بخشی از مقاله
چکیده
رودخانه شیله که در دورههاي پرآبی، سر ریز آب دریاچه هامون را به چاله گودزره در افغانستان منتقل میکند، داراي ویژگیهاي منحصر به فردي است که آن را از دیگر جریانهاي آبی سیستان متمایز میکند. این رود تنها رودخانه سیستان است که با حفر درهاي عمیق و عریض، مسیر ثابتی دارد و تغییر مسیرهاي شناخته شدهي دیگر رودهاي سیستان در مورد آن صدق نمیکند. رودخانه شیله برخلاف شیب توپوگرافیک زمین، از شمال غرب به جنوب شرق جریان دارد. از دیگر ویژگیهاي رودخانه شیله، این است که تنها رود خروجی سیستان به شمار می-رود در حالی که دیگر رودهاي سیستان، از حاشیه یا بیرون منطقه به داخل حوضه آبریز سیستان میریزند.
در طول بررسی باستان شناختی سیستان که در سال 1387 از سوي نگارندگان انجام گرفت، محوطههاي باستانی بسیاري متعلق به دوران: پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی شناسایی شدهاند که زندگی، تداوم و حتی تخریب آنها مستقماًی به این رود مربوط میباشد. پژوهش حاضر بر آن است تا با تکیه بر ویژگیهاي خاص این رود، تأثیر آن را بر قابلیت زیستی و استقرارهاي انسانی منطقه در دوران باستان بررسی کند.
مقدمه
سیستان نام سرزمینی وسیع در بخشهاي جنوب شرقی فلات ایران است که امروزه قسمت اعظم آن در خاك افغانستان واقع شده و با نام »ولایت نیمروز« خوانده میشود. سیستان ایرانی که در شمالیترین بخش استان سیستان و بلوچستان واقع شده است، سرزمین نسبتاً همواري است کهیشترب زمینهاي آن از رسوبات و تهنشستهاي رودخانه هیرمند تشکیل شده است - سجادي، . - 9 :1376 رسوبات ناشی از جریان و طغیان رودخانه هیرمند، تقریباً بیشتر بخشهاي سیستان را پوشانده و این دیار را به یکی از حاصلخیزترین سرزمینهاي فلات ایران در آورده است، اما فقر منابع آبی اعم از ناچیز بودن نزولات جوي و یا کمبود آبهاي وارداتی، امکان بهره-برداري بهینه و استفاد کامل از این زمینهاي بارور را فراهم نیاورده است.
هر چند امروزه سیستان یکی از سرزمینهاي نسبتاً خشک و بیحاصل ایران به شمار میآید لیکن شواهد باستان شناختی و قراین تاریخی به وضوح حکایت از آن دارند که در گذشته اوضاع چنین نبوده و سیستان یکی از ایالات حاصلخیز ایران به شمار میرفته است، به گونهاي که از آن با عناوین »انبار غله آسیا« - ابراهیمزاده، - 30 :1374 و »سبد نان خراسان« - مجتهدزاده، - 33 :1374 یاد میشد. هر چند رودخانه هیرمند و دریاچه هامون از آن جهت که تنها منابع آبی سیستان به حساب میآیند و هر گونه رشد و توسعه منطقه به وجود آنها وابسته است، مهمترین جلوهها و چهرهاي جغرافیایی این سرزمین به شمار میروند.
اما رودخانههاي دیگري نیز در سیستان وجود دارند که از میان آنها میتوان به فرهرود، هروت رود، سنارود، رود بیابان، خاش رود، شور رود، رود بندان و شلارود یا رودخانه شیله اشاره کرد. با اینکه برخی از این رودخانهها امروزه کم آب یا کاملاً خشک هستند اما در گذشتههاي دور که سدها و بندهاي کنونی وجود نداشته - اند، داراي آب کافی بوده و هر یک نقش مهمی در ایجاد و تداوم استقرارهاي انسانی داشتهاند.
بدون تردید، در میان تمامی ریزابهها، نهرها و رودهاي منشعب از رودخانه بزرگ هیرمند و دریاچه هامون، رودخانه شیله از اهمیت و جایگاه ویژه و منحصر به فردي برخوردار است. این جایگاه ویژه را میتوان هم در عملکرد رودخانه شیله به عنوان یک منبع آبی و نقشی که در تخلیه هامون و شیرین کردن آب آن داشته است و هم در تأثیر گذاریش بر محیط زیست و استقرارهاي انسانی منطقه، مورد مطالعه قرار داد. مقاله حاضر بر آن است تا ضمن تشریح ویژگیهاي خاص رودخانه شیله، به نقش آفرینی آن در قابلیت-هاي زیست محیطی و استقرارهاي انسانی منطقه در ادوار مختلف باستانی بپردازد.
شیله: وجه تسمیه، موقعیت و عملکرد
شیله، شلارود، سرشیله و شِیله - Sheile - نامهاي رودي است که از جنوبیترین بخش دریاچه هامون جریان یافته و از جبهه غربی به گودزره در افغانستان میریزد. شیله را به غلط شلاق نیز مینامند که کلمهاي عربی و به معناي جریان تودهي آب میباشد - سایکس؛ : - 454 :1378 واژ شیله را به آبروي بزرگتر از نهر و کوچکتر از رود و آبراهی که گاه آب دارد و گاه نه نیز معنا کردهاند. شاید شیله در اصل سیله و منسوب به سیل و به معنی مسیل باشد - محمدي خمک؛ - 273 :1379از. این منظر تلفظ شِیله که در گوش برخی از بومیان رایج است، درستتر به نظر میرسد به ویژه آنکه با ماهیت وجودي این رود که رودي سیلابی است نیز سازگارتر است.
اطراف دشت سیستان را کوههاي نسبتاً بزرگی در برگرفتهاست. در بین این کوهها، چاله مسطح و پهناور سیستان قرار گرفته که داراي یک کف هموار بوده و رسوبات قابل توجهی از رودهاي هیرمند و دیگر ریزابهها در آن انباشته میگردد. با این حال، این دشت مسطح و هموار داراي یک شیب ملایم از جنوب شرق به شمال غرب است - مهرآفرین؛ . - 60 :1383 فرو رفتهترین بخش این سرزمین، هامون هیرمند است که همه آبهاي بارشی و جوششی منطقه را به سوي خود میکشاند. سرزمینهاي اطراف آن شیبی چنان ملایم به سوي دریاچه دارد که گاه قابل تشخیص نیست - مجتهدزاده؛ . - 33 :1374 در این میان تنها خروجی سامانه آبی دشت سیستان رودخانه شیله است.
گودزره، پایینترین و پستترین قسمت کاسه سیستان و محل تجمع نهایی آبهایی است که از طریق شیله، از هامون فرار میکنند - هانتینگتون؛ . - 523 :1378 در واقع آبی که از کوههاي افغانستان سرچشمه میگیرد و از طریق هیرمند پس از طی 1100 کیلومتر به دریاچه هامون میریزد، سرانجام در این نقطه براي همیشه آرام میگیرد. شیله با انتقال سرریز آب دریاچه هامون به گودزره، در دورههاي پرآبی و به هنگام سیلابها، ارتباط میان این دو چاله طبیعی را برقرار میسازد - شکل . - 1 هر چند این پدیده به صورت دورهاي اتفاق میافتد و تأثیر کمی آن بر میزان آب دریاچه هامون مقطعی است ولی به لحاظ کیفی داراي تأثیرات دراز مدت میباشد.
طول رودخانه شیله حدوداً100 کیلومتر است که اندکی بیش از نصف آن در ایران قرار دارد. عرض متوسط این رود حدود 200 متر و عمق آن بین 6 تا 14 متر متغیر است. شیب عمومی رود شیله برابر 15 سانتیمتر در کیلومتر است و از رقم 472/7 در ابتداي آن به حدود 456 متر در گودزره میرسد. در بعضی قسمتها شیب آن بسیار ملایم و تقریباً حدود5 سانتیمتر بر کیلومتر میباشد. براي مثال، در یک قسمت و در طولی معادل 4/5 کیلومتر، تراز بستر آن از حدود 468/8 فقط به 466/4 متر کاهش پیدا میکند.
مسیلها و پنجههاي رود شیله قبلاً از دشت کاملاً مسطح موسوم به دشت کبوتران شروع میشد که تراز متوسط اراضی آن حدود 475/5 تا 460/0 متر - نسبت به سطح آبهاي آزاد - است. مسیلها، پنجهها و شاخههاي بسیار متعدد رود شیله در اراضی این دشت، به صورت هزاران شیار در سطح زمین مرتباً به سمت بالا دست پیشروي میکنند و امروزه تقریباً اراضی مرتقع دشت کبوتران را که نوعی سر ریز طبیعی محسوب میشود، پشت سر گذاشته و به قسمتهاي گودتر بستر هامون رسیدهاند. پیشروي این سرشاخهها در دهه اخیر متجاوز از 14 کیلومتر بوده است - . - 1
