بخشی از مقاله
مطالعه الگوهاي استقراري در یک منطقه ، به اقتضاي ویژگیهاي طبیعی و فرهنگی ، روشهاي خاص خود را میطلبد . مجموعه عوامل زیست محیطی نقشی موثر در ایجاد بافتهاي استقراري در هر دوره زمانی دارد . درطی سالیان اخیر توجه به درك و سنجش فرآیندهاي پیچیده تعاملی بین انسان و محیط در حوزه مطالعات باستان شناسی ، طرفداران بسیار زیادي پیدا کرده است . این رویکرد در باستانشناسی علاوه بر شناخت میزان تاثیر محیط در ایجاد هر زیستگاه ، میزان انطباق زیستگاهها با شرایط محیطی حاکم را نیز ممکن میسازد . یکی از این رهیافتها در مطالعات باستانشناسی مطالعه الگوياستقرار و تحلیل زیستگاهی است که به بررسی شکلگیري محوطههاي باستانی در بسترهاي محیطی میپردازد . سرایان شهري واقع در کویرلوت و مرکزي در استان خراسان جنوبی که در 160 کیلومتري مرکز استان شهر بیرجند ، در دشتی همواره در حاشیهي کویر و در دامنهيجنوب غربی رشته کوه زابري ، معروف به شتران قرار دارد . در خصوص مطالعه و بررسی الگوي استقراري و تاثیرات متقابل انسان و محیط در طی دورههاي اسلامی دشت جنوبی سرایان تاکنون هیچ مطالعاتی صورت نگرفته که این پژوهش تلاشی براي پرداختن به این موضوع میباشد . استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی ، پایش دادههاي فرهنگی به لحاظ آماري و تحلیل حوزه گیرش و تحلیل مولفههاي اصلی از روشهایی است که در آزمون فرضیات استفاده خواهد شد. نتایج به دست آمده در این پژوهش نشان میدهد نحوه پراکندگی استقرارها در محوطههاي چنددورهاي دشت جنوبی سرایان الگوي تقریبا یکسان و به صورت خطی و وابسته به مسیر آب میباشد . شیوه معیشت بیشتر بر پایه کشاورزي و دامداري و به شکل کوچرو در این دوره دیده میشود .
واژگان کلیدي : تغییرات فرهنگی- زیست محیطی ، مدلهاياستقراري، دورهاسلامی ، سرایان ، محوطههاي چنددورهاي
مقدمه:
سرزمین کهن ایران در ادوار مختلف تاریخی و فرهنگی پذیراي جوامع بشري بوده است. شرایط اقلیمی متفاوت و مناسب و موقعیت سوق الجیشی ممتاز که ایران را به عنوان حلقه اتصال شرق و غرب مطرح نموده است، مهمترین عوامل جذب گروههاي انسانی در این سرزمین میباشند. هر خرابه حکایت از استقرارگاهی دارد که از ظلم و غبار فراموشی که بر جامعهي عظیم آنها نشسته است، رنگ حقیقی خود باخته و هویت واقعی خود را از دست داده است. نقش باستان شناسی در بازشناسی دوران گذشته تنها از این باب اهمیت ندارد که دوران تاریک گذشته را براي ما روشن میکند، چرا که رویکرد باستانشناسی به عنوان رشتهاي پایه در علوم انسانی نقشی پایدار در تصمیمگیري براي آینده بشر دارد. کوشش انسان در تغییر محیط زیست از طریق شناخت و تطابق با محیط صورت گرفته است و این تلاش بزرگی است که موجب شده انسان را به سمت حاکم شدن بر محیط و شکلگیري تمدن پیش ببرد. نقش تعامل انسان با محیط از این روي حائز اهمیت است که انسان و محیط به عنوان عاملان فعال میتوانند بر هم تاثیر بگذارند و این تاثیر و برهم کنش باعث ایجاد تغییرات هم در محیط و هم در رفتار آدمی میشود.
با این حال شرح وضعیت مناسبی از منابع جغرافیانویسان، امروزه باستان شناسان را در پرداختن به زیست محیط گذشته کمک میکند. شناخت محیط در بررسی استقرار انسان و ایجاد تغییرات در زیستبوم از آن جهت اهمیت دارد که بیشترین تمایل انسان را به زیست در آن منطقه نشان میدهد - الماسی، . - 4-3 : 1392 رابطه بین انسان و محیط با نقش تعاملی بین این دو، از زمان حضور انسان مطرح بوده است. در حقیقت این رابطه هیچگاه رابطه منفعلانهاي نسبت به هم نبوده، با آنکه گاه نقش محیط در استقرارهاي انسانی غالب بوده یا نقش انسان در تغییر محیط براي استقرار، اما این رابطه یک کشش همیشه دو سویه بوده و هیچگاه نقش منفعلانهاي نمیتوان براي بلند مدت براي این دو در نظر گرفت. چشمانداز منطقه با آنکه با حضور انسان موجب تغییر و تحول میشود اما جغرافیاي منطقه قالبهاي ثابتی دارد که بشر همواره با توجه به این قالبها استقرارهاي خود را برپا کرده است. هدف از این پژوهش بررسی الگوي استقراري محوطههاي چنددورهاي دشت جنوبی سرایان و نقش محیط در جذب زیستگاهی است.
شهرستان سرایان در شمالغربی خراسان جنوبی و در حدود عرض جغرافیایی 51 دقیقه و 33 درجه و طول جغرافیایی 31 دقیقه و 58 درجه قرار دارد و در کل همجوار با دو استان خراسان رضوي و یزد می باشد - پاپلی یزدي، . - 388 :1376 وسعت کل شهرستان 9342 کیلومتر مربع و ارتفاع آن از سطح دریا در دشت 1430 و در مناطق کوهپایهاي تقریبا 2500 متر مربع می باشد. شهرستان سرایان از دو بخش مرکز - به مرکزیت آیسک - و سه قلعه - به مرکزیت شهر سه قلعه - و چهار دهستان تشکیل شده است. سرایان در دوره اسلامی بخشی از ایالت قهستان بوده است که در همان نخستین سالهاي حمله اعراب به تصرف سپاه اسلام درآمده و مردمش به نهضت مقدس اسلام و دین و آیین مسلمانی روي خوش نشان دادند و به آیین و دین محمدي روي آوردند - حقدادي، . - 87 :1390 نتایح بررسیهاي باستان شناختی مذکور این فرصت را فراهم آورده است تا بتوان موقعیت و مشخصات بر روي نقشه مشخص نمود و الگوهاي استقراري هر دوره را به تفکیک ارائه داد.
تاکنون هیچ پژوهش مستقلی جهت شناسایی الگوهاي استقراري و تاثیرات متقابل انسان و محیط در طی دوران اسلامی دشت صورت نگرفته است و نگارنده سعی دارد تا با استفاده از تئوريها و نظریات مطرح در این زمینه و با استفاده از ابزارهاي نوین جغرافیایی همانند GIS یا سیستم اطلاعات جغرافیایی، بتواند سیماي فرهنگی و زیستی محوطههاي چنددورهاي دشت جنوبی سرایان را در طی دوران مشهود نماید لازم به ذکر است مقاله حاضر برگرفته از پایان نامه کارشناسیارشد این جانب میباشد که در تاریخ 95/11/6 دفاع گردید است. بهرهگیري از رهیافت قوم باستانشناختی به منظور آگاهی از نوع زندگی و اقتصاد معیشتی غالب منطقه سرایان در دوراناسلامی، تحلیل GIS محوطه هاي شناسایی شده از دوراناسلامی و نیز تحلیل زیستمحیطی به منظور آگاهی یافتن از دانش و مهارت مردمان تاریخی و اسلامی سرایان در بهرهمندي از منابع زیستمحیطی و نیز تاثیر منابع زیستمحیطی در چیدمان محوطههاي دوران اسلامی از دیگر اهدافی است که پژوهش حاضر سعی دارد تا به آنها دست یابد.
مطالعه مبانی نظري در الگوي استقراري
در طی سالهاي اخیر، توجه به درك و سنجش فرایندهاي پیچیده تعاملی بین انسان و محیط در حوزه مطالعات باستانشناسی، طرفداران بسیار زیادي پیدا کرده است. تفسیر رفتارهاي گذشته انسان از حیث وابستگی آن به اجزاي محیط طبیعی و اکولوژیکی ، در مرکز توجه این نوع اندیشه قرار دارد - نیکنامی، . - 15 :1385 در این اندیشه، چشم انداز به مثابه ارگانیزمی زنده تلقی شده که میان کلیه اجزاي تشکیل دهندهي آن و سیستمهاي طبیعی و فرهنگی، روابط متقابل ارگانیک وجود دارد. بعد فیزیکی و طبیعی چشمانداز در برگیرنده کلیه عناصر جغرافیایی، اکولوژیکی و محیطی است - DIETZ, 1990 - وبعد فرهنگی چشمانداز در واقع تجلی عینی تجارب ذهنی انسان در مواجهه با محیط فیزیکی است - - BOONE.1994: 7 اگرچه درك فرهنگی از محیط و تفاسیر مربوط به آن الگوهاي فضایی، الگوهاي استقراري را تشکیل میدهد، بنابراین این الگوها قابل ترسیم و سنجش هستند. اگر مطالعات دربعد محلی و مختص مکانهاي محدودي است - مانند سایتهاي باستانشناسی - ، در این حال تمرکز مطالعاتی مختص به شناخت نمادهاي مواد فرهنگی و سیستم هاي اجتماعی است. در حالی که در ابعاد منطقهاي، یکی از ارزیابیها مربوط به سیستم هاي محیطی است که احتمالا روابط قابل توجهی با سیستم هاي فکري و اعتقادي جوامع گذشته مورد نظر داشتهاند.
این نوع نگاه که میراثهاي فرهنگی - باستانشناختی - را در بستر محیطی و در تعامل با آن محسوب می دارد "نگاه محیط فرهنگی" لقب داده شده است - . - SCAR, 2001: 5 مطالعه الگوهاي استقراري در یک منطقه، به اقتضاي ویژگی هاي طبیعی و فرهنگی، روشهاي خاص خود را میطلبد. بدون شک در مناطقی که منابع تامین آب کم است، شکلگیري الگوهاياستقراري، کیفیت فعالیتهاي اقتصادي و باورهاي مذهبی، متفاوت از منطقه است که با مسئله کمبود زمین مساعد براي کشاورزي مواجه است. علاوه بر عامل تعیین کننده مکان، هر دوره زمانی خاص، روش مطالعاتی ویژه اي نیاز دارد. به عنوان مثال پدیده- هاي فرهنگی همچون جادهها، مراکز جمعیتی و صنعتی نقش اساسی ایفا میکنند. براي نتیجه گرفتن از این مبحث، نیازمند ابزاري براي تحلیل الگوهاي استقرار هستیم که در ادامه به آن اشارهاي مینماییم.
دراین پژوهش از رهیافتهاي مربوط به تحلیل حوزهگیرش در آزمون فرضیات استفاده خواهد شد که خود بر پایه الگوي مشابه از رشته جغرافیا گرفته شده است. تحلیل حوزهگیرش یا جذب زیست محیطی در باستانشناسی تاریخی- فرهنگی مطرح شد و رویکرد آن کشف رابطه زیستی مکانهاي باستانی و محیط قابل دسترس اطرافشان است. این نظریه نخستین بار در سال 1970 م . توسط ویتافینزي و هیگز مطرح شد - رنفریو و بان، . - 367 :1390 در این تحلیل مسافت یا زمان رفت و آمد بین استقرار و منابع طبیعی در استفاده شدید یا ضعیف از آن منابع متغییر مهمی در موقعیت مکانهاي باستانی و اقتصاد معیشتی ساکنان است - علیزاده، . - 196 :1383 در این میان نوع الگوي پراکنش در 4مدل: اتفاقی، منظم، خوشهاي و خطی قرار میگیرد - ROBERTS , 2003 : 19-48 -
در مبانی آماري پژوهش در پرداخت دادهها از نرم افزار GISاستفاده شد که به عنوان ابزار توصیف، طبقهبندي و تحلیل دادههاي مکانی، باستانشناسان را در درك درست فضاي مورد نظر یاري میکند. این ابزار در مطالعات باستانشناسی براي تحلیل ارتباط الگوهاي استقراري با ویژگیهاي محیطی همچون ارتفاعات، دامنه ارتفاعات، دشتها، نوع خاك، ویژگیهاي زمینشناسی، دوري و نزدیکی به منابع تامین آب، پوششگیاهی، پوشش جانوري و ... استفاده میشود - . - LECKEBUCSH & GREE , 2000: 249 در تحلیل آماري براي رسیدن به الگوي استقرار از تحلیلPCAکه معادل فارسی آن"تحلیل مولفههاياصلی"است بهره گرفته خواهدشد. در بحث تحلیلPCAکه به منظور مطالعه حوزهگیرش محوطهها به کار رفته است محوطههاي باستانی به عنوان متغیر وابسته و منابع طبیعی به عنوان متغیر اصلی بررسی میشود - نیکنامی، . - 1390
وضعیت زیست محیطی دشت جنوبی سرایان
شهرستان سرایان با مساحت 9342 کیلومتر مربع در شمال غربی استان خراسان جنوبی و در حدود عرض جغرافیایی 51 دقیقه و 33 درجه و طول جغرافیایی 31 دقیقه و 58 درجه و عرض شمالی 34 دقیقه و 15 ثانیه قرار دارد، ارتفاع آن از سطح دریا در دشت1440 و در مناطق کوهپایهاي تقریبا 2500 متر مربع میباشد - پاپلی یزدي، . - 388 :1367 این شهرستان از شمال به بخش کاخک شهرستان گناباد - خراسان رضوي - ، از شمال غربی و غرب به شهرستان فردوس، از جنوب غربی به بخش دیهوك شهرستان طبس، از شمال شرقی به بخش نیمبلوك - شهرستان قاین - ، از شرق به بخش آرینشهر - قاینات - و بیرجند، از جنوب و جنوب شرقی به شهرستان خوسف متصل میشود و درکل همجوار با دو استان خراسان رضوي و یزد میباشد.
