بخشی از مقاله
تأثیر آموزش نقاشی و سفالگري بر بهبود مهارتهاي ادراك دیداري- فضایی و حافظه دیداري دانشآموزان با مشکلات حساب
چکیده
هدف: هدف از پژوهش حاضر بررسی تأثیر آموزش نقاشی و سفالگري بر بهبود مهارتهاي ادراك دیداري-فضایی و حافظه دیداري دانشآموزان با مشکلات حساب در مقطع ابتدایی شهر تهران بود. روش: پژوهش از نوع کاربردي و روش آن نیمه آزمایشی بود واز طرح پیشآزمون – پسآزمون با گروه کنترل استفاده شد.جامعه آماري شامل تمامی دانشآموزان با مشکلات حساب ونمونه پژوهش شامل 30 نفر از دانشآموزان با مشکلات حساب کلاس سوم مقطع ابتدایی که به مرکز اختلالات یادگیري شهرتهران مراجعه کردند، بود که در سه گروه نقاشی، سفال و کنترل قرار داده شدند و براي جمعآوري دادهها از آزمون آندره ري استفاده گردید. یافتهها: تحلیل دادههاي پژوهش با استفاده از مدل آماري تحلیل کواریانس و روشهاي آمار توصیفی نشان داد که تفاوت بین سه گروه نقاشی، سفال و کنترل در زمینه افزایش ادراك دیداري-فضایی و حافظه دیداري معناداراست.
نتیجهگیري:
آموزش نقاشی و سفال میتواند در بهبود ادراك دیداري- فضایی و حافظه دیداري دانشآموزان با مشکلات حساب مؤثر باشد.
واژگان کلیدي: آموزش نقاشی و سفال – ادراك دیداري- فضایی -حافظه دیداري – مشکلات حساب
مقدمه
یکی از بارزترین ویژگیهاي انسان و متمایز کنندة وي از حیوانات، شناخت عقلانی و تفکر اوست. انسان نه تنها به ادراك مستقیم از جهان دست میزند بلکه داراي توانائیهائی است براي دریافت و پردازش اطلاعات و این توانائی نیز به مدد تحول و تکامل ساختمان عصبی بسیار منظم و درعین حال پیچیده انسان است که در جریان تکوین فردي حاصل شده است. تأثیر محرکها به اندام حسی و تجزیه و ترکیبهاي مغزي و فرایندهاي نوروپسیکولوژي موجب شناخت شده و یکی از عالی ترین توانمندیهاي بشري که در عالیترین سطح بازنمائی عمل میکند،
"ریاضیات" است که به عنوان یکی از عوامل دخیل در شناخت انسان نظم موجود درپدیدههاي ذهن را بازنمائی میکند. فعالیتهاي عالی ذهن وقتی شروع میشود که تصویري از جهان و محیط پیرامون در ذهن کودك ایجاد شود یعنی کودك بتواند خصوصیاتی را از محرکها انتزاع کرده و آنها را با دانستهها و تجارب پیشین بسنجد و عناصر غیر ضروري را کنار زده و امکان شناخت دقیقتر را فراهم کند. در طی این مراحل کودك به تجسم و بازآفرینی جهان پرداخت که یکی از این الگوهاي بازنمائی، ریاضی است. به اعتقاد پیاژه ساختارهاي منطقی و ریاضی همگی انتزاعی است. ریاضی، در واقع علمی است که نظم انتزاع از اشیاء و پدیدههاي خاص معرف آنها را مورد مطالعه قرار میدهد و به تعبیري دیگر ریاضی فعالیتی است ذهنی که داراي سیستمهاي یکپارچهاي از مفاهیم به لحاظ دیداري،فضائی و هندسی است. نقش ریاضی مطالعه ارتباطات مفاهیم و عملکردهاي ذهنی است که میتواند بین آنها رخ دهد و فعالیت انسانی است که در روشنائی قرنها تجربه و با استفاده از مغز بشر با تمام قدرتها و ضعفهایش انجام میگیرد. به اعتقاد پژوهشگران دانشآموزان با اختلال ریاضی یا حساب نارسایی داراي نقص نورولوژیکی هستند که در پردازش اعداد دچار مشکلاند (میلر و همکاران 1995، دانش،.(1384
حساب نارسایی، عبارت است از ناتوانی در انجام مهارتهاي مورد انتظار مربوط به حساب با توجه به ظرفیت هوشی و سطح آموزشی که با آزمونهاي میزان شده فردي ارزیابی میشود. کودکان حساب نارسا در یادگیري و به یادآوري اعداد و ارقام دچار مشکل بوده در مهارتهاي محاسبه نظیر جمع، تفریق، ضزب و تقسیم کند و فاقد دقت و تمرکز لازم هستند و در بسیاري از موارد این اختلال توأم با اختلالات خواندن نوشتن به ویژه نارسا خوانی است. حساب نارسایی تا حدودي به علت عوامل ژنتیکی و نقص نورولوژیک در ناحیه پسسري نیمکره راست مغز ایجاد میشود. اما عوامل محیطی، آموزشی، شناختی، تکاملی، هیجانی و اجتماعی و فرهنگی نیز در بروز آن بیتأثیر نیستند (کاپلان و سادوك، 2003 به نقل از پورافکاري، .(1386 حساب نارسائی در واقع ناتوانی عمیق در فراگیري مفاهیم ریاضی و محاسبه که با بدکارکردي مغزي در ارتباط است میباشد. از ویژگیهاي این گروه از کودکان این است که آنها معمولاً در زمینه درك روابط فضائی، حافظه دیداري ودرك ثبات شکل دچار مشکلات شدیدي هستند و در بررسی دشواریهاي ریاضی این گروه باید به مشکلات ادراك دیداري و توجه و تفکر آنان توجه کرد و گاهی اوقات عواملی چون ضعف در پردازش اطلاعات بینائی،کم توجهی و دشواري درخواندن یا نارساخوانی1 به ویژه براي حل مسائلی که به صورت تشریح بیان میشود سبب اختلال در حل مسائل ریاضی و مهارتهاي محاسبه میشود. (زایدل و همکاران، 2006، استکی، 1386، لرنر، .(1996
از علل حساب نارسایی میتوان به نوروپسیکولوژي حساب نارسایی اشاره کرد. توجه به رابطه بین مغز، تفکر کمی و امکان وجود ضایعه یا تحول نایافتگی موضع مربوط به محاسبه در کارها و پژوهشهاي گال2 و سپوزیوم3 مشاهده میشود. از آنجایی که لوب آهیانهاي4 مغز کاملاً درگیر با عملیات عددي و محاسبه است آسیب به این منطقه میتواند مشکلاتی را به وجود آورد. آسیب وارد به لوب آهیانه اي یا سندرم گرسمن5 نشان داده که این افراد در محاسبات ریاضی دچار مشکلات زیادي شده و در درك مفاهیم اعداد و مهارتهاي بنیادي حساب نظیر چهار عمل اصلی دچار ابهام هستند. مطالعات دیگر در رابطه با نوروپسیکولوژي حساب نارسایی حاکی از آن است که در بسیاري از کودکان حساب نارسا لوب پس سري نیمکره راست که در پردازش اطلاعات دیداري و به ویژه درك روابط فضائی نقش عمدهاي دارد به لحاظ کارکردي دچار اختلال است (رورك و کتوي6،1997، به نقل از استکی، 1386، کاپلان و سادوك، 2003، گوسوامی، 2008، لویتین، 2006؛ گارنت، .(2003
کودکان با نارساییهاي ویژه در یادگیري از جمله حساب نارسایی، در تجزیه و تحلیل آگاهیها و انواع محرکهاي دریافت شده مشکل دارند، بنابراین هر چه شناسائی و آگاهی ما از اشکالات آنها در پردازش و تجزیه اطلاعات مشخصتر باشد کمک ما به این گونه کودکان مفیدتر است. در اینجا شناسائی در تشخیص مشکلات حافظه که موجب دشواریهائی در به خاطر سپردن اطلاعات و آگاهیها چه از طریق حافظه دیداري و شنیداري میشود از اهمیت خاصی برخوردار است ( سیف نراقی و نادري، 1384،سیف نراقی ونادري، 1373سیف نراقی ونادري .( 1377 کودکان حساب نارسا علاوه بر مشکلاتی چون کندي محاسبه وضعف درمهارتهایی چون توجه و تمرکز در مهارتهاي حافظه دیداري و ادراك دیداري-فضایی مشکلات زیادي داشته و همین امر یادگیري آنها را در ریاضی کاهش میدهد.حافظه دیداري که به یادگیري کمک مؤثري میکند درواقع عبارتست از توانائی کودك در بازشناسی و یادآوري اطلاعات رسیده به حس دیداري.
مثلاً هجی کردن مستلزم یادآوري دادههاي دیداري است و هنگام خواندن کلمه در یک صفحه لازم است آن لغت با تصویر قبلی حک شده در مغز مقایسه شود.
تجسم سازي و یا توانائی کنترل تصاویردیداري در ذهن که همان حافظه دیداري را تشکیل میدهد براي درك و فهم خواندن و ریاضی حائز اهمیت است و براي سنجش آن از آزمون آندره ري استفاده میشود (فرهبد، 1384، مارنات، 2002 به نقل از پاشاشریفی، .(1386 ادراك دیداري – فضایی که فرایندي است که در نیمکره راست مغزي انجام میشود درواقع توانایی تشخیص حالت اشیاء و اشکال در ارتباط با یکدیگر و نیز ارتباط با یکدیگر و ارتباط با فرد مشاهده کننده را موجب میشود. این مهارت کودك را در زمینه تشخیص توالی حروف و اعداد در یک کلمه یا توالی کلمات در جمله یاري میکند و از خرده آزمون ادراك روابط فضائی آزمون پیشرفته ادراك بینایی فراستیگ یا آزمون شکل تجمعی آندره ري براي سنجش آن استفاده میکنند (سیف نراقی و نادري 1384، تبریزي و همکاران، .(1388 براي حل مشکلات ادراکی دیداري-فضایی، حافظه دیداري وسایر مشکلات کودکان با اختلالات یادگیري پژوهشگران مطالعات زیادي انجام داده و برخی از آنها از هنردرمانی و آموزش هنرهاي تجسمی براي حل این مسائل استفاده کرده اند در زمینه هنردرمانی میتوان به مطالعات و پژوهشهاي اوهلین7 در سال 1979 اشاره کرد. وي یک هنردرمانگر رشدي بود که در کارهایش به نظریههاي پیاژه ولوون فلد در دهه 1950 متکی بود واز آموزش هنرهاي تجسمی چون نقاشی و طراحی براي تقویت رشد شناختی و نیز مهارتهاي ادراکی چون دقت بینایی کودکان کمتوانذهنی آموزشپذیر استفاده کرد. درسال 1979، اوهلین براین نکته تاکید فراوان کرد که کودکان در نقاشی به تصور بدنی8 تاکید میکنند و نیز در بررسیهاي خود نشان داد که کودکان با ناتوانیهاي یادگیري از طریق آموزش نقاشی درك بهتري از خود9 پیدا میکنند. در دهه 1970، اوهلین فهرستی از شاخصهاي ترسیمی براي ناتوائیهاي مختلف چون مشکلات یادگیري، ادراکی و نیز اختلالات هیجانی ـ عاطفی تهیه کرده و تکنیکهاي هنري به ویژه نقاشی را که میتواند براي هر کدام از افراد این گروه مؤثر باشد مشخص نمود. وي اولین فردي بود که پیشنهاد کرد بهتر است در مورد کودکان با نقایص نورولوژیکی و یا مشکلات ادراك دیداري فضایی در هنگام آموزش نقاشی از رنگهاي سفید یا روشن روي زمینههاي سیاه یا تیره و نیز از رنگهاي متضاد در نقاشی استفاده کرد، به عنوان نمونه کشیدن رنگ قرمز روي زمینه سبز و یا رنگ کردن دایره سیاه روي کارتی سفید و از این طریق نشان داد که این کودکان میتوانند در زمینه تشخیص تصویر از زمینه10 و ادارك دیداري فضایی درك مفهوم بهتري پیدا کنند(اوهلین، 1979، تامپسون 1996 به نقل از آندریاس، 2005، دالی و کیس، .(2008 آندریاس نیز هنر درمانگري است که از آموزش هنرهاي تجسمی (نقاشی و سفال) براي افزایش مهارتهاي ادراك دیداري کودکان نارسا خوان و حساب نارسا استفاده کرده است و مطالعات و بررسیهاي او نشان داده که آموزش هنرهاي تجسمی میتواند موجب افزایش مهارتهاي مرتبط با ادراك دیداري چون ادراك فضایی،حافظه دیداري و تشخیص شکل از زمینه شده و بالطبع یادگیري را در این گروه از کودکان ارتقاء دهد (آندریاس 2005 کیس و دالی 2008 هانلی، .(2002
پژوهشگرانی دیگر چون زایدل و همکارانش در زمینه نقش هنر در یادگیري و نیز نوروپسیکولوژي هنر مطالعات و بررسیهاي گوناگونی انجام داده و یافتههاي آنها حاکی از این است که هنرهاي تجسمی چون نقاشی با تقویت نیمکره راست و چپ مغزي میتواند موجب افزایش ادراك دیداري – فضایی شده و با تقویت لوب آهیانهاي و لوب پس سري راست و افزایش ارتباط بین آنها فرایند یادگیري را افزایش دهد. بر اساس مطالعات دیگري که در زمینه تأثیر هنر نقاشی بر نیمکرههاي چپ و راست مغز صورت گرفته یافتهها حاکی از آن است که هر دو نیمکرههاي مغزي در درك هنر مؤثرند و آموزش نقاشی و یادگیري آن میتواند هر دو نیمکره چپ و راست رافعال کرده و مشکلات ادراکی و شناختی کودکان را به حداقل رساند و کاهش دهد. (لووي1987 11 به نقل از زایدل12، 2005، زایدل و همکاران، 2006 استوارت و همکاران، .(2003
حال با توجه به مطالعات انجام شده و اهمیت مشکلات ادراك دیداري – فضایی و حافظه دیداري با مشکلات حساب کودکان، هدف از پژوهش حاضر مطالعه تأثیر آموزش نقاشی و سفال بر بهبود ادراك دیداري-فضایی و حافظه دیداري در دانشآموزان است و این فرضیهها مطرح میشود که آموزش نقاشی و سفال موجب بهبود مهارتهاي ادراك دیداري-فضایی و حافظه دیداري در دانشآموزان با مشکلات حساب میشود.
روش
جامعه، نمونه و روش نمونه گیري
از نظر روش شناسی، پژوهش از نوع نیمه آزمایشی پیش آزمون – پس آزمون با گروه کنترل بود که طی آن تأثیر آموزش نقاشی و سفالگري (متغیر مستقل) بر ادراك دیداري-فضایی وحافظه دیداري (متغیرهاي وابسته) موردارزیابی و بررسی قرار گرفت. جامعه پژوهش، شامل تمامی دانشآموزان پسر بامشکلات حساب پایه سوم دبستان که در سال 1388-89 به مراکز اختلالات یادگیري شهر تهران مراجعه نمودند. و نمونه پژوهش شامل 30 نفر از دانشآموزان پسر با مشکلات حساب پایه سوم دبستان بود که قبلاً تشخیص اختلال حساب بر آنها گذاشته شده بود.
ابزار
براي ارزیابی ادراك دیداري-فضایی ونیزحافظه دیداري از آزمون دومرحلهاي آندره ري استفاده شد که مرحله اول آزمون، ادراك دیداري- فضایی و مرحله دوم آن حافظه دیداري را مورد ارزیابی قرار میدهد.
آزمون آندره ري
آزمون آندره ري ابتدا در دهه 1930 توسط ري ابداع شده و سپس توسط استریث، یکی از شاگردان ري بسط و گسترش پیدا کرد. از این آزمون براي سنجش و ارزیابی سازماندهی ادارکی فضائی و نیز حافظه دیداري استفاده میشود. روش کپی کردن آزمون دراین آزمون که به آن آزمون "کپی و باز پدیدآوري شکل هندسی پیچیده" نیز گفته میشود از چگونگی حافظه دیداري و تجسمی و ادراك دیداري– فضایی اطلاعاتی را در اختیار آزمونگر قرار میدهد.
میرهاشمی (1373)، آزمون آندره ري را در سطح شهر تهران هنجاریابی کرده است و ضریب پایائی 0.63بدست آورد که در سطح %5و %1 و با اطمینان 0/99 و 0/95 نتیجه گیري شد که آزمون آندره ري از پایائی لازم برخوردار است ( کشاورزي، 1386، مارنات، 2000، به نقل از پاشاشریفی، .(1386
روش اجرا
تعداد 30 نفرازدانشآموزان با مشکلات حساب که قبلا در مرکز اختلالات یادگیري با آزمونهاي خاص اختلال حساب نارسایی از جمله آزمون ریاضیات ایرانی کی مت و ملاکهاي تشخیص داده شده بود، در 3 گروه 10 نفره قرار داده شدند. (دو گروه آزمودنی و یک گروه کنترل). ابتدا از هر سه گروه پیش آزمون به عمل آمد و بعد یکی از گروههاي آزمودنی 24 جلسه تحت برنامه آموزشی نقاشی قرار گرفتند. به گروه آزمودنی دیگر 24 جلسه آموزش سفال داده شد و به گروه کنترل آموزشی داده نشد. در انتهاي 24 جلسه از هر 3 گروه پس آزمون به عمل آمد. در برنامه 24جلسهاي آموزش نقاشی که توجه به شاخصهایی چون شکل، رنگ، اندازه، فرم و فضا و تصویر دوبعدي مد نظر بود، در 3 مرحله وازروشهاي کلوگ،آندریاس، کیس و دالی و اوهلین به شرح زیر استفاده گردید:
.1 مرحله اول: 8) جلسه 45 دقیقهاي)- ترکیب روشهاي کلوگ و اوهلین که درآن ترسیم اشکال هندسی ترکیبی در اندازههاي مختلف درداخل و یا درکنار یکدیگر با رنگهاي متضاد انجام گرفت. مراحل ترسیم از دو شکل شروع شد و به ده شکل رسید.
دانشآموزان ابتدا اشکال را ازروي طرح کپی کرده و بعد ازحفظ ترسیم میکردند. براي رنگآمیزي تصاویر ترسیمی از ترکیب دو رنگ متضاد با یکدیگر (آبی و نارنجی)، (زرد و بنفش)، (سفید و سیاه) و (سبز و قرمز) استفاده گردید. به عنوان مثال ترسیم دایره اي قرمز درداخل مستطیلی سبزرنگ یا ترسیم سه مثلث آبی درداخل دو مربع نارنجی رنگ.
.2مرحله دوم: ( 8 جلسه 45 دقیقهاي) روش آندریاس که کشیدن تصویراز روي مدل، عکس ویا اشیا انجام گرفت. در این مرحله از دانشآموزان خواسته شد تا با نگاه کردن به اشیایی چون لیوان، گلدان، توپ، ظرف و...آنها را به همان شکلی که هستند ترسیم کنند.
.3مرحله سوم: 8) جلسه 45 دقیقه اي) روش کیس ودالی که به صورت نقاشی آزاد انجام گرفت.
بدین صورت که از دانشآموزان خواسته شد تا هر چیزي را که دوست دارند مثل خورشید، خانه، درخت، آدم، دریا و... را ترسیم و رنگآمیزي کنند.
در برنامه آموزشی نقاشی از ابزاري چون مدادرنگی و مدادشمعی استفاده گردید.
در برنامه آموزش سفالگري توجه به شاخصهایی چون تجسم شکل و فرم در فضا، حجم ودرك فضاي سه بعدي مدنظر بود و برنامه آموزشی سفال در 24 جلسه، 3) مرحله 8 جلسهاي) و براساس روشهاي کیس و دالی و آندریاس انجام گرفت.
و مرحله اول: 8) جلسه 45 دقیقهاي) درست کردن اشیا با گل سفال از ساده به پیچیده و از روي مدل عینی؛ به هر کدام از دانشآموزان شیئی داده شد از آنها خواسته شد تا آنرا با گل سفال درست کنند.
2. مرحله دوم: 8) جلسه 45 دقیقهاي) درست کردن اشیا با گل سفال از روي تصویري که در اختیار دانشآموزان قرارداده می شد.
.3مرحله سوم 8) جلسه 45 دقیقهاي) درست کردن اشکال مختلف با گل سفال و به روش آزاد. در این مرحله از دانشآموزان خواسته شد که هرچیزي را که دوست دارند با گل سفال درست کنند.
(نکته مهم این که درجلسات آموزشی مربوط به هرمرحله ازدانشآموزان خواسته شد تا با گواش سفالهاي خشک شده را رنگآمیزي کنند).
در ضمن جلسات آموزشی نقاشی و سفال به طور گروهی انجام گرفت.
یافته ها
در ابتدا به منظور بررسی وضعیت درك دیداري-فضایی و حافظه دیداري سه گروه از دانشآموزان با استفاده از آمار توصیفی به ارائه میانگین و انحراف معیار آنها در مرحله پیش و پس آموزش نقاشی و سفال پرداخته و سپس براي تحلیل دادهها و پاسخ به
