مقاله در مورد ‌‌سفالگری دوران اسلامی

بخشی از مقاله

مقدمـــــه
به طور کلی سفالهای دوره اسلامی را می توان در سه گروه طبقه بندی کرد :
الف ) اوایل دوره اسلامی :
1- سفالهای دوره اموی و اوایل دوره عباسی
2- سفالهای نقاشی شده برای دوره فاطمی
3- ظروف منقوش با دوغاب گل یا پوشش گل ( لعاب گلی )
ب ) اوسط دوره اسلامی
1- ظروف اسگرافیتو ایرانی
2- ظروف زیبای دوره سلجوقی ایران
3- ظروف دوره سلجوقی آناتولی
4- سفالگری راکاو روشنه

5- سفالهای بدون لعاب اواسط دوره اسلامی
ج ) دوره متاخر اسلامی
1- سفالگری ایران در دوره ایلخانی و تیموری
2- سفالگری دوره ممالیک مصر و سوریه
3- سفالگری دوره صفویه و قاجار ایران
4- سفالگری دوره عثمانی در آناتولی
سفالگری در دوران اسلامی ابتدا به صورت سفال ساده بدون لعاب بود اگرچه سفالگران از دوران اشکانی به نوعی لعاب سبز مایل به فیروزه ای با شفافیت قابل توجه و سپس در دوره ساسانیان با لعاب سبز قلیا و مات آشنا بودند .
سفالگران قرون اولیه اسلامی ( قرون اول و دوم هجری ) دو دسته سفال داشتند :
الف : سفال بدون لعاب
الف : سفال بدون لعاب : این سفال ها به چند روش تزئین می شده است .
1- نقش کنده : خمیر این نوع سفال معمولا قرمز ، نخودی ، خاکستری است . موضوع نقوش آن که به روش نقر است ( ایجاد خراش با شیئی نوک تیز روی سفالی که هنوز خشک نشده است ) شامل خطوط جناغی ، موجی ، زیگزاگ ، نقطه چین ، خطوط موازی عمودی و افقی و گاهی نقوش گیاهی است . شکل ظروف غالبا کوزه های بدنه محدب با گردن کوتاه و گاه کشیده و گلدان و دسته های کوچک عمودی معمولا به دو دسته و چهار دسته و بیشتر است و ظروف کوچکتر مانند کاسه و آبخوری که از شهرهای آباد و پرجمعیت ان دوره نظیر نیشابور ، ری ، جرجان ، شوش و اصطخر به دست آمده است .
2- نقش قالبی : این نوع تزئین را روی سفالهای بدون لعاب کوچکتر بویژه در ظروفی بدنه

آنها کاملا کروی نیست . این نقوش معمولا با قالب روی بدنه و در ظروف بزرگتر ، روی شانه و قسمتهای ضخیم تر ظروف ایجاد می شده و معمولا موضوع آن طرح های هندسی و گیاهی است . در این دوره هنوز تزئینات خطی کوفی روی ظروف متداول نشده و شکل این ظروف نیز معمولا کوزه ، گلدان و آبخوریهای کاسه ای شکل است که در کاوشهای علمی شهر ری و نیشابور به دست آمده است . تزئینات برجسته یا افزوده کاری : این روش اصطلاحا" باربونین هم نامیده می شود . در این روش قبل از پختن سفال با قیف مخصوص ، گل نسبتا غلیظ را به شکل مورد نظر روی ظروف می نشانند که معمولا طرحهای حیوانی و انسانی نقشهای اسطوره ای موضوع این نوع تزئینات است که اقتباسی از نقوش ظروف فلزی دوره هخامنشی و ساسانی است . شکل ظروف شامل کوزه های بزرگ ، دسته دار و گلدان های کوچکتر است که در شهرهای ری و ساوه ساخته می شده .
3- تزئینات رنگی : در کاوش های باستان شناسی از این نوع ظروف زیاد به دست نیامده و آنچه هم پیدا شده به دلیل نامناسب بودن شرایط ، بیشتر رنگ ظروف زایل شده و چندان قابل تشخیص و استفاده نیست . در مجموع از روی ظروف تزئینی و منقوش مکشوفه از شوش چنین استنباط می گردد که سفالگران از این روش برای تزئین ظروف بدون لعاب استفاده نموده اند . موضوع نقوش همچنان طرحهای هندسی و اسلیمی تزئینی است .
ب : سفال لعاب دار :
در قرن اول و دوم هجری تنوعی در رنگ لعاب دیده نمی شود و چنانکه اشاره شده به تبع دوره ساسانیان که لعاب سبز قلیا و مات رایج بود ، در این دوره نیز از رنگ سبز در طیفی محد

ود نظیر سبز تند و یشمی خمیر قرمز و نخودی استفاده شده و ظروفی به شکل کوزه های کوچک و کاسه های نسبتا گود با این لعاب تزئین شده است . در بررسیهای علمی ، نیشابور یکی از مراکز ساخت این نوع سفال شناسایی و معرفی شده است .
سفالگری دوران اسلامی در سه قرن اولیه دقیقا ادامه هنر سفالگری دوره ساسانی است . ظروف سفالی این دوره به شکل کوزه های گردن کوتاه و دسته دار با لبه های ضخیم و تخت و ظروف بدون لعاب با نقوش قالبی ساخته می شد .
از آنجایی که ظروف سفالی دوره ساسانیان در کمال سادگی ساخته شده اند ، ادامه

و سبک این سفالها در دوره اسلامی مورد پذیرش قرار گرفت و صنعت سفالگری بار دیگر رونق قابل توجهی یافت و موجب توسعه فعالیت سفالگارن شد .
هنر سفالگری دوره اسلامی از ترکیب فلسفه و حکمت و فن مشق می شود .

سفال قرون سوم و چهارم هجری :
قرن سوم هجری شروع تلاشهای فرهنگی و اقتصادی در حیات جامعه است ، دانشمندان مسلمان به ویژه ایرانیان در این قرن حاصل تفکرات فلسفی یونان را در قالب تجربیات علمی و عملی در زمینه شناخت علوم و فنون به جهان عرضه کردند . در پایان قرن چهارم موفقیتهای ارزنده ای در زمینه شناخت اکسید فلزات و فرمول ترکیبات آنها برای رنگ لعاب مورد نظر حاصل شده بود و سفالگران با تکیه بر این دانش و تجربه و ممارست در پخت سفال و کنترل حرارت و تغییر در شکل کوره ها توانستند تحولی عظیم و چشمگیر در خلق ظروف با تزئیناتی بسیار چشم نواز و ارزشمند به وجود آوردند .
سفال قرن سوم و چهارم را به نام سفال سامانی شناسایی کرده و ویژگیهای فنی و تزئین موسوم به لعاب گلی را به این دوره نسبت داده اند . این گروه از سفالها بیشتر در شمال شرق ایران در مراکزی مانند نیشابور ، سمرقند و جرجان معمول بوده است .
فنون تزئین متداول این دوره چنین است :
الف ) لعاب گلی : در این تزئین ، ظروف ساخته شده از گل را که معمولا دارای خمیر نخودی یا قرمز بوده است پس از خشک شدن در دوغابی از گل نخودی رنگ فرو می بردند ، طوری که داخل و خارج آن به طور یکنواخت با این دوغاب پوشانده می شد و پس از خشک شدن ، ظرف را به نقوش مورد نظر می آراستند . این نقوش معمولا ساده بود و شامل یک جمله یا کلمه کوفی می شد که در کف داخلی یا بر حاشیه لبه داخلی ظروف نوشته می شد ، سپس ظرف را با لعاب شیشه می پوشاندند و به کوره می بردند . معمولا برای ظروف ساده یک رنگ ، از ترکیب لعاب گلی که سیلیس هم به آن اضافه می شد استفاده می کردند که این کار در یک مرحله انجام می شد و در نهایت ظرف به رنگ شیری براق درمی آمد .
ظروف مزین به لعاب گلی معمولا در چهار گروه مطالعه می شود :
1 ) سفالینه با پوشش گلی و نقش سیاه روی زمینه سفید :

این دسته از ظروف که از مهمترین مرکز ساخت آن را می توان نیشابور دانست با پوشش گلی پوشانده شده و سپس با نقوش سیاه رنگ یا قهوه ای تیره و لعاب شفاف سربی تزئین شده است .
زمینه این ظروف کلا" شیری رنگ یا سفید است که در گوشه ای از لبه داخلی یا کف آن با کلمه یا جمله ای کوتاه تزئین شده است . در اوایل قرن چهارم تزئینات دیگری شامل نقطه چینهای مرتب ، نقش پرندگان ، گلهای مشبک به نوشته کوفی تزئینی اضافه می شد . از ویژگیهای کلی تزئینات این نوع ظروف عدم تراکم نقش و ایجاد فضای خالی در زمینه است . در ظروف بزرگتر که لازم بود نوشته کوفی طولانی باشد ، جملاتی نظیر دعای خیر ، روایات ، ضرب المثل ، احادیث منصوب حضرت محمد ( ص ) ، حضرت علی ( ع ) و کلام بزرگان اهل ادب برای تزئین به کار می رفته است .

2 ) سفالینه با لعاب گلی و نقوش رنگارنگ روی زمینه سفید :
سفالهای رنگارنگ و نقوش رنگی روی لعاب گلی ، ویژه قرن چهارم هجری است و متعلق به دورانی است که کیمیاگران و تهیه کنندگان لعاب با رنگهای مختلف و اکسیدهای متنوع آشنا شده اند و به تبع علاقه به ترسیم نقوش از انسان ، گلها ، گیاهان و حیوانت از رنگهای ارغوانی تیره ، سیاه ، قهوه ای ، زرد و اخرایی به صورت پوشش نازک روی زمینه مات و پوشش گلی استفاده کرده اند .
از نقوش متاداول این دوره می توان نقش اسب سوار ، به تقلید از ظروف فلزی ساسانی ، با تلفیقی از نقوش پرندگان مثل مرغ شاخدار و پرنده مسبک ( نقطه نشان ) و نقشمایه های

اسلیمی و تکرار حروف خط کوفی نام برد که در داخل کاسه ها ، بشقابها و پیاله های کوچک آبخوری رسم شده است. در میان مراکز ساخت این نوع ظروف نیشابور از اهمیت بسیار برخوردار است و به طور کلی در شرق ایران و نیز در مازندران این سفال متداول بوده و حتی به نام ظروف ساری نیز نامیده شده است . تعداد زیادی کوره های پخت این نوع سفال در جرجان کشف شده و محققان آنجا را مرکز ساخت و اشاعه این سفال می دانند .
3 ) سفال لعاب گلی با لعابهای درخشان معروف زرین فام اولیه :
این نوع سفال پس از آنکه با پوشش گلی پوشانیده می شد ، با مجموعه ای از لعابهای ترکیبی رنگین زینت می یافت و پس از پخت درخشندگی خاصی به حالت زرین فام یا طلایی داشت . شکل این ظروف معمولا کاسه و نقوش آنها گلهای تزئینی همراه با نوشته های کوفی بود . وجه تمای

است که در قرون ششم و هفتم هجری به جای خط کوفی از نسخ و فارسی دری و پرتره های انسانی و رنگ طلایی یک دست استفاده می شود . سفالینه های زرین فام اولیه قرون سوم و چهارم بیشتر در نیشابور ، جرجان و اصطخر و شوش به دست آمده است .
4 ) سفالینه های لعاب گلی با نقوش سیاه و روی زمینه زرد :
این نوع سفالینه که در نگاه اول زرد رنگ می نماید به صورت لکه هایی قسمتهای مختلف ظروف را پوشانده است و در واقع می توان آن را زمینه ساخت ظروف سفالی لعابدار معروف به تکینک لعاب پاشیده دانست . تنوع رنگ لعاب برای تزئین ظروف و اشیای سفالی و بعدها تولید کاشی برای تزئینات معماری همپا با پیشرفت سایر فنون و علوم ادامه دارد .
سفال لعاب گلی از سفالهای مشخصه قرون اولیه اسلامی تا اواخر قرن چهارم هجری است ، از نوع لعاب گلی شیری رنگ و ساده با تزئین کم شروع شده و به تدریج کتیبه کوفی تمام سطح ظرف را پر می کند و بعدها لعاب گلی رنگارنگ سفال متداول قرن چهارم می گردد و پایان این سده با سفال لعاب پاشیده ساده خاتمه می یباد و قرن پنجم با سفال نقش کنده و لعاب پاشیده آغاز می گردد .

سفالهای قرن پنجم هجری
الف ) سفالهای بدون لعاب :
1 ) سفالهای نقش کنده که عموما خمیر آنها نخودی رنگ بوده و به شکل کوزه های دسته دار ، خمره های کوچک ، آبخوریها و تنگ های کوچک بدنه شلغمی دسته دار دهانه باز است . نقوش کنده که روی این نوع ظروف کنده شده شامل طرحهای هندی ، گیاهی ، خطوط موجی زیگزاگ عمودی و افقی است . از مهمترین مراکز ساخت ان می توان از شهرهای نیشابور ، ری ، جرجان ، شوش و اصطخر نام برد .
2 ) سفال با نقش قالب زده که دارای خمیر نخودی و قرمز بوده و شکل آن به صورت قمقمه ، کوزه های کوچک دسته دار ، خمره های کوچک و آبخوریهای پارچ مانند یا تنگ شلغمی کوتاه و دسته دار است . نقش قالبی این نوع ظروف سفال طرحهای اسلیمی ، انسان و حیوان تکرار برخی حروف به خط کوفی و گاهی کتیبه های کوفی است . ری و نیشایور از مراکز تولید این نوع ظروف است .
3 ) سفال دارای نقش افزوده ، این سفال خمیر نخودی رنگ نازکی دارد و به شکل تنگها و کوزه های دسته دار و خمره های کوچک است . نقوش افزوده غالبا طرح گلها و نقوش گیاهی و حیوانی است ، شهرهای ری ، نیشابور از مراکز عمده تولید این نوع ظروف شناخته شده است .

ب ) سفالهای لعاب دار :
1 ) لعاب پاشیده ، این لعاب در قرن چهارم هجری در بیشتر شهرهای خراسان امروز و خراسان بزرگ آن زمان متداول می شود . در مورد تاریخچه ساخت این نوع سفال و روش این تزئین باید گفت مرکز اولیه آن چنین بوده و در دوره عباسیان به لحاظ ارتباطات تجاری و سیاسی نمونه هایی از آن به سرزمینهای اسلامی صادر شد . در پایان قرن چهارم هجری با ترکیب پودر شیشه و گلهای اکسیدی ، رنگهای متنوع لعاب تجربه می شود که در ابتدا به صورت پاشیده بر بدنه داخل ظرف به قصد تزئین و دستیابی به تلالو رنگهای لعاب نقش می بندد و بعدها به مرحله تکامل می رسد .
در لعاب پاشیده دو شیوه مرسوم بوده است ؛ نخست آنکه سفالها را با لعاب گلی می پوشاندند ، سپس با لعاب سرب و رنگهایی که از ترکیب اکسید فلزات تهیه می گردد به صورت لکه یا گاهی نقطه چین روی ظروف را می پوشاندند . در رنگهای پاشیده شده در ظروف ساخت چین اغلب سه رنگ سبز ، آبی و زرد کهربایی به کار رفته ولی در ظروف لعاب پاشیده ساخت ایران از رنگ های ارغوانی استفاده شده است . روش دیگر سفالینه با نقش کنده و لعاب پاشیده بود که از ابتکارات سفالگارن ایرانی است .

2 ) نقش کنده زیر لعاب ، تکنیک نقش کنده سابقه طولانی دارد . شیوه کار به این صورت است که ابتدا روی بدنه ظروف را با نقوش از پیش طراحی شده اسلیمی ، گیاهان ، حیوانات و بعدها انسان به صورت کنده کاری تزئین می کنند و با لعابهای یکرنگ ، لایه ای شفاف و خوشرنگ بر سطح ظروف می پوشانند .
سفال نقش کنده زیر لعاب مبین ذوق و اندیشمندان عصر سلجوقی است . فلزکاران این دوره زیباترین طرحهای اسلیمی و باندهای کتیبه های کوفی را روی بدنه ظروف فلزی قلمزنی نموده اند .
نقش کنده زیر لعاب بر اساس نقش روی سفال :
الف ) نقش کنده هندی زیر لعاب : ساخت ظروفی با نقش کنده هندی زیر لعاب به شکل کاسه هایی که سطح داخلی آنها تزیین شده است از اواخر دوره غزنوی و اوایل دوره سلجوقی متداول می گردد . رنگهای بکار رفته عموما سبز است و این نوع سفال در شمال ایران بیشتر ساخته می شود .
ب ) نقش کنده با نقش حیوان : استفاده از نقوش گیاهی به صورت اسلیمی و گلهای تزئینی در ظروف فلزی متداول است . شاخصترین نقوشی که روی این سفالها کنده شده گلهای طوماری ، شاخ و برگ و گلهای اسلیمی است که عموما به رنگ زرد و سبز و قهوه ای است
ج ) سفال نقش کنده با نقش حیوان : از جمله نقوشی مثل مرغ شاخدار ، سیمرغ ، گراز ، حمله شیر به غزال ، شکارگاه ، گوزن هایی در حال دویدن یا پرندگانی که روبه روی هم ایستاده اند .
در قرن پنجم فلزکاران دوره سلجوقی بار دیگر این نقوش را به تصویر می کشند .
د ) سفال کنده با نقش انسان زیر لعاب : در قرون اولیه اسلامی از نقش انسان در تزئین آثار کمتر استفاده می شد و اشیاء و ظروفی را که دارای نقش انسان بودند غیر اسلامی یا طرح گبری می نامیدند . رنگهای بکار رفته در این سفالها عموما سبز ، زرد ، قهوه ای و گاهی قرمز است .
و ) سفال کنده نوشته دار زیر لعاب : تزئین ظروف سفالی با نوشته یا کتیبه که ابتدا به خط کوفی است در قرون اولیه اسلامی متداول می شود . قرن سوم و چهارم از لحاظ تولید این ظروف کت

یبه دار در تاریخ هنر اسلامی جایگاه ویژه ای دارد .
ظروف لعابی گلی قرن دوم با کتیبه های کوتاه شامل کلمات مثل البرکه و تکرار آن شروع می شود . در قرن چهارم احادیث و گفته های بزرگان ، ضرب المثل ، آرزوی خوشبختی و برکت برای صاحب ظرف (( البرکه و الیمن و السعاده و السرور لصاحبه )) و جملاتی با مضمون نوکل بر خدا بر بدنه داخلی ظروف دیده می شود . تولید این نوع ظروف در نیشابور اهمیت بسیار دارد . در این شیوه نوشته هایی به خط کوفی بدنه و کف داخلی ظروف را تزئین کرده که متن آن شامل اشعار مختلف فارسی و ضرب المثل است .
3 ) سفال لعاب یکرنگ ، تاریخچه استفاده از این روش به گذشته های دور برمی گردد . اوج استفاده از این روش را در لعابکاری تابوتهای سفالی دوره اشکانیان و ظروف خمره ای و قمقمه های دوره ساسانیان می توان دید .
استفاده گسترده از این شیوه را در دوره سلجوقیان و خوارزمشاهیان می توان دید . شهرهایی مثل شوش ، آمل ، نیشابور ، سمرقند ، بخارا و افراسیاب را از مراکز عمده تهیه این نوع سفال می دانند . برای شناخت ویژگیهای ظروف با لعاب یکرنگ ، آن را به دو دسته تقسیم می کنند . ظروف ساده ، قالب زده و نقش کنده و دیگر ظروف سفید ساده ، ظروف سفید مشبک ، ظروف سفید قالب زده با نوشته کوفی ، ظروف سفید با لعاب لاجوردی پاشیده یا دویده ، ظروف سفید فیروزه ای ساده دست ساز و قالبی ، ظروف قالبی لاجوردی .
سفال قرون ششم و هفتم هجری
قرن ششم و هفتم هجری دو قرن بسیار حساس در تاریخ هنر سفالگری دوره اسلامی است ؛ زیرا در طول قرن ششم ، اوج اقتدار حکومت سلجوقیان و خوارزمشاهیان ، توجه به شکل هنری ظروف چه از لحاظ تنوع در تولید ابریقها ، تنگها ، کوزه ها و آبخوریهای دسته دار و چه از لحاظ تزئین به صورت قالبی ، نقش کنده اسگرافیتو و سبک سوزنی افزایش می یابد .
ابداع شیوه تزئین زیر لعاب با استفاده از لعاب قلیایی به جای لعاب سربی برای پوشش و آرایش سفال ، هنر سفالگری و کاشیکاری بار دیگر رونق یافت .
تقسیم بندی شیوه های تزئین ظروف سفالی قرون ششم و هفتم :
1 ) ظروف سفالی لعاب یکرنگ ، لعاب آبی ( فیروزه ای ) ، سفید یا شیری با طرح سوزنی . در این شیوه برای تزئین ظروف کوچک نظیر کاسه و پیاله ها که خمیر آنها از گل سفید یا خاک چینی بود ، ظرف سفالی را که هنوز خشک نشده بود بر لبه یا بدنه آن با سوزن سوراخهایی ایجاد می کردند .
2 ) نقاشی زیر لعاب ، شیوه نقاشی زیر لعاب از ابتدای به کار بردن لعاب معمول بود و سفالگران با آن آشنایی داشتند . در دوره سلجوقیان نقاشی با کنده کاری تواما" زیر لعاب انجام می شد و

در دوره ایلخانان ، بویژه در عصر تیموری این فن به اوج تحول می رسد . در قرن ششم و هفتم نقاشی زیر لعاب معمولا به رنگ مشکی زیر لعاب فیروزه ای مرسوم بود که این شیوه را فیروزه قلم مشکی نیز نامیده اند . در نوع ظروف شیری رنگ خطوط موازی ، نقش گل و گیاه و گاهی اشعار فارسی در زیر لبه و روی بدنه ظرف و روی ظروف فیروزه ای قلم مشکی طرح حیوانات ، غزالهای دونده ، ماهی ، اردک ، کلاغ ، گلهای طوماری ، مجالس بزم ، نوازندگی و صحنه های شکار را می توان دید .
از شهرهایی که تولید این نوع ظروف در آنها رواج داشته است می توان به ری ، کاشان ، سلطان آباد ، جرجان و بجنورد اشاره کرد . از خصوصیات ظروف نقاشی زیر لعاب جرجان که خمیر آنها بدل چینی و سبک بوده و به رنگ شیری است که با رنگ آبی روشن تزئین شده ، خطوط موازی در داخل و خارج ظرف است که با گلهای تزئینی ، نوشته های فارسی و نقوش ماهی و پرندگان به شیوه مستبک ( نقطه نشان ) در کف ظروف تزئین شده است .

3 ) سفال با نقاشی روی لعاب ، ساخت این سفالینه در قرن هفتم ، همزمان با سفالهای لعاب یکرنگ در شهرهای مهم نظیر نیشابور ، ری ، ساوه ، کاشان ، سلطان آباد ، تخت سلیمان و سلطانیه متداول می شود .