بخشی از مقاله
چکیده
در دوره قاجاریه شیوه جدیدی در معماری ایجاد شد و معماران این زمان نیز دنبالهرو معماران صفویه بودهاند، گرایشهای متفاوت و بعضا متضاد در معماری این دوره ناشی از اختلاف در گرایشهای سیاسی و ایدئولوژیک این عصر از تاریخ ایران است که ریشه در جریان های عقیدتی-سیاسی اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی دارد.
معماران ما در این زمان از هنر اروپایی تقلید میکردند. ارتباط بیشتر ایران با غرب، معماران ایرانی را بر آن داشت تا عوامل مشخص معماری ایران را با توجه خاصی با عوامل معماری اروپایی درآمیزند و آثاری بوجود آورند.
رابطه بین شهر و جامعه در دوره قاجار نسبت به گذشته کاملا تغییر مییابد و شهر تصویر جدیدی از جامعه درون آن را منعکس میسازد و مکانیزمی بوجود میآید که در آن عمدتا اهداف و منابع اقشار متمکن و متمول جدید تعیین کننده تغییر و تحولات می شود. این اقشار خود نیز تابع جریانهای فرهنگی و معنوی شهری بوده و برای مقابله با استبداد حکومتی به جذب افکار عمومی و پشتیبانی مردم میپردازند.
آنچه موجب ایجاد دگرگونی و تحول در معماری ایران گردیده دگرگونی فکری و فرهنگی جامعه ایرانی است که از دوره صفویه آغاز و در دوران قاجار و به خصوص پهلوی اول به اوج رسید. نتایج نشان میدهد که تاثیر معماری اروپا بر معماری ایران در دوران قاجار ابتدا در ساختمان های سلطنتی و سپس بناهای عمومی و سر آخر معماری مسکونی خودش را نشان داد.
مقدمه
در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، اروپا در تلاش بود از علم و تکنولوژی برای پیشبرد اهداف خود استفاده کند. در این میان ایران در دنیای سنت زندگی می کرد. سفر شاه و ایرانیان در این دوران به اروپا، آنها را با تمدن و فرهنگ غرب که به سرعت در حال تغییر و تحول بود آشنا کرد. دنیای مدرن در اروپا شکل ظاهری شهرها و روستاها و حتی مردم را تغییر داده بود و این تغییرات برای ایرانیان سنتی بسیار جذاب و خیره کننده بود.
در آن زمان نتیجه برخورد با تمدن غرب این مسئله را در بر داشت که ایران کشوری عقب مانده می باشد و باید در صدد آن برآمد تا ایران را به سطح کشورهای غربی برسانند و بی شک بازدید از تمدن و تکنولوژی خیره کننده آن روز غرب، شاه ایران را به فکر واداشته و او را مصمم به تغییر در بسیاری از امور کشوری نمود. اما نکته حائز اهمیت آن است که این تغییر هر چند لازمه جامعه و هیئت حاکمه ایران بود اما منشا و بنیان این تغییر و اصلاح طلبی نیز مهم بود. به عبارت دیگر این تغییرات سطحی و به تقلید از غرب بود.
در دوره قاجار، تحولات اجتماعی متعددی در جامعه ایرانی صورت گرفت که زمینه های تضعیف هنرهای بومی و گسترش هنرها و اندیشه های غربی را بیش از پیش فراهم آورد. نخست آنکه گروه اجتماعی جدیدی که قدرت را بدست آورده بود، یعنی ایل قاجار، در ابتدای روند شهری شدن و گسترش حوزه نفوذ تمدنی و فرهنگی خود، به نهاد های اجتماعی، مدنی و هنری پیشین چندان توجهی نکرد. زیرا در آغاز از مقبولیت چندانی برخوردار نبود.
این موضوع در از هم گسیختگی نهادها و روابط صنفی و هنری بی تاثیر نبود و در نتیجه در این دوره رد برخی از تخصصهای هنری و صنفی از جمله معماری، زمینه های بروز ضعف در حوزه های نظری و عملی را فراهم کرد و امکان نو آوری در بسیاری از زمینه ها مقدور نشد، هرچند که تلاش های بعضی از معماران ایرانی در نمونه هایی از آثار خلق شده به ویژه در مورد ابداع ترکیب های حجمی تازه نسبت به گذشته را نمی توان نادیده گرفت. به همین ترتیب ضعف برخی از آنان در طراحی بناهای آئینی و تقلید از ویژگی های مساجد هند در طراحی مساجد جامع ایرانی قابل لمس است.
بررسی دوره قاجار
در سال 1250 - ه.ش - ، که ناصرالدین شاه به اروپا سفر کرد و اولین پادشاه ایرانی که بدون قصد کشورگشایی پا از وطن بیرون گذاشت، دارالفنون تاسیس شده بود. در پایان سالهای سلطنت 50 ساله ناصرالدین شاه، برج و باروی تهران به سبک رنسانس ساخته شده بود، کمال الملک هنر پرسپکتیو را به کمال رسانده بود، و فنون و مهارتش را به نسل آینده آموزش می داد.
در این عهد، خانه ثروتمندان بیش از پیش با سرمشق گیری از بناهای اروپایی ساخته می شد. در این میان ستون غالبا نقش مهمی داشت. شاید بتوان گفت استفاده از شیروانی که در این زمین متداول شد، خود اسباب حضور مجدد ستون در نمای بنا را فراهم آورد. ستون های عظیم تزئین شده و پر نقش و نگار در ویلاها و کاخ های اغنیا پدیدار شد. ستون هایی که مستقیما از مغرب زمین اقتباس شده بودند، از گوشه و کنار شهر تهران سر برآوردند.
اغلب این ستون ها، اگر نه در اساس ولی در پرداخت باروک بودند که ستون های نمایشی که تصنع ظاهری بر جوهریه اصلی آنها تقدم داشت. ویژگی اصلی معماری قاجاری را به حق متکلف بودنش می دانند. این ویژگی را بهتر از همه می توان در معماری ویلاهای سبک اروپایی این دوران به وضوح دید. همگی ویلاها و کاخ های پر زرق و برق ثروتمندان به تقلید یا اقتباس از طرح های سبک باروک بنا شدند و سبک باروک ایرانی را پدید آوردند.
نقش های پیچیده کنده شده بر سنگ و گچبری های تزئینی گل و بته دار بر ستون های مختلط مجلل و از سوی دیگر تنوع و گونخ گونی طرح ها که هر یک به تنهایی منحصر به فرد بودند، از ویژگی های برجسته اقامتگاه ثروتمندان در این دوره بود. این رفتار با ستون نشان می دهد که ارزش نمادین این عنصر معماری درک شده بود.
در این دوره از معماری، منبع الهام بی هیچ شک و شبهه ای غربی است. گفته می شود معمارانی چون استاد علی محمد خان صانعی، معمار باشی، بناهای خود را با استفاده کارت پستال و عکس ساختمان های اروپایی می ساختند. شاید دقیقا همین دوره از ساختمان های اصلی، و اتکا به حافظه و شواهد تصویری محدود بود که امکان بیان اصالت و پدیداری سبک بارز باروک ایرانی در کاخ ها و بناهای کوچه و خیابان را فراهم آورد.
در ساخت ستون های دوره باروک ایرانی نبوغ بی حد به کار رفته است که از ویژگی های اساسی آن می باشد. این دوره، دوره ستون های نمایشی است که چون از گچ ساخته شده اند - که در غرب بیشتر در ساخت دکور صحنه بکار می رود تا معماری - نمایشی بودن آنها بیشتر به چشم می آید. شکل پذیری و تجسمی بودن گچ، امکان کنده کاری های ظریف و ریزه کاری هایی را فراهم آورد که می توان انواع گوناگون آنها را به سبک های مختلف، با جزئیات و نوآوری های بسیار اصیل، در اقتباس هایی که از ستون هایی کلاسیک - ستون های دوریک، ایونیایی و مهمتر از همه قرنتی و مختلط - شده است، به وفور دید.
شاید اتکای معمارین به مدارک دست دومی چون کارت پستال و نقاشی، و فقدان هر نوع آموزش رسمی به ایجاد فرم های جدیدی انجامید که از سرمشق های اصلی الهام گرفته اند و شباهتی دور با آنها دارند. این نکته را شاید بارزتر از هر جا بتوان در ستون هایی دید که مقطع چهار گوش و شش گوش دارند. و بر اغلب آنها ریزه کاری هایی تخت و دو بعدی دیده می شود و یا در ستون هایی که برداشت هایی تازه از - عمدتا - سر ستون های ایونیانی یا سر ستون هایی با تزئینات شاخ و برگ اند می باشد، در اغلب این ستون های غیر مدور چنان تجریدی بکار رفته که حیرت آور است و در عین حال می توان در آنها اشاراتی به ستون های کلاسیک را دید که منبع الهامشان بوده است.
معماری قاجاری مدت ها بعد از انقراض سلسله قاجاریه همچنان در کاخ ها و بناهای خیابان های تهران حضور داشت. حدود 100 سال همان فرم ها و همان سبک ها راه خود را دنبال کردند – یعنی از زمان جوانی ناصرالدین شاه تا انقلاب مشروطیت ... نهایتا باروک ایرانی کم کم راه را به دیگر فرم ها و سبک های معماری واگذار کرد، اما با این همه اهمیت خود را برای مدتی طولانی همچنان حفظ کرد. البته معماری اروپایی نیز بی حرکت و راکد نمانده بود و دوره تغییر و تحولاتی گسترده را می گذرانید. بذر مدرنیته که مدت ها قبل حتی در زمان بازدید و اقامت شاهان و شاهزادگان قاجار در پایتخت های اروپایی پاشیده شده بود، به بار می نشست و ثمره آن فرم های نو و تکنولوژی جدید ساخت بود.
نیروهای مدرنیسم که از اواسط قرن نوزدهم به میدان آمده بودند، داشتند معماری را تغییر می دادند و به عنوان سرآغاز معماری مدرن در سبکی جدید و خیره کننده همچون آثار پره، لوس و واگنر جلوه گر می شد.
بررسی معماری دوره قاجار
تاثیراتی که در دوران قاجار از معماری اروپا و غرب گرفته شد، تاثیراتی در فرم معماری است و در روش کار و ساخت بنا تاثیری نگذاشته است. ناصرالدین شاه در سفری که به اروپا داشته است با مشاهده ساختمان های بلند و بعدها عکس های آنها علاقه مند می شود که یک بنایی مثل آن ساختمان ها بسازد.
اما در این میان نکته جالب توجه این است که معمار ایرانی دانش اروپایی ها را نداشته است، و این دانش را خودش به وجود می آورد که چگونه می تواند ساختمان به این مرتفعی به وجود بیاورد آن هم با توجه به مصالحی که ما در ایران داشتیم و این که چگونه می توان با مصالح سنتی مان پنج طبقه ساختمان را روی هم بنا کنند. اما این کار را یک معمار ایرانی انجام داد به نام »محمد کاشی«، و به هیچ وجه از مهندس و معمار اروپایی استفاده نشد. آن زمان، زمانی بود که تازه فلز وارد ایران شده بود و بنا بر گفته های دیگران شمس العماره اولین بنایی بود که در آن از فلز استفاده شده است.
باقی خانه ها از »توفان« و چوب و کاه گل استفاده می کردند. از آن جایی که ما در ایران تا آن زمان بنایی به این بلندی نداشته ایم در شمس العماره برای سوار کردن طبقات از شیروانی استفاده کرده اند. که صرفا برای تفکیک طبقات استفاده شده است. نکته جالب این معماری در همین است. برای نگهداری ساختمان از »خرپا« استفاده کرده اند و بعد بالای آن خرپا را سطح مسطح گذاشتند که طبقه بالایی را روی آن بنا کنند.
این از نکات بسیار بسیار جالب معماری شمس العماره است در واقع آن جا از »خرپا« برای برپایی صرفا شیروانی ای که بارش باران و برف را هدایت کند استفاده نشده است و از این طریق می خواستند فشاری که از بالا هدایت می شده را به دیوارها منتقل کنند. این خیلی جالب است که در آن زمان به وسیله چند چوب و خرپایی که بنا کرده اند طی محاسباتشان آن را به شکلی قرار داده اند که تا امروز این ساختمانرا برپا نگه داشته است.
معماری دوره قاجار در کنار تاثیرپذیریی که از معماری دوره اسلامی داشته، یک سری ابتکاراتی هم به خرج داده است.مثلا در دوره قاجار برای پوشش بام، نیاز به یک سری ابتکاراتی داشتند و با توجه به دهانه ساختمان و مصالحی که داشتند این ابتکارات را به خرج می دادند. در دوره قاجار اگر توجه کنید متوجه می شوید که بیشتر از پوشش شیروانی استفاده شده است تا بتوانند دهانه های بزرگ را هم پوشش بدهند.
مثلا در مجموعه کاخ گلستان، »سفره خانه« را داریم که دهانه آن 16 متر است. معماری آن زمان تا آن موقع چنین دهانه وسیعی نداشته است و فلز هم موجود نبود تا از آن طریق این دهانه پوشش داده بشود. اما وقتی به عقب بر می گردیم، به زمان معماری اسلامی و حتی قبل تر، می بینیم که پوشش ها را به شکل گنبد در می آوردند. برای این کار ضلع های دهانه را آن قدر زیاد می کردند، مثلا اگر چهار ضلعی بود، هشت ضلعی می کردند یا هشت را شانزده تا به دایره نزدیک بشود و بتوانند گنبد را روی آن سوار کنند .
معماری قاجار را به 3دوره تقسیم می کنند
1.معماری پیش از ناصری .2 معماری دوره ناصری 3 .معماری پس از دوره ناصری
معماری پیش از دوره ناصری ادامه معماری زندیه است . در این دوره بناهای بسیاری ساخته شده و به خصوص در دوره فتحعلی شاه امکان نوآوری به وجود آمد دراین زمان استعدادهای تازه کشف شد .و راههای جدیدی برای معماری به وجود آمد.
یکی از مهمترین ویژگیها ی این دوره دور شدن از کاشیکاریهای اغراق آمیز دوره صفویه است.این دوره دوره غنی تر شدن فضای رنگی در بستر معماری آجری است.
دوره دوم دوره ناصری است که پنجاه سال به دلیل ثبات سیاسی درایران دادو ستد گسترش یافت و اقتصاد ایران رشد نمود .و به علت تبادل وسیع تجاری –فرهنگی با اروپا و سفرهای شاه و درباریان به اروپا اولین جرکتهای جدی در جهت اختلاط معماری ایرانی با معماری اروپایی آغاز شد.
کاخهای شاهزادگان –درباریان و به خصوص خود شاه نمونه های بسیار زیبایی از این اختلاط هستند.و این معماریها نه تنها به ایجاد معماری منحط نینجامید بلکه آثاری مانند شمس العماره و کاخ ملیجک نمونه های خوبی برای این معماری هستند.
معماری دوره سوم بسیار پرتلازم است .در این دوره ساخت وسازهای وسیعی صورت می گیرد .و موتیفها و عناصر و حتی الگوهای معماری اروپایی در خانه های معمولی جای خود را باز می کند .گرچه در برخی بناها مانند مسجد و بازار از معماری سنتی ایران پیروی می شود. در کل ویژگیهای معماری قاجار در 6 بسیار چشمگیر هستند.
ویژگیهای معماری قاجار
.1انتقال تمام مفاهیم معماری ایرانی .2استفاده آزادتر از الگوهای فضایی و تکنیکهای ساخت وساز .3جذب مفاهیم وارداتی .4عرضه یک معماری مختلط با هویت .5استفاده و سیع و متنوع از رنگ .6حجم زیاد ساخت وساز
از مشخصات قابل تأمل در معماری ایران، رعایت کیفیت و توجه به موقعیت اقلیمی و جغرافیایی است و توجه به آب و هوا و وجود مصالح ساختمانی یکی از اصول معماری ایران بوده است.
سبک قاجار - تهران یا باروک ایرانی -
سبک معماری قاجار در قرن 13 و 14 شکل گرفت. این دوره را دوره گرایش به سبک معماری غربی میدانند. این گرایش البته در دوره صفویه - زندیه - افشاریه آغاز شده بود، اما در این دوره شدت بیشتری یافت. معماری مدرن به راحتی در زوایای معماری کهن ایرانی رخنه کرد به طوری که در معماری بناهای دوران قاجار تاثیر این سبک معماری به وضوح دیده می شود.
در دوره های میانی قاجار، تحولات جهانی و گسترش صنعت در جهان بر بخش هایی از معماری ایران تاثیر گذاشت به طوری که با آغاز قرن 19 نوعی آمیختگی معماری اصیل ایرانی با معماری مدرن، به چشم می خورد .معماری دوره قاجار وضع نازل تری را نسبت به دوره های گذشته خود و به خصوص دوره صفوی نشان می دهد.اما وقتی معماری را از زوایای دیگری مانند، اندازهها، تناسبها، شکلها تزئینات نگاه میکنیم، معماری دورهی قاجار وضعیت نازلتری را نسبت به دورههای گذشته خود و به خصوص از دورهی صفوی نشان میدهد.
شکلها استواری و صلابت قبلی را ندارند و شکلهای جدیدی وارد معماری میشوند که سطحی و تفننیاند. اندازهها دقت لازم را ندارند، تناسبها در مرتبهی پایینتری نسبت به تناسبهای موزون و اندیشیدهشده دورههای قبلی قرار میگیرند، تزئینات معماری گاه تا حد ابتذال سقوط میکند و بیبند و باری، غلو ناشیانه و هرج ومرج جایگزین تزئینات محدود و باوسواس دورههای درخشان سلجوقی و صفوی میشود.در این عهد ، خانه ثروتمندان بیش از بیش با سر مشق گیری از بناهای اروپایی ساخته میشد.
در این میان ستون غالبا نقش مهمی داشت. شاید بتوان گفت استفاده از شیروانی که در این زمان متداول شد ، خود اسباب حضور مجدد ستون در نمای بنا را فراهم اورد . ستون های عظیم تزئین شده و پر نقش و نگار در ویلاها و کاخ های اغنیا پدیدار شد . ستون هایی که مستقیما از مغرب زمین اقتباس شده بودند ، از گوشه و کنار شهر تهران سر بر آوردند . اغلب این ستون ها، اگر نه در اساس ولی در پرداخت باروک بودند ک ستون های نمایشی که تصنع ظاهری بر جوهرهی اصلی انها تقدم داشت . ویژگی اصلی معماری قاجاری را به حق متکلف بودنش میدانند. این ویژگی را بهتر از همه میتوان در معماری ویلاهای سبک اروپایی این دوران به وضوح دید.
