نمودن آن به وسیله کمان ویا در صورت امکان با دستگاه حلاجی پشم را اصطلاحا می زنند که به آن پشم محلوج می گویند . علت اینکه این عمل انجام می شود
این است که :
تصویر شماره (8 ) : دسته های الیاف در پشم نمدی شده
1- الیاف از هم جدا شود و خاصیت نفوذ پذیری جهت مواد لازم و جدید را پیدا کند.
2- هر لیف خاصیت ارتجاعی خود را باز یابد .
3- مواد خارجی و ناخالصی باقی مانده در پشم ٬از آن جدا شود.
بعد از حلاجی ٬پشم آماده رنگرزی می شود –که در جای خود توضیحات لازم داده خواهد شد.
2- صابون :
تصویر شماره (9) : چند قالب نمونه از یک نوع صابون
صابون یکی از تمیز کننده ها ی مواد فرش و نمد است .صابون ها از ترکیب روغن جامد و یا مایع یا سود در اثر حرارت فراهم می گردد .این تمیز کننده دارای انواع مختلفی است و اختلاف عمده این گونه ها به جهت نوع چربی و قلیایی ومواد اضافی مصرف شده درآنها می باشد .
صابو ن ها از لحاظ سختی به 4 گروه تقسیم می شود:
الف :صابون های سخت یا صابون سدیم که در خانه ها بکار شستن دست و لباس می رسد.
ب: صابون نرم یا صابون پتاسیم که براثر مشکلات حمل ونقل وبرخی خدمات قیمت آن بالاتر است .
پ : صابون های طبی ٬ مانند صابونهای میکرب کش اسید فنیک ٬ قطران سوبلیمه و غیره ...
ت : صابون های کاغذی که ازطریق تزریق موادلازم به کاغذ فراهم شده وخشک می گردد .
برای تهیه صابون های لباسشویی مقدارسود بیشتری مصرف می گردد تاصابون بدست آمده چربی لباس را بهتر پاک کند . صابون به دلیل داشتن خاصیت قلیایی چربی هارابه صورت ذرات بسیارریز درمی آورد بدینگونه برطرف سازی آن راتسهیل می نماید . برای تهیه انواع صابون چربی هاراباسود سوزآور (سود کاستیک )می پزند وسپس نمک به آن می افزایند. صابون چون درآب نمک حل نمی گردد و روی آب می استد ٬ آن راجداکرده کاملا می شویند ومجددا حرارت داده وبه صورت قالب یاسایر انواع درمی آورند .
درنمدمالی ازنوع الف آن استفاده می کنند که درقسمت مراحل تولید شرح داده خواهد شد .
آب :
تصویر شماره (10) : آب جاری و مایه حیات
آب مایعی است بی رنگ و بی بو و اندکی قابل تراکم مرکب از اکسیژن و هیدروژن که در طبیعت به وفور موجود است . مواد داخل در آب را بر دو گونه اصلی زیر میتوان تقسیم نمود:
الف: سختی ها که بوسیله تصفیه فیزیکی از آن جدا می گردد .
ب: مواد معدنی ترکیب شده با آب مانند کلسیم ٬ منیزیم ٬ پتاسیم. آب را در طبیعت به دو نوع کلی می توان یافت :
1 - آب های سطحی : که در سطح زمین یا به فاصله کم از آن در زیر زمین موجود است . مانند آب رود خانه ٬ جویبار ٬ در یاچه ٬ چاه های دستی و کم عمق
2 – آب های زیر زمینی : این آب ها در داخل سطوح زمین نفوذ کرده در طبقات غبر قابل نفوذ جمع می گردد و سرانجام قسمتی از آ ن به روش های گوناگون از جمله حفر چاه ها به سطح زمین هدایت شده مورد بهره برداری قرار می گیرد . آ ب هایی که علاوه بر سایر مصارف در رنگرزی الیاف ٬ پنبه٬ پشم ٬ ابریشم و نیز شستشوی الیاف و ساخت نمد مورد استفاده است در طبیعت بگونه های زیر یافت می گردد :
1 - آب رودخانه
2- آب قنات
3 - آب چاه های عمیق٬ نیمه عمیق
4 - آب چاههای دستی
5 - آب لوله کشی شهرها
6 - آب های موجود در پایاب ها ٬ آب انبار ها ٬ حوض ها ٬ استخر ها ومنابع دستی وصنعتی و کار خانه ای ٬ که بهتر از همه انها ٬ آب لوله کشی شهری به لحاظ آزمایش مکرر و گرفتن سختی از آب ٬ مناسب به نظر می رسد و می توان از آن آب به راحتی در نمد مالی استفاده کرد .
3 -رنگرزی مواد اولیه (پشم )جهت ایجاد نقش در نمد :
رنگ با چشم دیده می شود و با احساس درک می گردد و عقل آن را احساس در یافت داشته ٬ مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد . رنگها در زندگی معنوی و عاطفی انسانها نیز تاثیرات غیر قابل انکار دارند و چه بسا منظره ای با رنگ های متفاوت تاثیرات مختلف بر بیننده می گذارد به طور مثال هوای آفتابی با اشعه طلایین خورشید انسان را شاد می کند و بلعکس هوای بارانی و هوای مرطوب و تاریک باهمان منظره غم فزا است .
رنگ از جهات گوناگون دارای انواع است :
الف:ازلحاظ شیمیایی بردو گونه است :1- رنگ های معدنی 2-رنگ های آلی
ب : از لحاظ سر منشاء بر دونوع است : 1- رنگ های طبیعی 2-رنگ های شیمیایی (مصنوعی )
پ:از جهت اصلی و ترکیبی به گونه های متعدد است از جمله است :
1 - رنگ های اصلی : (آبی ٬ زرد٬ قرمز)
2 - رنگ های ثانویه : ( سبز ٬نارنجی و بنفش )
3 - رنگ های درجه سوم : (زرد و نارنجی ٬نارنجی و قرمز ٬قرمز بنفش ٬بنفش آبی ٬آبی سبز ٬ سبز زرد)
اما رنگ های مورد مصرف نمد ها ٬ معمولا همان رنگ های اصلی یعنی زرد و آبی و قرمز است . و در کنار آن از رنگ های طبیعی خود پشم نیز بهره کافی گرفته
رنگرزی بین نمد مالان بسیار ساده انجام می گیرد ابتدا آب را گرم می کند و سپس مقداری رنگ شیمیایی (رنگ های اسیدی )که امروزه در بازار به وفور پیدا می شود را در مقدار کمی آب حل می کند و به آب داغ روی اجاق اضافه می کند و پس از هم زدند اضافه نمودن مقدار زاج سفید پشم را به محلول آب و رنگ فرو می برند هر از گاهی محتویات پاتیل را هم می زنند تا رنگ به همه پشم نفوذ کند و بعد از ساعتی پشم را بیرون آورده و شستشو می دهند و خشک می کنند .
ابزار و مشخصات دستگاه های تولیدی در نمد مالی :
از مهمترين ابزار و وسايلي كه در كارگاه هاي توليد نمد استان فارس استفاده ميگردد مي توان به موارد زير اشاره نمود :
1– کمان 2– مشته 3– پنجه 4– لوخ یاقالب 5– ماشین حلاجی 6– ماشین مشت ومال
1– کمان
2– مشته
3– پنجه
4– لوخ یاقالب
5– ماشین حلاجی
6– ماشین مشت ومال
...در شغل نمد مالی در گذشته ها غیر از وسیله ای به نام کمان حلاجی و مشته آن ٬ابزار دیگری به کار برده نمی شد اما امروزه باآمدن ماشین حلاجی دیگر از کمان استفاده نمی شود چرا که ماشین کار حلاجی را آسان نموده است ٬ زحمت کار گر نمد مالی را نیز کم کرده است ٬ هم چنانکه سرعت کار را نیز بالا برده است . به هر حال ابزار ودستگا های مورد استفاده در نمد مالی به قرار زیر است :
کمان دستی ساده حلاجی :
کمان حلاجی ٬ کمان مخصوصی است که بدان وسیله حلاجان پنبه و پشم را به منظور جداسازی الیاف آن از یکدیگر می زنند ٬ کمان حلاجی از سه قسمت تشکیل می گردد.
1 -چوبی به نام ‹‹ چوب کبود ›› از بید یا چنار که استخوان بندی آن است .
2 - بادزن انتهایی که از چوب گردو می سازند و دستگیره ای بدان وسل می شود که نقش لنگر کمان را بازی میکند .‹‹ دف ›› نیز نامیده می شود.
3 - زه کمان که در باختران ‹‹ ژی ›› می گویند و آن را از رود ه گوسفند می سازند. حلاج یا ‹‹ مشته یا مضراب ›› که گوشت کوب مانند است به زه کمان ضربه میزند و آن را به ارتعاش در می آورد ٬ این ار تعاشات بوسیله زه به الیاف برخورد کرده آن را از یکدیگر جدا می کند.کمان حلاجی بر دو گونه است :
1-کمان دستی (که شرح آن در بالا آمد)
2-کمان چند زهی که برای زدن الیاف به مقدار زیاد به کار میرود و در عمل به سقف وسیله طنابی آویخته می گردد و الیاف در زیر آن ریخته شده زده می شد.
3-پنجه یا شانه =چوب پنجه:
چوب پنچه وسیله ای است برای پهن کردن پشمهایی که برای پوشاندن نقشه روی نقوش می ریزند به اصطلاع زمینه و تنه اصلی نمد را می سازند.
