بخشی از مقاله
سازند آسماری توالی ضخیمی از سنگ های آهکی به سن الیگوسن - میوسن است که بر روی یک پلتفرم کربناته در حوضه
رسوبی زاگرس نهشته شده و مهمترین سنگ مخزن نفت را در جنوب غرب ایران تشکیل می دهد (آقانباتی، .(1385 سازند آسماری به دلیل دارا بودن ذخایر نفتی مهم توسط محققین مختلفی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. ریچاردسون
(1924) برش نمونه سازند آسماری را در تنگ گل ترش کوه آسماری اندازه گیری کرد. آدامز و بورژوآ (1967) برش
آسماری در تنگ گرگدان را به عنوان جایگزین مقطع نمونه سازند آسماری پیشنهاد کردند. سازند آسماری دارای دو بخش
ماسه سنگی اهواز (نواحی فروافتادگی دزفول) و بخش تبخیری کلهر (شمال باختری فروافتادگی دزفول و جنوب باختری
لرستان) است (مطیعی، .(1372 البته برخی از محققین طبقات تدریجی و دارای بریسوپسیس را هم جزء سازند آسماری در نظر گرفته اند (مطیعی، .(1372 مرز بالایی این سازند با گچساران همشیب بوده ولی در فارس داخلی سازند رازک جانشین گچساران می شود. مرز پایینی آن یر حسب موقعیت مکانی در زاگرس، بر روی سازندهای پابده، شهبازان یا جهرم قرار دارد
(آقانباتی، .(1385 وایند (1965) برای سازند آسماری سه بیوزون معرفی نمود. آدامز و بورژوآ (1967) در زمینه زیست چینه
نگاری، 3 زون تجمعی و 2 زیر زون، برای این سازند تعریف نمودند. لارسن و همکاران (2009) و ون بوخم و همکاران
(2010) با کمک ایزوتوپ استرانسیوم، 7 بیوزون معرفی کرده که شامل 6 زون تجمعی و 1 زون نامشخص می باشد. کلنات
و همکاران (2010) در برش جنوب غرب فیروزآباد، 3 زون تجمعی تشخیص داده و پالئواکولوژی سازند مذکور را نیز بررسی نمودند. رحمانی و همکاران (2012)، 4 زون تجمعی و 9 ریز رخساره که در سه محیط رسوبی شلف درونی، میانی، بیرونی نهشته شده اند؛ از تاقدیس خویز گزارش کردند. االله کرم پور و همکاران (2012) از تاقدیس دیل (شمال گچساران)، 3 زون تجمعی و یک زون نامشخص را گزارش داده و به بررسی پالئواکولوژی این سازند پرداخته اند. صالح و همکاران (2014) با بررسی زیست چینه نگاری سازند مذکور در کوه شجبیل 4 زون تجمعی تشخیص داده اند. هدف از این مطالعه بررسی دقیق
زیست چینه نگاری و پارامترهای پالئواکولوژیکی سازند آسماری در برش تنگ شیوی واقع در تاقدیس نودان می باشد. وجود
روزنداران بنتیک بزرگ به عنوان مهمترین گروه فسیلی در سازند آسماری، ابزاری مناسب برای زیست چینه نگاری، بازسازی محیط دیرینه و تشخیص تغییرات محیطی است. شناسایی و بررسی دقیقتر این سازند براساس فونای فسیلی اطلاعات مفید
و ارزشمندی را جهت مطالعات و کارهای اکتشافی در حوضه زاگرس ایجاد می نماید.
2. روش مطالعه
در مرحله نخست برش مورد مطالعه در صحرا مورد بررسی قرار گرفت. از توالی فوق به طور سیستماتیک نمونه برداری انجام شد. با تهیه 266 عدد مقطع نازک میکروسکوپی و مطالعه آنها با کمک میکروسکوپ در آزمایشگاه، پخش و پراکندگی
روزنداران به منظور تعیین سن، زون بندی زیستی با کمک منابعی چون آدامز و بورژوا (1967)، لارسن و همکاران (2009)
و ون بوخم و همکاران (2010)، مطالعه و 16ریزرخساره در این برش بر اساس فلوگل 18(2010) شناسایی و تفسیر شدند و پارامترهایی متاثر در پخش و پراکندگی روزن داران به کمک منابعی چون هالوک 19(1998) و مصدق و همکاران 20(2009)
و ... مورد بررسی قرار گرفت.
.3 موقعیت جغرافیایی و راه های دستیابی برش های مورد مطالعه
18 . Flugle, 2010
19 . Hallock, 1987
20 . Mossadegh et al., 2009
45
چینه نگاری زیستی و پالئواکولوژی سازند آسماری در تنگ شیوی...
برش تنگ شیوی در شمال غربی تاقدیس نودان (شمال شهر کازرون) با مختصات جغرافیایی 51œ 44' 58'' شرقی و ' 42''
29œ 47 شمالی قرار دارد (شکل .(1 برش تنگ شیوی در جنوب شهر نودان و شهر نودان در فاصله 20 کیلومتری شهر کازرون
واقع شده است.
شکل-1 موقعیت جغرافیایی و راههای دستیابی به منطقه ی مورد مطالعه (بختیاری، .(1384
.4 بحث
1-4 چینه نگاری زیستی
بر اساس پخش و پراکندگی روزنداران در برش مرد مطالعه 3 مجموعه ی فونی تشخیص داده شد. تعیین بیوزونها بر اساس مطالعات آدامز و بورژوآ، اهرنبرگ و همکاران 21(2007) و ون بوخم و همکاران (2010) صورت گرفته است (شکل 2 و .(3 تجمع فونی :1 این مجموعه از قاعده تا ضخامت 220 متری وجود دارد و شامل فونای زیر می باشد.
Nummulites vascus, Nummulites sp., Eulepidina sp., Eulepidina dilatata, Eulepidina elephantina, Nephrolepidina sp., Operculina complanata, Neorotalia viennoti, Ditrupa sp., Heterostegina assilinoides, Heterostegina sp., Lepidocyclina sp., Nephrolepidina tournoueri, Neorotalia sp., Operculina sp., Elphidium sp., Planorbulina sp., Amphistegina sp., Asterigerina sp., Lenticulina sp., Borelis pygmaea, Borelis sp., Eouvigerina sp., Sphaerogypsina glubulosa, Spirolina sp., Onychocella sp., Triloculina trigonula , textularids, Quinqueloculina sp., Tubucellaria sp., Discorbis sp., Biloculina sp., Gastropoda, Reussella sp., Heterostegina
cf. costata, Bigenerina sp., Pyrgo sp. , miliolids, coral, algae
این بیوزون معادل زون تجمعی شماره (Eulepidina – Nephrolepidina – Nummulites Assemblage Zone) 3 آدامز و بوررژوآ (1967) و زون تجمعی شماره (Nummulites vascus – N. fichteli Assemblage Zone) 2 و ون بوخم و همکاران (2010) بوده و نشانگر سن روپلین است. بر اساس مطالعه ایزوتوپ استرانسیم توسط اهرنبرگ و همکاران (2007) سن
روپلین به علت حضور Nummulites vascus که تا متراژ 220 متری ادامه دارد، تایید می شود.
تجمع فونی :2 این مجموعه از ضخامت 222 تا 424 متر 202) متر) را شامل شده و متشکل از فونای زیر است.
Archaias hensoni, Archaias kirkukensis, Archaias sp ., Archaias asmaricus, Archaias operculiniformis, Austrotrillina asmariensis, Austrotrillina howchini, Miogypsinoides deharti, Miogypsinoides complanatus, Miogypsinoides sp., miliolids , Operculina sp., Heterostegina sp., Elphidium sp., Elphidium sp.1, Peneroplis sp., Peneroplis thomasi, Peneroplis evolutus, Spiroclypeus sp., Spiroclypeus blanckenhorni, Borelis pygmaea, Borelis sp., Nephrolepidina sp., textularids., Neorotalia viennoti, Eulepidina sp., Neorotalia sp., Quinqoloculina sp., Dendritina rangi, Valvulinid, Meandropsina sp., Discorbis sp., Dendritina sp., Elphidium sp.14, Operculina complanata, Asterigerina sp., Lepidocyclina sp., Pyrgo sp., Sphaerogypsina glubulosa,
tricarinata, Spirolina sp., Heterostegina assilinoides, Lenticulina sp., Triloculina trigonula, Triloculina
Gastropoda, Planaorbulina sp., Amphistegina sp., Eulepidina dilatata, Eulepidina elephantina,
Haplophragmium sp., Tubucellaria sp., Bigenerina sp., Ostrea sp., Balanus sp., algae.
21. Ehrenberg et al., 2007
46
چینه نگاری زیستی و پالئواکولوژی سازند آسماری در تنگ شیوی...
این بیوزون معادل زون تجمعی شماره (Miogypsinoides – Archaias – Valvulinid Assemblage Zone) 2 آدامز و بورژوآ
(1967) به سن آکیتانین پیشین و زون تجمعی شماره Archaias asmaricus - A. hensoni - Miogypsinoides ) 4
(complanatus Assemblage Zone و ون بوخم و همکاران (2010)، به سن شاتین است. بر اساس مطالعات اهرنبرگ و
همکاران (2007) حضور آرکیاس بدون همراهی نومولیتس و حضور Spiroclypeus spp. موید شاتین در سری الیگوسن
بالایی است.
تجمع فونی :3 این تجمع از متراژ 424 تا 483 متری 59) متر ضخامت) وجود دارد و شامل فونای زیر است.
Dendritina rangi, Ostrea sp., Balanus sp., Dendritina sp., Elphidium sp., Gastropoda, miliolids, Lenticulina sp.,
textularids.
این تجمع معادل با زون مجهول (بایوزون شماره (6 ون بوخم و همکاران (2010) است و معرف آکیتانین می باشد. همچنین
طبق مطالعات آدامز و بورژوآ (1967)، این بایوزون معادل ( Miogypsinoides – Archaias – Valvulinid Assemblage (Zone مربوط به سن آکیتانین می باشد.
شکل-2 ستون زیست چینه نگاری سازند آسماری در تنگ شیوی در یال شمال غربی تاقدیس نودان.
47
چینه نگاری زیستی و پالئواکولوژی سازند آسماری در تنگ شیوی...
شکل:-3تصاویر میکروسکوپی روزنداران موجود در سازند آسماری در تنگ شیوی.
(A) Nummulites vascus (B) Nephrolepidina sp. ( C) Elphidium sp.14 (D) Miogypsinoides deharti (E) Amphistegina sp. (F) Borelis sp. (G) Eulepidina sp. ( H) Archaias operculiniformis (I) Sphaerogypsina glubulosa (J) Archaias asmaricus (K) Austrotrillina howchin (L) Spirolina sp. (M) Spiroclypeus blankenhorni (N) Peneroplis thomasi (O) Archaias kirkukensis (P) Archaias hensoni (Q) Operculina
complanata (R) Eulepidina dilatata (S) Eulepidina elephantine.
48
چینه نگاری زیستی و پالئواکولوژی سازند آسماری در تنگ شیوی...
2-4 تطابق بیوزونهای تشخیص داده شده با برشهای جنوب غرب فیروزآباد ، برش تاقدیس دیل و برش شجبیل
در این بخش بیوزونهای تشخیص داده شده در تنگ شیوی واقع در یال شمال غربی تاقدیس نودان با بیوزونهای برشهای جنوب غرب فیروزآباد (کلنات و همکاران، (2010، برش تاقدیس دیل (االله کرم پور و همکاران، (2012 و برش شجبیل
(صالح و همکاران، (2014، بر اساس کار ون بوخم و همکاران (2010) تطابق داده شده است (شکل های 4 و .(5
زون تجمعی شماره (Nummulites vascus – N. fichteli Assemblage Zone) 1
که معادل زون تجمعی شماره 2 ون بوخم و همکاران (2010) است در ناحیه مورد مطالعه و برش جنوب غرب فیروز آباد،
از قاعده تا ضخامت 94 متری برش وجود دارد و در دو برش دیگر وجود ندارد.
زون تجمعی شماره (Archaias asmaricus - A. hensoni - Miogypsinoides complanatus Assemblage Zone) 2
این بیوزون معادل بیوزون شماره 4 ون بوخم و همکاران (2010) می باشد و در هر سه برش دیگر نیز وجود دارد. در برش
جنوب غرب فیروز آباد از ضخامت 120 تا 174 متری، در برش تاقدیس دیل از ضخامت 1 تا 115متری و در برش شجبیل
از ضخامت 80 تا 150 متری گزارش شده است.
زون تجمعی شماره (Indeterminate Zone) 3
این تجمع فونی معادل بیوزون شماره 6 ون بوخم و همکاران (2010) می باشد. این بیوزون در برش مورد مطالعه و برش تاقدیس دیل از متراژ 125 تا 190 متری وجود دارد.
از مقایسه توالی آسماری در نواحی فوق الذکر مشخص می شود که در زمان روپلین سازند آسماری در تنگ شیوی و برش جنوب غرب فیروز آباد در حاشیه حوضه قرار داشته در حالی که برش تاقدیس دیل در قسمت عمیق حوضه قرار داشته و
سازند پابده در حال تهنشست بوده است. برش کوه شجبیل نسبت به کوه دیل کم عمق تر و نسبت به دو برش تنگ شیوی
و جنوب غرب فیروز آباد عمیق تر بوده است. در زمان شاتین شرایط رسوبگذاری در هر چهار برش یکسان و طی آن رسوبات سازند آسماری نهشته شده است. در انتهای شاتین در برش جنوب غرب فیروز آباد با پسروی آب دریا سازند گچساران سازند آسماری را میپوشاند در حالی که در برشهای تنگ شیوی، تاقدیس دیل و کوه شجبیل رسوبگذاری سازند آسماری در طی آکیتانین ادامه داشته است. در برش مورد مطالعه پسروی آب دریا در بوردیگالین سبب تهنشست سازند
گچساران شده است، در برشهای تاقدیس دیل و کوه شجبیل پس از رسوبگذاری سازند آسماری در بوردیگالین، سازند
گچساران تهنشست شده است. بر اساس تقسیم بندی های زیر پهنه های زاگرس (آقانباتی، (1385، برش تنگ شیوی در فارس داخلی، برش فیروزآباد در فارس ساحلی، برش تاقدیس دیل در مرز بین فروافتادگی دزفول و زون ایذه و برش کوه شجبیل در زون ایذه قرار دارد. در زمان روپلین سازند آسماری در برش های شجبیل، فیروزآباد و تنگ شیوی در یک پلتفرم
کربناته نهشته و این در حالی است که در برش تاقدیس دیل سازنده پابده که نشان دهنده عمق زیاد حوضه است تهنشست
شده است. در زمان شاتین در هر چهار برش، سازند آسماری در یک پلتفرم کربناته نهشته شده و در برش فیروزآباد در انتهای
این زمان سازند گچساران بر روی سازند آسماری تهنشست شده است که این امر نشان از عمق کم حوضه در این برش
نسبت به سایر برش ها می باشد. در زمان آکیتانین با توجه به حضور فرام های مرتبط با محیط لاگون در برش های دیل، تنگ شیوی و شجبیل، سازند آسماری در محیطی لاگونی تهنشست شده و در انتهای این زمان در برش تنگ شیوی، سازند
گچساران بر روی سازند آسماری تهنشست شده است که نشان دهنده عمق کم این برش نسبت به دو برش دیل و شجبیل است. در زمان بوردیگالین با حضور فرام های مختص محیط لاگون در دو برش دیل و شجبیل، سازند آسماری تا زمان بوردیگالین تهنشست شده و نهایتا سازند گچساران بر روی آن قرار می گیرد. با توجه به پالئوژئوگرافی سازند آسماری در نقاط مختلف زاگرس، قرار گیرفتن برش فیروزآباد در قسمت حاشیه ای حوضه و با علم بر این امر که عقب نشینی آب از
49
چینه نگاری زیستی و پالئواکولوژی سازند آسماری در تنگ شیوی...
حاشیه حوضه به سمت مرکز آن می باشد (علوی، (2007؛ برش جنوب غرب فیروز آباد کم عمقترین و برش تاقدیس دیل
عمیقترین برش سازند آسماری در بین 4 برش ذکر شده می باشد.
شکل-4 مختصات نواحی تطابق داده شده :A تنگ شیوی، :B جنوب غرب فیروزآباد، :C برش تاقدیس دیل و :D برش شجبیل.
شکل:5 تطابق ناحیه ای بیوزونهای شناسایی شده در تنگ شیوی تاقدیس نودان (فارس داخلی) با مختصات جغرافیایی 51œ 44' 58'' شرقی و 29œ 47' 42'' شمالی با تاقدیس دیل در کوه دیل (زون ایذه) با مختصات جغرافیایی 50œ 44 ,78' شرقی و ' 30œ 33,24 شمالی (االله کرم پور و همکاران، (2012، کوه شجبیل (زون ایذه) با مختصات جغرافیایی 51œ 02' 16'' شرقی و 30œ 54' 36'' شمالی (صالح و همکاران، (2014 و جنوب غرب فیروز آباد (فارس ساحلی) با مختصات جغرافیایی 52œ 26' 14'' شرقی و 28œ 46' 14'' شمالی (کلنات و همکاران، (2010، بر اساس بیوزون بندی ون بوخم و همکاران .(2010) با توجه به ضخامت زیاد سازند پابده در برش تاقدیس دیل در زمان روپلین و به ترتیب کاهش این ضخامت در کوه شجبیل، تاقدیس نودان و جنوب غرب فیروز آباد، عمق حوضه در زمان روپلین در تاقدیس دیل بیش از بقیه بوده است.
3-4 پالئواکولوژی
در پلاتفرمهای کربناته سنوزوئیک روزنداران سنگواره از شاخصترین نشانه های دیرینه محیطی محسوب می شوند (گیل، .22(2000 در این میان رابطه ظریفی بین مجموعه جنسهای روزنداران و نوع رخساره وجود دارد. زیرا توزیع آنها در سکوی
22 . Geel, 2000
50
چینه نگاری زیستی و پالئواکولوژی سازند آسماری در تنگ شیوی...
کربناته به عوامل گوناگون مانند عمق، نور و ماهیت کف بستر بستگی دارد. با توجه به ریزرخساره های شناسایی شده و محیط
رسوبی آنها که به طور خلاصه در جدول 1 آمده است، شرایط دیرینه زیستی مورد تفسیر قرار گرفته است. در این مطالعه پخش
و پراکندگی روزنداران کفزی شناسایی شده بر اساس تغییرات شوری، نور، مواد غذایی، تحرک آب، ماهیت کف بستر و عمق
آب مورد بررسی قرار گرفته است. مهمترین عوامل اکولوژیکی کنترل کننده تجمعات زیستی در سازند آسماری عبارتند از:
جدول-3 ریزرخساره های شناسایی شده در برش تنگ شیوی تاقدیس نودان.
نام ریزرخساره
بایوکلاستیک پلانکتونیک فرامینیفرا O1 مادستون - وکستون - پکستون
بایوکلاستیک پلانکتونیک فرامینیفرا O2 لپیدوسیکلینیده پکستون
بایوکلاستیک نومولیتیده
O3 لپیدوسیکلینیده فلوتستون -
رودستون
بایوکلاستیک لپیدوسیکلینیده
O4 نومولیتیده پکستون -گرینستون
بایوکلاستیک نئوروتالیا نومولیتیده
O5 پکستون -گرینستون
بایوکلاستیک کورالیناسه آ رودستون
O6
کورالیناسه آ اکینید پکستون -
B گرینستون
بایوکلاستیک فرامینیفرا (بدون منفذ و
L1 منفذدار) پکستون - گرینستون
بایوکلاستیک میلیولیدا نئوروتالیا
L2 پکستون - گرینستون
بایوکلاستیک فرامینیفرا (بدون منفذ)
L3 کورال رودستون
بایوکلاستیک میلیولیدا کورالیناسه آ
L4 پکستون - گرینستون
بایوکلاستیک فرامینیفرا (بدون منفذ)
L5 پکستون- گرینستون
توصیف ریزرخساره
بخش عمده این ریزرخساره را روزنداران پلانکتون تشکیل می دهند. فرامینیفرهای بنتیک های کوچک کفزی و فسیل های معرف شوری نرمال دریایی مثل اکینودرم و بریوزوئر به صورت خرده حضور دارند. این ریزرخساره شامل فرامینیفرهای کفزی (لپیدوسیکلینیده ها با پوسته ی عدسی شکل و محدب) و شناور که میزان فرامینیفرهای شناور نسبت به میکروفاسیس قبل کمتر شده است و قطعات اکینودرم و بریوزوئر نیز وجود دارند.
اجزاء غالب در این ریزرخساره روزنداران منفذدار بسیار کشیده از خانواده نومولیتیده (اپرکولینا، هتروستژینا و نومولیتس)، خانواده ی لپیدوسیکلینیده، آمفی ستژیناو اسفائروژیپسینا هستند.دیگر اجزاء تشکیل دهنده ی آن خرده های اکینودرم، بریوزوئر، کورالیناسه آ، پلوئید می باشد.
روزنداران منفذدار بزرگ همزیست دار اجزای اصلی تشکیل دهنده آن هستند که شامل لپیدوسیکلینیده و نومولیتیده عدسی شکل و آمفی ستژینا است.قطعاتی از کورالیناسه آ، بریوزوئر و اکینودرم نیز در این میکروفاسیس مشاهده می شود.
اجزاء اصلی این ریزرخساره فسیلهای نئوروتالیا و نومولیتیده (اپرکولینا، هتروستژینا و اسپیروکلیپئوس) می باشند و به میزان کمتر فسیلهای لپیدوسیکلنیده، آمفی ستژینا، دو کفه ای، گاستروپد، مرجان، میلیولیدا و بورلیس، بریوزوئر، اکینودرم و کورالیناسه آ نیز مشاهده گردید.
بایوکلاستها عمدتا شامل قطعات درشت کورالیناسه آ و به مقدار کمتر کورال، بریوزوئر، گاستروپد، دوکفه ای، اکینودرم، نئوروتالیا، میلیولیدا و میوژیپسینوئیدس می باشد.
این ریزرخساره دارای فابریک دانه پشتیبان می باشد وبایوکلاست هایی نظیر اکینودرم و کورالیناسه آ به میزان فراوان و هتروستژینا، ولولینید و نئوروتالیا یافت شده است.
فرامینیفرهایی با دیواره بدون منفذ (میلیولیدا، آرکیاس، مئاندروپسینا، پنروپلیس و آستروتریلینا) همراه با فرامینیفر هایی با دیواره هیالین (لپیدوسیکلینیده، نئوروتالیا، اسفائروژیپسینا، هتروستژینا، اپرکولینا، آمفی ستژینا و میوژپسینوئیدس) اجزاء اصلی تشکیل دهنده آن هستند.
