بخشی از مقاله
چکیده
ظرفیت ها و محدودیت های طبیعت، انسان را ناگزیر به تدوین نوعی برنامه ریزی جهت استفاده بهینه از منابع محیط خود - چه درقالب جنگ و چه در قالب توسعه فضای داخلی کشور - وادار می نماید که از آن برنامه می توان به عنوان آمایش سرزمین یاد کرد. بر این اساس، استفاده بهینه از مولفه های انسانی و طبیعی جهت نیل به توسعه و پیشرفت در سازماندهی درونی کشور و در منطقهی مرزی با لحاظ کردن منافع ملی خود و همسایگان به یکی از استراتژی های مهم کشورها تبدیل شده است.
در این میان، توجه به رودخانه های مرزی به عنوان عامل موثر در آمایش منطقه مرزی تلقی می شود،چراکه این پدیده طبیعی می تواند بر عوامل اقتصادی ، نظامی ، امنیتی ، زیست محیطی و ... تاثیر گذار باشد، لذا در مقاله حاضر ضمن تشریح مسائل مختلف رودخانه های مرزی شرق کشور از نظر آمایش منطقه مرزی به سوال ذیل پاسخ داده خواهد شد: عوامل تاثیرگذار بر آمایش رودخانه های منطقه مرزی شرق کشور کدام اند؟ بنظر می رسد افزایش جمعیت، توسعه شهر نشینی و استفاده بیش از پیش منابع رودخانه ها موجب بروز بحران های زیست محیطی شده و منطقه را با معضلات امنیتی، اقتصادی، اجتماعی و ... مواجه ساخته است. هدف از ارائه مقاله حاضر، تحلیل آمایش منطقه مرزی رودخانه های شرق کشور می باشد. یافته های تحقیق حاکی از آن است استفاده از آمایش منطقه مرزی می تواند زمینه های توسعه، مناسبات و سایر همکاری های ملی و منطقه ای را در عصر ژئواکونومی فراهم کند.
مقدمه
جغرافیدانان، اصطلاح »آمایش« را که معادل واژه فرانسوی Aménagement de territoire است بهرهبرداری از زمین و منابع آن از دیدگاه جغرافیای کاربردی یا برنامهریزی تعریف نمودهاند - ابراهیمزاده، 1389، . - 27 منظور از آمایش، تعیین توان بالقوه و شایستگی یا به عبارت دیگر تعیین مطلوبترین نوع بهره وری است.بنابراین آمایش فرایندی است که معرف زیبندگی کاربرد منابع بر اساس قابلیتها می باشد.
- سجاسی قیداری و همکاران، - 31: 1393آمایش در اساس داوطلبانه و اندیشه یک اجتماع و به ویژه رهبران آن، به منظور توزیع مناسبتر فعالیتهای اقتصادی و فرهنگی جدید در یک سرزمین است؛ به نحوی که، بتوان به پیشرفتهایی جمعی در آن دست یافت مطالعه آمایش سرزمین نظم نوینی از سازماندهی منابع طبیعی و فعالیتهای انسانی را بر پهنه سرزمین مهیا میسازد و به سازماندهی منطقی فضای موجود حیاتی برای هرگونه تجمع انسانی میپردازد گرچه سابقه استفاده از این اصطلاح به اوژن کلودیوس پتی1 در سال 1950 و بعد از آن ژنرال دوگل در سال 1961 نسبت داده میشود؛ اما، به لحاظ جغرافیای سیاسی، میتوان سابقه آن را از زمان پیدایش مرزها محسوب کرد.
بهطوری که، نقشه سیاسی جهان از معاهده وستفالی تا فروپاشی شوروی - سابق - پنج بار تغییر یافته است و اکنون نیز تغییرات دیگری در حال وقوع است. از این رو، تحدید حدود سرزمین یک کشور در قالب مرزهای سیاسی، به نوعی ریشه در آمایش سرزمین داشته است و بر این اساس انسانها اقدام به مرزبندی نموده و یا جهت نقض محدودیتهای حاصل از مرزبندی به جنگ مبادرت نمودهاند. تأسیس پدیدهای تازه به نام گمرکخانه روی خط دقیق برخورد دو حکومت نیز، نخستین گامی بود که تعیین خطوط مرزی میان دو حکومت سرزمینی را در پی داشت مطالعه و شناخت مرزها و مسائل و مشکلات مرزها و سرزمین های مرزی به صورت ضرورت، اجتناب ناپذیر درآمده و باید در اولویت ویژه ای از هدف های مطالعاتی کشور قرار گیرد.
ازاین حیث مقوله آمایش مناطق مرزی برا دولت ها مهم می باشد،آمایش مناطق مرزی از آن جهت اهمیت می یابد که بر اساس توانمندی های ژئوپلیتیک،ژئوکالچر و ژئواکونومی و همچنین زیست محیطی و...مناطق مرزی با در نظر گرفتن عوامل جغرافیایی،منطق رفتاری کشورها را نسبت به یکدیگر ایجاد می کندکه به صورت همگرایی ها،واگرایی ها،مشارکت ها،همکاری ها،توافق و تعارضات سیاسی،فرهنگی،اقتصادی،اجتماعی و زیست محیطی در سطوح ملی،منطقه ای و جهانی تجلی می یابد. - شیرزاد، - 2:1392برا این اساس، آمایش رودخانه های مرزی نیز می تواند بر عوامل اقتصادی ، نظامی ، امنیتی ، زیست محیطی منطقه مرزی تاثیر گذار باشد و زمینه ی توسعه،همگرایی ، همکاری و مشارکت را در مناطق مرزی فراهم سازد.
-1مبانی نظری
-1-1مرز
مرزهای سیاسی مهترین عامل تشخیص و جدایی یک واحد متشکل سیاسی از واحدهای دیگر است. در ضمن، وجود همین خطوط است که وحدت سیاسی را در یک سرزمین که ممکن است فاقد هرگونه وحدت طبیعی یا انسانی باشد، ممکن می سازد. - میرحیدر، - 161 : 1386 مرز به دو مفهوم عینی مانند مرزهای رسمی کشورها، و یا ذهنی به کار میرود؛ مانند مرزهای عقیدتی. همچنین میتواند باز، بسته یا ضعیف و یا قوی باشد - عندلیب، - 62:1388 مرز نه یک خط، بلکه سطحی عمودی است که از طریق فضا و زمین و زیرزمین، دولت های همسایه را قطع می کند. هرچند این سطح در روی زمین به صورت یک خط مشاهده می شود - - Glassner,1992, 72 هدف از ایجاد مرزها اعمال حاکمیت دولت ها بر مناطق تحت کنترل خود و مردم ساکن دراین مناطق می باشد.
-2-1رودخانه های مرزی
روخانه ی مرزی به رودخانه ای گفته می شود که خط مرز را قطع نماید و به عبارت دیگر رودخانه مرزی ، رودخانه ای است که تمام یا قسمتی از آن ، مرز مشترک دو کشور را تشکیل می دهد مانند:رن، دانوب، اروندرود،دجله و فرات.رودخانه مرزی بر دو نوع است : رودخانه های قابل کشتی رانی و رودخانه های غیر قابل کشتی رانی - صنایعی، - 29:1384اگر به نقشه سیاسی جهان با نگاه کوتاهی کنیم،متوجه می شویم که در بسیاری از مناطق رودها به عنوان خطوط مرزی ،جداکننده واحدهای سیاسی از یکدیگر هستند،دلایلی که باعث شده است رودها به عنوان مرز انتخاب شوند عبارتند از:
-1رودخانه ها به وضوح در روی نقشه مشخص شده است
-2در مقایسه با کوه ها و تپه ها و رودخانه یک باریکه مشخص" تقریبا خطی" است.
-3جریان های گذر ناپذیر و موانع ارتباطی عرضه می کنند و چنین مسیرهایی به خاطر ایجاد یک خط دفاعی در مقابل ارتش در حال پیش روی،دارای برخی ارزش های نظامی است.
-3-1آمایش مناطق مرزی
نوعی برنامه ریزی است که توسعه را با امنیت و دفاع، از نیازهای مناطق مرزی، در چارچوب شرایطی که مناطق مرزی دارند، به یکدیگر پیوند میدهد و راهکاری برای توسعه مناطق مرزی معرفی می کند که در آن امنیت و توسعه لازم و ملزوم یکدیگر می شود - عندلیب: - 62:1388بنابراین آمایش مناطق مرزی یک نوع فن برنامه ریزی است، اما خود بر پایه های نظری و متدولوژی علمی خاصی متکی است که ضمن تحلیل و تفسیر شرایط و ویژگیهای مناطق مرزی، موانع توسعه و یا امنیت را توأمان در نظر گرفته و برای آنهاراه حل های یکپارچه ای ارایه می دهد تا اهداف توسعه و امنیت در مناطق مرزی را بر یکدیگر منطبق سازد. بنابراین میتوان" آمایش" را نوعی برنامه ریزی راهبردی - فضایی و " آمایش مناطق مرزی " را نوعی برنامه ریزی راهبردی در فضاهای مرزی کشورها، دانست.
-2 پایه های نظری آمایش مناطق مرزی
مهمترین پایه های نظری توسعه منطقهای که در آمایش مناطق مرزی تاکنون مورد استفاده قرار گرفته است متکی بر نظریه-های مکان مرکزی1 والتر کریستالر2، نظریه قطب رشد 3 فرانسوا پرو4، نظریه مرکز - پیرامون5 جان فریدمن6 متمرکز بوده است که در ذیل به توضیح ویژگیهای مناطق مرزی از دید هر یک از آنها پرداخته میشود:
-1-2 ویژگیهای مناطق مرزی در نظریه مکان مرکزی والتر کریستالر
بر اساس نظریه مکان مرکزی والتر کریستالر در یک ناحیه، تعدادی از مکانهای مرکزی با خصوصیات سلسلهمراتبی مختلف وجود دارند و در نظام فضایی خاصی پراکنده شدهاند. این مکان ها دارای مجموعهای از نقشهای، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی میباشند که جهت استفاده مردم ناحیه پسکرانه ارائه میکنند.
