مقاله تأثیر و تأثر هنر اسلامی بر هنر آرت نوو

بخشی از مقاله

تأثیر و تأثر هنر اسلامی بر هنر آرت نوو

چکیده

هنر اسلامی برگرفته از زبان قرآن است و عمق و غنای تمدن اسلام را با بهره گیری از روح معنویت نشان می دهد؟ هنر اسلامی در شرق و غرب، به صورت یک هویت یگانه، اما با آثار متنوع انتشار یافت. در اواخر قرن نوزدهم در پی شکل گیری هنر آرت نوو در راستای به هم پیوستگی هنر و صنعت در اروپا، گرایش به هنر تزئینی اسلامی که برای بیان حقایق معنوی به وجود آمده بود، بیشتر شد؟ تحقیق و جستجو در مبانی زیبایی شناسی تزئینات اسلامی و شناخت طرح های انتزائی به منظور آراستن و تزئین اشیا و سطوح بناها، هنرمندان آرت نوو را به خود جلب کرد وتاّثیرات بسیاری بر آثار آنان گذاشت؟ این مقاله با معرفی جنبش هنر نوو و نیز پیشگامان این هنر در صدد است نشان دهد تا چه حد این رویکردها در اروپا ملهم از هنر ایران و شرق بوده است و پس از شکل گیری در بستر خود(اروپا) در برگشت چه تاثیری بر بناهای معاصر ایران داشته است . همچنین در این راستا با معرفی آثار و محصولات اساتید هنر آرت نوو ، اضهار عدم آشنایی بنیان گذاران این جنش با هنر غنی و بی نظیر اسلامی را غیر قابل قبول می نماید. این مقاله در انتها با بررسی تطبیقی بر گرایش های معماری آرت نوو در غرب با آثار معماری معاصر، نمونه های ایرانی این گرایش را نشان می دهد.

واژهای گلیدی:

هنر ، هنر اسلامی- آرت نوو-آکسپرسیونیسم - آرت دکوو

-1مقدمه

هنر نو یا به کلام متداول آرت نوو 1 نهضتی بسیار زودگذر، اما فراگیر در هنر اروپای قرن نوزدهم و هنر نوین به حساب می آید. هنر نو نامی فراگیر در تمامی کشورها نبود و در کشورهای گوناگون به آن نام های مختلفی اطلاق می گردید. در کل این نهضت تجارب بسیار موفقی در هنرهای تزیینی همچون مبلمان ، جواهرات ، طراحی کتاب ، طراحی منسوجات و تصویرگری داشت.از دیگر حیطه های تجارب هنر نو می توان به تجاربی در زمینه معماری اشاره نمود.

هنرمندان این جنبش با تحقیق در اصول هنری اسلامی و احیای مبانی موجود در هنرهای تزئینی جهان اسلام، آثاری آفریدند که به لحاظ نوع کاربرد نقوش و استفاده از رنگهای درخشان و تابناک گاه به رقابت با آثار مشابه اسلامی بر میخیزند. این سبک که در اروپا در اواخر قرن نوزده شکل گرفت در ایران در اوایل حکومت پهلوی اول مورد توجه معماران ایران قرار گرفت.

-2معرفی هنر نو

قرن نوزدهم، مترادف با شکوفایی صنعت و پا گذاشتن به حیطه تولید انبوه است همچنین هنرمندان به دنبال راه های تازه ای می گشتند که ملازم با تحولات علمی، صنعتی و اجتماعی، نیازهای آنها را برآورده کند. جستجوی ارزش های معنوی توسط هنرمندان نیز بخشی از این تلاش بود. بسیاری از اشیای مکانیکی جدید، فاقد سنت، فرمال و کاربردی بودند. سوالات مطروحه در زمینه ی طراحی به واسطه نامشخص هر گونه پیشینه تاریخی حذف شده بود. در میانه ی قرن نوزدهم، به واسطه ی تحقیقات انجام شده بر روی تاثیرات مستقیم یا مشاهده برخی آثار معماری در ایران (به ویژه در تهران) که آشکارا تحت تاثیر برخی از گرایش های سبکی آرت نوو قرار دارند، نشان از ورود گسترده این جنبش هنری غرب به معماری معاصر ایران در مقطعی خاص دارد.

روش تحقیق – روش به کار گرفته شده در این پژوهش کیفی ، تفسیری با استفاده از تدابیر تحلیلی با رویکردی کتابخانه ای می باشد. در این راستا از منابع مکتوب بصورت موردی نقل قول شده است و در میان منابع سعی شده منبعی که بنیادی تر به نظر میرسد بصورت مستقیم در متن مورد اشاره قرار گیرد.

پیشینه تحقیق – در زمینه سبک شناسی آرت نوو وزیر شاخه های آن و همچنین در زمینه گونه شناسی سبک های معماری ایران پژو هش هایی صورت پذیرفته ومقاله ای توسط آقای دکتر سعید حقیر تدوین و منتشر گردیده است که در متن حاضر نیز در برخی موارد از آن استفاده گردیده است .

با واسطه تاریخی، یک جنبش واپسنگر ظهور نمود. دوره ی رمانتیک ( به ویژه در آلمان، فرانسه و انگلستان ) همواره در صدد بازگشت به

سرچشمه های فراموش شده ی سده های میانه بود. در این زمان هنر، معماری و هنرهای کاربردی عناصری از گوتیک2، رنسانس3 و باروک4 را به گونه ای التقاطی با یکدیگر ترکیب و در نهایت ماحصل را با ماشین و به صورت ارزان قیمت تولید می نمودند که از حدود 1890 به ایجاد سبک
×هنری نوینی منجر شد. (فربود ، آیت الهی ، 1386،(18-19

×

این سبک در طول مدتی کوتاه، به یک جنبش همگانی بزرگ در اروپا تبدیل گردید و ذوق هنری غرب را از عوام تا خواص تحت تأثیر قـرار داد و تـا

سال 1914 سبک غالب هنر در دنیای غرب بود. هنر نو نام مغازه ای بود که طراحی داخلی آن توسط معمار بلژیکی، وان دو ولد5، انجام شـده بـود و در سال 1885 در پاریس گشایش یافت. در این مغازه اشیاء مدرن و نوظهور فروخته می شد. نام این مغازه به سبکی تعلق گرفت که به جای تقلید از گذشته ، در پی ابداع احجام و فرم های جدید بود (قبادیان،36،.(1391

بلژیک نخستین کشور اروپایی بود که در آن نهضت هنری جدید آغاز شد ؛ اما چرا بلژیک؟رواج فراوان صنعت در بلژیک قبل از هر کشور اروپایی دیگر، سبب گشت مسائل ناشی از صنعت به حدت بیشتر نخست در این کشور به منصه بروز رسد. اما علتی دیگر دست کم به همان اهمیت علت نخست وجود داشت که سبب شد در بلژیک هنر نو بر معماری و محصولات صنعتی تاثیرگذار باشد .بین سال های 1880 و 1890 در تمام دنیای فرهنگی آن روز، بروکسل تنها شهری بود که مقدم هنرمندان خلاقانه را گرامی می داشت؛ هنرمندانی که در شهر و دیار خود مورد بی علاقگی و بی
اعتنائی قرار گرفته بود. نقاشانی چون »سورا6«،»سزان7«و»وان گوگ8«مجسمه سازانی نظیر » رودن 9« و »مونیه10«و موسیقی دانانی

مثل»دبوسی11« و »ونسان دندی12« و شعرائی مانند »ورهارن13« همه به بروکسل دعوت می شدند تا کارهای خود را در نمایشگاه ها و کنسرت ها عرضه دارند و یا در مباحثات هنری شرکت جویند.(زیگفرید گیدیون،256،.(1389

مقارن با شکل گیری تحولات جدید در بلژیک در سال 1895 فروشگاهی به نام »آرنـوو« در پـاریس و بـه حمـت یـک دلال آثـار هنـری ، سـاموئل بینگ14 گشوده شد. این فروشگاه بین سال های 1895 و 1905 یکی از مهم ترین مکان های عرضه ی آثار آرت نوو در اروپا بود. از این تاریخ به بعد جامعه ی نقادان هنر، نام مغازه ی بینگ را برای این حرکت نوظهور به کار بردند. هدف اصلی جنبش هنری آرنوو رسیدن به وحدت تزیین ، ساختار و عملکرد مطلوب بود. (بانی مسعود،232،.(1389

هنر نو در بسیاری از کشورها راه یافت در ادامه سعی داریم تا خلاصه ای از تحولات این هنر در چند کشور را ارئه نماییم:

فرانسه

مهمترین مراکز هنر نوین در فرانسه ، شهرهای »پاریس« و »نانسی« بودند. البته شهر روستایی نشین و کوچک نانسی در مقاسه با پاریس اهمیت

بیشتری داشت. نام دارترین فرد در زمینه هنر نوین در فرانسه فرد پاریسی به نام »هکتور گیومارد15«بود که سردرهای متروی پاریس آشکارترین نمونه از اتحاد تکنولوژی مدرن و طراحی هنری بود .چراغ های آهنی ورودی مانند ساقه گیاهان گلدانی، قدکشیده و به چراغ های سقفی متحرک خاتمه یافت. سقف ها نیز شیشه ای بودند و مانند چترهای باز و شفاف به نظر می رسیدند(تصویر(1 (سروری،1388، 45و(47

تصویر-1 ورودی متروی پاریس، اثر هکتور گیومارد (مأخذ: امیر بانی مسعود)

اسکاتلند

شهر گلاسکو به عنوان یک شهر بندری در این دوره مبدا تحول در زمینه ی هنر نو گردید. در سال 1890 در مدرسه هنر گلاسکو جمعی از هنرمندان تحت نفوذ هنر خاور دور حضور داشتند که به بسط یک هنر نو پرداختند. شخصیت اصلی این گروه چارلز رنه مکینتاش16 بود که فرم های هندسی و تزیینات بسیار ظریف و کم عمق او بر روی سطوح، و سعی در سازماندهی خطوط افقی و عمودی او را به یک راهبر در نهضت های مدرن پس از خود بدل ساخت. مهمترین اثر شاخص او طراحی مدرسه هنری جدید گلاسکو بود. (فربود ، آیت الهی ، 1386، (22

آلمان

در آلمان سبک جوانان نیز با نگرش به تزئینات از تاریخ گرایی صرف روی گردانیده اما نسبت به هنر نوین در فرانسه، زیبایی کمتری داشت. مهمترین ویژیگی های آن پایبندی به تفکرات و فرمول های نظری گوناگون کارگاها و اتحادیه ها ی متعددی بود که مبتنی به الگوی انگلیسی بودند.یک عامل

مهم در جنبش سبک جوانان علاقه طرفداران هنر، شاهزادگان و کارآفرینان به ترویج رقابتی کالاهای آلمانی بود؛البته این افراد دارای ارتباطاتی در انگلستان نیز بودند.(سروری،1388، (47

اسپانیا

در اواخر قرن نوزدهم و با تخریب باروی شهر قدیمی بارسلونا، معماری مدرنیستی در این شهر رو به رشد نهاد. یکی از ویژگی های سبک جدید قابلیت کاربرد آن در تمام اشکال بیان زیبایی بود در آغاز قرن بیستم نوآوری های مدرنیسم، فضای زندگی بورژوازی بارسلونا را دگرگون ساخت.در

میان معمارانی که در این شهر فعالیت می کردند آنتونی گائودی17 شخصیت محوری بود. او با تلفیق میان هنر نو معماری کهن کاتالونیا و با الهاماتی از معماری گوتیک و اسلامی اسپانیا توانست یک هنر نوی بسیار بارور با بیانی زنده واکسپرسیونیستی پدید آورد.(تصویر(2 (فربود ، آیت الهی ،1386، (23

تصویر-2 خانه میلا ، بارسلون، اثر آنتونی گادی (مأخذ: امیر بانی مسعود)

آمریکا

لویی سولیوان18 در آمریکا نماینده جنبش هنر نو و تزیینات فارغ از زمینه تاریخی به حساب می آمد. او نخستین کسی بود که ایده تبعیت فرم از

عملکرد را مطرح ساخت، خلف او فرانک لوید رایت19 با الهام از همین کلام نقطه ی تلاقی فرم و عملکرد را در گیاهان و موجودات زنده می دید و به تبع آن نوعی معماری ارگانیک را پدید آورد که به مثابه پدیده ای طبیعی بسط و گسترش می یافت. در کار او احترام به ماده و طبیعت آن، ارتباط میان طبیعت و فرم ساختمانی و درک ساختمان به مثابه پدیده ای آلی موج می زند. هنر نو در سایر کشورهای اروپایی مانند چک، فنلاند، مجارستان، نروژ، اسکاندیناوی و... نیز پیروانی یافت و بنا به صنعت غالب هر کشور، هنرمندان تمامی زمینه ها از نهضت آرت نوو بهره بردند. (همان جا)

آرت نوو در کشور های مختلف نام های گوناگونی گرفت در ایتالیا به نام سبک آزاد ( (liberty stile ، در اسپانیا مدرنیسم یا مدرنیستا

(modernism) ، در آلمان و اسکاندیناوی به نام سبک جوان (Jungedstil) و در فرانسه به نام هنرنوو (Art Nouveau)

و در اتریش سبک جدایی (Sezessionstel) به دلیل جدایی معماران این سبک از معماران تاریخ گرا در اتریش خوانده می شد . (سروری،1388، (43

باید توجه داشت که سبک های مختلف معماری از قبیل نئوکلاسیک و رمانتیک در قرن نوزده، تقلید دقیق از گذشته را سرلوحه کار خود قرار داده بودند. ولی پیروان نهضت هنر نو برای اولین بار بینش جدیدی را در معماری اروپا پایه ریزی کردند که به جای الهام از گذشته، توجه به آینده و تکنولوژی و ابداعات جدید داشت. معماران این سبک از مصالح مدرن مانند چدن، آهن، فولاد و بتن استفاده می کردند، ولی ظاهر کلی و جزییات ساختمان را با تزیینات فرم های طبیعی و گیاهی شکل می دادند. زمینه های فکری این سبک را می توان در سبک هنرها و صنایع دستی در نیمه قرن نوزدهم در انگلستان یافت. لازم به یادآوری است که اگرچه سبک هنرها و صنایع دستی شعار خود را ابداع به جای تقلید از گذشته قرار داده بود، ولی بنیانگذاران این سبک تولید صنعتی را رد می کردند و خواهان بازگشت به معماری روستایی و محلی بودند. اما در مقابل، معماران نهضت هنر نو از تولیدات صنعتی بصورت گسترده استفاده می کردند و معماری روستایی برای آنها الگوی مناسبی نبود. (قبادیان،36،.(37-1391

ویکتور اورتا20 اولین معمار معروف این سبک محسوب می شود او با طراحی خانه امیل تاسل بین سال های 1892 و 1893 در بروکسل، جنبش آرت نوو را در معماری تثبیت کرد. اثری که هم از جنبه معماری و هم از جهت فنی ،کاری انقلابی به شمار میرود عنصر مشخصه ی ساختمان آهن است که به عنوان یک عنصر تزئینی در جای جای این ساختمان ، چه در نمای بیرونی و چه در فضای داخلی ، به وفور به کار گرفته شده است .مهم ترین بخش ساختمان پله های باشکوه آهنی است که در هال ورودی طراحی شده است. پله ها از چوب ساخته شده و بر روی یک استخوان بندی فلزی فرمال با حرکاتی کاملا آزاد قرار گرفته اند(تصویر(3 (بانی مسعود،232،.(233-1389

تصویر-3خانه امیل تاسل،اثر اورتا ، آرت نوو ،(مأخذ: امیر بانی مسعود)

اصول فکری پیروان این نهضت را میتوان در موارد ذیل خلاصه نمود : (1 انتقاد شدید از اشیا مکتبهای تقلیدی (2جدایی از گذشته (3ابداع فرمهای جدید (4هنر مناسب زمان

(5استفاده از تولیدات مدرن(فلز) برای اسکلت ساختمان (6 استفاده از تزئینات و فرمهای طبیعی و رمانتیک. (قبادیان،37،.(1391

تاثیر هنر شرقی در شکل گیری سبک آرت نوو در مجموع، آرت نوو، جنبشی همه گیر بود که در بسیاری از هنرها به ویژه شاخه های متعدد صنایع دستی تمرکز داشت و در بطن و محتوای خود، بسیاری از عناصر هنر شرق و خاور دور را به عاریت گرفت.

-3ریشه های هنر اسلامی بر آرت نو

هر چند که ممکن است برخی با استناد به حضور پر رنگ کلیسا های جامع گوتیک و طرحهای ارگانیک به کار رفته در آن،یا تزئینات روکوکو

21هنرمندان نهضت آرت نوو را بی تاثیر از هنر اسلامی که ایرانیان بنیان گذار آن بودند،بدانند اما دقت در چگونگی کاربرد نقوش گیاهی در تلطیف فضا به جای تسخیر آن و تاکید بنیان گذاران بر ارائه سبکی جدید که کاملا مجزا از سبکهای اروپا باشد بر این نکته صحه می گذارد که تسلط نقوش گیاهی در نهضت نوین از جای دیگر الهام گرفته است. بدیهی است که با دیدن آثار متعلق به صنایع دستی و معماری ایرانی-اسلامی به خصوص شهرت جهانی قالی ایرانی از دیرباز، اظهار عدم آشنایی بنیان گذاران هنر نو با این هنر دیرینه غیر قبول است. (تصویر) (4 فاضلی شکیب ، 1386 ، .(52

تصویر–4فرش ایرانی ، ماّخذ:کتاب اصول طراحی تزیینی
هنر آرت نوو در زمینه تزئینات و دکوراسیون داخلی و هنرهای کاربردی از هنر مشرق زمین مخصوصا هنر ایرانی-اسلامی بهره بسیار گرفت. شاخص ترین تاثیر پذیری از هنر اسلامی در زمینه دکوراسیون و صنایع دستی بود که به بهترین شکل در آثار اساتید بزرگ این سبک نمایان شد. هنرمندان

برجسته ای همچون کامفورت تیفانی22 آمریکایی، امیل گال23 فرانسوی، جوزف برو کارد24 و ویلیام موریس25 بیشترین تاثیر پذیری و شیفتگی را به هنر غنی ایرانی- اسلامی نشان دادند.( مهابادی ، 1384 ، (43

لوئیس کامفورت تیفانی

آثار لوئیس کامفورت تیفانی، مصداقی عالی از تأثیرات نقوش تزئینی اسلامی بر هنر آرتنوو به شمار میرود. درک او از زیبایی و ایدههای رایج زمانش دقیقاً با طراحیهای او تلفیق شده است؛ او از جمله مبتکرانی بود که خلاقیت هایش، معیاری جدید از زیبایی برای سایر هنرمندان معاصرش به شمار میرفت. همزمان با شکلگیری اصول زیباییشناسی آرتنوو که ملهم از تصاویر خطی و مسطح ژاپنی و استفاده از نقوش تزئینی و نمادهای گیاهی و جانوری بود، لوئیس کامفورت تیفانی شیوه شخصی خودش را یافت. اما در واقع استعداد او در کارش از یافته ها و منابعی بسیار غنی در کودکیاش سرچشمه میگرفت که بسیار مؤثرتر از جریانهای معاصرش بود. پدرش چارلز لوئیس تیفانی تاجر ثروتمند اشیا و عتیقهجات ، یک کارگاه بزرگ

هنری داشت که استاد نقرهکار معروف ادوارد سی مور26در آن کار میکرد.ارتباط نزدیک با اشیای عتیقه زیبا و آشنایی لوئیس با ادوارد سی مور که یک کلکسیون با ارزش از اشیا و آثار شرقی داشت، باعث شد که پسر جوان شیفته هنر شرق شود؛ به خصوص هنر ایرانی ـ اسلامی که استادش سی مور نیز به دلیل اشکال هندسی ساده و طرحهای پیچیده و باشکوهش آن را میستود و همواره از آن الهام میگرفت. او به هر جا که میرفت از بناهای اسلامی و نقوش کاشیها و آجرکاریها و مشبککاریها طرح برمیداشت. او مجموعهای زیبا از فرشهای ایرانی و شرقی نیز جمعآوری کرد که بعدها در طراحیهای داخلی برای خانههای ثروتمندان، به همراه اشیا و وسایل دیگری که در نقوش و طرحهای آنها از هنر اسلامی و عربی وام گرفته بود، به کار می گرفت (تصویر .(5 به ویژه تأثیر کاشیکاریها و موزائیکها و پنجرههای رنگین مساجد جهان عرب بر او به حدی بود که هیچگاه از طراحیهای داخلیاش دور نشدند.او از همان سالهای اولیه کار ، سبک دکوراسیون شرقی را در تزئینات داخلی به نمایش گذاشت و در کارهای شخصیاش، اشتیاق به هنر اسلامی را نشان داد (تصویر .(6

تیفانی با بازدید از موزه ویکتوریا و آلبرت لندن که کلکسیونی جامع از اشیای عتیقه رومی و ایرانی داشت، با پنجرههای شیشهای و جامهای ایرانی که دارای خطوط روان و طرحهای چشمنواز بود، مواجه شد و بسیار تحت تأثیر قرارگرفت.او بزرگترین هنرمند و شیشهکار آمریکایی بود که هنر اسلامی را به سایر هنرمندان آرت نووی همعصر خود منتقل کرد. ( فاضلی شکیب ، 1386 ، .(52

تصویر–5 منزل مارک تولین ،سالن غذاخوری ، اثر لوئیس کامفورت تیفانی (مأخذ: زهرا مهابادی)