بخشی از مقاله
چکیده:
اگر از فراز جو به کره زمین نگاه کنیم، زمین را به شکل توپی آبی رنگ خواهیم دید. حجم کلی آبهای موجود بر روی این سنگ کره حدود 1/400/000/000 کیلومتر مکعب تخمین زده شده است. حدود %97 آبهای موجود، در دریاها و اقیانوس ها قرار دارند. %2 آب ها به صورت یخ در یخچال های طبیعی و در قطب های شمال و جنوب زمین واقع شده اند. از یک درصد باقی مانده نیز بخش زیادی در اعماق زمین و غیر قابل استخراج هستند. از همین مقدار اندک نیز بخش قابل توجهی شور بوده و غیر قابل شرب می باشند. به دلیل همین اهمیت فوق العاده این مایع حیاتی، برخی پیش بینی می کنند که عامل جنگ جهانی سوم آب خواهد بود.
دریاچه ی هامون واقع در جنوب شرق ایران، سومین دریاچه بزرگ کشورمان و هفتمین تالاب بزرگ در جهان بوده که حیات زیست منطقه سیستان و بلوچستان به آن وابسته است. کشاورزی، اقتصاد و حتی فرهنگ مردم منطقه وابسته به دریاچه ایست که آب آن از رودخانه هیرمند- و به قول افغان ها هلمند- تامین می شود. دیربازیست که آورد این رودخانه به دریاچه هامون کم شده و با خشکیده شدن بستر هامون، حیات دشت سیستان نیز رو به نابودی می رود.
هرچند ایران از این رودخانه دارای حقابه می باشد اما حاکمان افغانستان از گذشته تاکنون، رودخانه هیرمند را یک رود داخلی دانسته و نه تنها حقوق قانونی، طبیعی و عرفی ایران را زیر پا گذاشته اند، بلکه قوانین حاکم بر رودخانه های بین المللی را نیز نادیده انگاشته و با احداث سد، بند و کانال های انحرافی، آورد آب این رودخانه به دریاچه هامون را به شدت کاهش داده اند. در این مقاله که به روش کتابخانه ای و سرچ اینترنتی انجام شده سعی بر آن است تا تاثیر اقدامات غیر قانونی زمامداران کشور افغانستان در رابطه با حقابه ایران بیان و راهبرد سیاستمداران کشورمان برای احقاق حقوق قانونی کشورمان پیشنهاد شود.
مقدمه:
آب یک منبع حیاتی و منحصر به فرد است که هیچ جانشینی برای آن پیش بینی نمی شود. در آغاز هزاره جدید، کمبود آب، زندگی بخش مهمی از انسان ها را با تهدید روبرو ساخته است و نیاز فزاینده به آب، تغییر الگوهای مصرف، از بین رفتن منابع طبیعی و توسعه بیابان ها، آلودگی و فقدان زیرساخت های مناسب، بشر را به سوی بحران های جهانی آب سوق می دهد - دکتر پاپلی یزدی- دکتر وثوقی، 1390، . - 19 سهم خاورمیانه از آب شیرین جهان فقط %1 است که این مقدار بین %5 جمعیت جهان تقسیم می شود.
لذا در خاورمیانه آب یک منبع مهم استراتژیک است. در محدوده خاورمیانه کلیه رودهای مهم حداقل از یک یا چند مرز بین کشوری می گذرند که از آن جمله رود دجله و فرات تا رسیدن به خلیج فارس از مرزهای چهار کشور بزرگ خاورمیانه یعنی ترکیه، سوریه، عراق و ایران عبور می کنند. هنگامی که در کشور مبداء استفاده بیشتر از آب به عنوان سیاست آن کشور اجرا می شود، کشورهای پائین دست با کمبود آب روبروخواهند شد. و یا آلودگی آب در کشور بالادست، کشور پائین دست را از برخورداری از آب سالم محروم خواهد ساخت. تخمین زده شده که %50 آب مورد نیاز کشورهای خاورمیانه از داخل کشور همسایه یا کشورهای دیگر تامین می شود - همان منبع، . - 17
ایران کشوری است نیمهخشک که از نظر مساحت دومینکشور در خاورمیانه و هجدهمینکشور در جهان است. متوسط میزان بارندگی در آن 250میلیمتر در سال، چیزی کمتر از یکسوم متوسط جهانی بارندگی است. توزیع بارندگی در قسمتهای مختلف کشور بهگونهای است که بیشتر مناطق ایران چیزی کمتر از صدمیلیمتر در سال باران دارند و 75درصد بارش سالانه فقط در 25درصد مناطق کشور رخ میدهد. اضافه بر این توزیع ناهمگون، 75درصد کل بارش در ایران فصلی است. همین تغییرات، ایران را هرچه بیشتر به سمت ساختن سد برای مدیریت بارش در فصول مختلف سوق داده است.
با تمام این تدابیر، سالانه فقط هزارو700 مترمکعب آب تجدیدپذیر برای هر ایرانی وجود دارد که بسیار کمتر از متوسط جهانی هفتهزارمترمکعب و فقط کمی بالاتر از متوسط خاورمیانه و شمالآفریقا یعنی هزارو300مترمکعب است - ناجیان آب. - 93/9/2 بند - ج - ماده 140 قانون برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران می گوید: "واردات و صادرات آب به کشورهای منطقه و اجرای طرح های مشترک آبی با کشورهای هم جوار با رعایت منافع ملی و توجیه های فنی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی با تائید شورای اقتصادی مجاز است". این ماده قانونی که واردات و صادرات آب را می بیند یعنی آب را وارد مقوله بین المللی می کند. وقتی کالا یا مسئله ای وارد مقوله بین المللی شد، یعنی پای دیپلماسی و وزارت امور خارجه هم به آن باز می شود.
دیپلماسی راهبردی ایران در زمینه مدیریت آب
هم اکنون سیاست و استراتژی مصوب آب در سطح ملی تقریبا وجود دارد، ولی سند مصوب ملی که اهداف، چشم اندازها و استراتژی های آبی ما را در سطح بین المللی ارائه دهد و ساختارهای لازم را نشان دهد نداریم - دکتر پاپلی یزدی- دکتر وثوقی، 1390، . - 9 چالشهای نوین آب و مدیریت آن - از جمله خشکشدن دریاچهها و رودخانهها، کاهش منابع آب زیرزمینی، فروکشکردن زمین، آلودگی آب، جیرهبندی و اختلال منابع آب، مهاجرت اجباری، خسارتهای کشاورزی، توفانهای شن و نمک و آسیبهای زیستبومی- امروزه گریبانگیر مردمانی شده است که روزگاری خود به پیشگامی در مدیریت پایدار منابع آب شناخته میشدند.
ایرانیان باستان در طول هزارانسال روشهای نوآورانهای را برای مدیریت آب به کار بستند تا اراده آهنینشان را برای بقا و شکوفایی در ناحیهای خشک از کرهزمین به رخ جهانیان بکشند. ناحیهای چنان خشک که دسترسی به منابع آب در آن تنها در فصولی خاص ممکن بود. اما تغییرات سریع اجتماعی اقتصادی در روزگار معاصر، ایران را با بحرانهای جدی در زمینه آب روبهرو کرده است - ناجیان آب. - 93/9/28 از نظر بین المللی، پتانسیل اختلاف و نزاع بر سر آب به این دلیل است که قانون بین المللی آب که ناظر بر بهره برداری آب است، بسیار ضعیف نوشته شده، ضد و نقیض بوده و ضمانت اجرا ندارد.
بنابراین تعجب آور نیست که دعوا بر سر آب یک سابقه طولانی دارد و همانگونه که بعضی پیش بینی می کنند جنگ بر سر آب در قرن 21 اجتناب ناپذیر است - دکتر پاپلی یزدی- دکتر وثوقی، 1390، . - 20 یکی از مشکلات اصلی و ریشه ای منابع آب در ایران که سبب ایجاد بحران های متعدد آبی در نقاط مختلف کشور از قبیل هیرمند، زاینده رود، کارون، ارومیه و غیره شده است، رویکرد نامناسب مدیران و سیاست گذاران آبی در مقوله مدیریت و حکمرانی آب است که بیشتر نگاه مهندسی و سازه ای به مسأله مدیریت منابع آب دارند تا نگاه مدیریتی و حکمرانی آن. از اینرو بخش عظیمی از اقدامات صورت گرفته در بخش مدیریت و حکمرانی منابع آب کشور، به ساخت سد و یا طرح های سازه ای انتقال آب اختصاص یافته است - خراسان نیوز، . - 93/8/7
در زمینه ارتباط بین کمبود منابع آب و بحران های اجتماعی و اقتصادی مطالعات مختلفی صورت گرفته است و مکرر بر این مسأله تأکید شده است که بحران موجود در مسأله منابع آب، بحران کمبود آب نیست، بلکه بحران مدیریت و حکمرانی آب است. در این رابطه کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل در گزارشی اعلام کرد که »بحران آب در دنیا یک بحران حکمرانی است و نه بحران کمبود آب.« برخی از محققین دیگر نیز معتقدند که مسأله کمبود منابع آب عامل ایجاد تنش و بحران نیست، بلکه ناشی از تنش و عدم مدیریت و حکمرانی صحیح آب می باشد - همان منبع - .
بعضی نشانههای امیدبخش حاکی از این هستند که دولت فعلی ایران مساله امنیت آب را بهعنوان یک اولویت ملی میشناسد و میکوشد برخی مشکلات را که ملموستر هستند بهصورت فوری حلوفصل کند. اما متاسفانه سابقه نشان میدهد معمولا راهحلها اغلب کوتاهمدت و در راستای درمان معلولها هستند تا علتها و مسایل ریشهای. اگر دولت بخواهد جلو گستردهشدن مشکلات را بگیرد و منابع آبی پایدار و قابل اطمینان برای کشور مهیا کند، باید تغییرات جدی در فضای فکری مدیریت آب ایجاد کند - ناجیان آب، . - 93/9/28 در این زمینه افزایش سطح آگاهی جامعه در مورد مسائل مرتبط با محیطزیست می تواند گام موثری در کاهش بحران های زیست محیطی شود.
اگرچه مسوولیت اصلی بحران کنونی آب بر دوش تصمیمگیران و مسوولان دولتی است، اما نباید فراموش کرد بخش کوچکتری از مسوولیت نیز بر شانههای مردم ایران است که محیطزیست را آنطور که بایدوشاید ارج نمینهند و از مقامهای دولتی خود در خصوص خدمات مناسب با محیطزیست مطالبهای ندارند ..رسانهها و شبکههای اجتماعی در ماههای اخیر در ارتباط با مسایل دریاچه ارومیه بسیار فعال بودند. همین باعث شد که مسوولان زیر فشار سنگین افکارعمومی قرار بگیرند تا دست به اقدامات جدی اصلاحی بزنند.
جامعهای که آگاهی محیطزیستیاش بالاست، سیاستمداران خود را فقط بر اساس عملکرد اقتصادیشان قضاوت نمیکنند. اگر مردم به حفظ و توسعه محیطزیست علاقه نشان بدهند میتوانند تصمیمگیران را تحت فشار بگذارند تا در مسیر پاسخگویی به نیازهای جامعه، توجه بیشتری به محیطزیست نشان دهند و قدرت تصمیمگیری و نقشآفرینی مقامهای محلی مرتبط با مباحث آب را بالا ببرند - ناجیان آب. - 93/9/28
تعریف محیط زیست
محیط زیست عبارت ترکیبی از دانشهای متفاوت در علم است که شامل مجموعهای از عوامل زیستی و محیطی در قالب محیط زیست و غیر زیستی - فیزیکی، شیمیایی - است که بر زندگی یک فرد یا گونه تأثیر میگذارد و از آن تأثیر میپذیرد. امروزه این تعریف غالباً به انسان و فعایتهای او مرتبط میشود و میتوان محیط زیست را مجموعهای از عوامل طبیعی کرهٔ زمین، همچون هوا، آب، اتمسفر، صخره، گیاهان و غیره، که انسان را احاطه میکنند خﻻصه کرد.
محیط زیست به همه محیطهایی که در آنها زندگی جریان دارد گفته میشود، مجموعهای از عوامل فیزیکی خارجی و موجودات زنده که با هم در کنش هستند محیط زیست را تشکیل میدهند و بر رشد و نمو و رفتار موجودات تأثیر میگذارند. سطح کرهٔ زمین به طور کلی به 4 بخش تقسیم میشود که عبارتاند از سنگکره - لیتوسفر - ، آبکره - هیدروسفر - ، هواکره - اتمسفر - و بیوسفر. بعضی از دانشمندان یخکره را نیز جزء این تقسیمبندی میدانند. هر کدام این بخشها شامل اکوسیستمهایی گوناگون هستند که به طور کلی محیط زیست را تشکیل میدهند.
بر اساس گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه در سال 2001، تقریباً تمامی عوامل تشکیلدهندهٔ محیط زیست تحت تأثیر فعالیتهای انسان قرار گرفتهاند.طبق گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، مهمترین تأثیرات فعالیتهای انسان بر روی آبها در سه مورد خلاصه میشود: مصرف بیش از حد آب، از بین رفتن منابع آب و آلودگیآبهای سطحی و زیرزمینی. با نگاه به برخی از مشکلات بوجود آمده در عرصه آب، در می یابیم که بخش مهمی از این مشکلات ریشه سیاسی دارند. ملاحظات سیاسی و یا فشارهای بین المللی و شاید ضعف ما در دیپلماسی باعث گردیده تا نسبت به حل این بحران ها ناکام بمانیم. نمونه ای از این مثال که اکنون در جنوب شرق کشورمان در جوار مرز با افغانستان در حال وقوع می باشد خشک شدن دریاچه هامون است که آثار زیانبار این فاجعه از هم اکنون در منطقه و بلکه کل کشور قابل مشاهده می باشد.
دریاچه هامون
تالاب بینالمللی هامون یکی از تالابهای مهم دنیا و بزرگترین دریاچه آب شیرین در سراسر فلات ایران محسوب میشود که با مساحتی حدود 5700 کیلومتر مربع و دامنه عمقی 1 تا 5 متر در ناحیه کویری و بیابانی شرق کشور، در منطقه سیستان و در محدوده 60 درجه و 39 دقیقه تا 61 درجه و 35 دقیقه طول شرقی، و 31 درجه و 15 دقیقه تا 31 درجه و 32 دقیقه عرض شمالی واقع گردیده است - خبرگزاری دانا، . - 91/4/20
نام دریاچه هامون در اوستا کانس اویا یا کساُیا یا کَنسو، در پهلوی کیانسی یا کیانسیه یا کیانسه و شاهنامهفردوسی دریاچه زره و در نوشتههای فارسی زرتشتی کانفسه آمدهاست.در ادبیات و اسطوره شناسیایران کهن، دریاچه هامون از اهمیت ویژهای برخوردار است، به ویژه در مباحث فرجامشناسیدین زرتشتی. در اوستا بارها به این دریاچه اشاره شده است.کنار این دریاچه کوه اوشیدا - اوشیدم یا اوشیدر - قرار دارد که در واقع کوهی بوده است که بر فراز آن بر زرتشت پیامبر وحی نازل می شده است. هم اکنون به نام کوه خواجه نیز معروف است. بسیاری از مورخین با توجه به کوه اوشیدر و دریای کیانسه و سایر اسناد موجود خاستگاه آیین زرتشت را سیستان می دانند.
تیمورلنگ نیز از این دریاچه چنین یاد میکند:امیر سیستان مرا سوار برکشتی کرد و روی دریاچه هامون گردش داد وبه من گفت که در دوره رستم وسعت این دریا بیش از این بود که میبینی. مولف حدودالعالم مینویسد:دریای زره به سیستان است که گرد آن سی فرسنگ است، اندر پهنای او هشت فرسنگ وگاه آب این دریا چندان بود که از رودی خیزد که از کرمان بگذرد وبه دریای اعظم ریزد - دانشنامه ویکی پدیا - . این دریاچه سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریاچه خزر و دریاچه ارومیه است که از سه دریاچه کوچک به نامهای هامون پوزک، هامون صابری و هامون هیرمند تشکیل شدهاست و در زمان وفور آب به هم متصل میشوند و دریاچه هامون را تشکیل میدهند. رودخانه هیرمند شریان اصلی ورود به هامون است و رودخانه های خاشرود، فراه، هاروترود، شوررود، حسینآباد و نهبندان نیز به هامون میریزند - همان منبع - .
تالاب بینالمللی هامون پیش از خشک شدن به عنوان هفتمین تالاب دنیا و بزرگترین دریاچه آب شیرین در سراسر فلات ایران محسوب میشد این تالاب حدود 5700 کیلومتر مربع وسعت داشت که 3820 کیلومتر مربع آن متعلق به ایران بود. این تالاب یکی از زیستگاههای بسیار مهم پرندگان در مسیر مهاجرت از سیبری به آمریکای جنوبی بوده است و این پرندگان مدت زیادی را در این اقلیم زندگی کرده و حتی در آنجا لانه سازی و زادآوری میکردند - منبع پیشین - .
اکو سیستم هامون در زمان پرآبی منحصر به فرد بوده به گونهای که 28 گونه پستاندار، 183 گونه پرنده، 44 گونه خزنده، 7 گونه دوزیست، 22 گونه ماهی در آن شناسایی شده و از زیستگاههای مهم پرندگانی همچون: پلیکان، فلامینگو، اردک، کاکایی، درنا، عقاب دم سفید دریا بهشمار میرفت. تالاب هامون از نظر اکولوژیکی نیز اهمیت فراوانی داشت و به عنوان جمع کننده سیلابهای فصلی در منطقه عمل میکرد و همچنین این تالاب نقش یک تصفیه خانه طبیعی فاضلاب را نیز بر عهده داشت - همان منبع - . دریاچه هامون مدتهاست با بحران بیآبی روبهروست و خشکشدن بخشهای وسیعی از آن موجب بهوجود آمدن مشکلات مختلف زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی در سطح منطقه شدهاست.
