بخشی از مقاله
چکیده
دسترسی به آب و استفاده از آن با هدف شرب، کشاورزی و دامداری، لازمهی استقرارهای انسانی در طول تاریخ بوده است که همواره محققان و بویژه باستانشناسان به آن توجه ویژه داشتهاند. علاوه بر استفاده از روشهای کلاسیک باستانشناسی، برای تحلیل رابطه منابع آبی با استقرارهای باستانی، امروزه استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی - GIS - و سنجش از دور ابزار قدرتمندی برای تحلیل جریان های آبی سطحی فراهم کرده است. در این پژوهش، به تاثیر جریان های آبی فصلی دشت بردسکن بر پراکنش استقرارهای دوران اسلامی، پرداخته شده است همچنین با ثبت محوطههای شناسایی شده این دشت در محیط G.I.S و پس از آن، استفاده از مدل رقومی ارتفاع - DEM - و مدل سازی هیدرولوژیکی مبتنی بر GIS ، با وجود فصلی و غیردائمی بودن آبراهههای سطح دشت و غیر طبیعی بودن توزیع سکونتگاههای شناسایی شده در محدوده این آبراههها، نتایج آن نشان داد که مردمان باستانی دشت بردسکن در سطحی معنادار - غیر اتفاقی - سازه های خود را در نزدیکی جریان های سطحی فصلی ایجاد کرده اند و در کنار بهره گیری از تکنولوژی قنات ، جریان های فصلی آبراهه ها، نه در شکل مستقیم و به عنوان یک متغیر با اولویت بالا ، در مکان گزینی ساختارهای تاریخی مورد نظر بوده است .
کلیدواژگان : دشت بردسکن، GIS ، توزیع استقرارها ، Stream Network، استقرارهای دوران اسلامی، هیدرولوژی
مقدمه:
ترشیز نام کهن منطقه جغرافیایی مورد مطالعه یا همان شهرستان های بردسکن ، خلیل آباد و کاشمر کنونی است. ترشیز در سال 1313 به کاشمر و در سال 1374 به بردسکن تغییر نام داده و در این سال به نام شهرستان بردسکن از کاشمر جدا گردید - حسینی،. - 14 :1383 شهرستان بردسکن در حاشیه شمالی کویر نمک، بین 56 درجه و 14 دقیقه تا 58 درجه و 15 دقیقه طول و 34 درجه و 42دقیقه عرض جغرافیائی گستردگی دارد.این شهرستان با مساحت تقریبی 7664 کیلومتر مربع واقع بر گستره جغرافیایی استان خراسان رضوی از سمت شمال با شهرستان سبزوار، از شرق با شهرستان خلیلآباد، از شمال شرق با کاشمر و از جنوب با طبس در استان خراسان جنوبی و از غرب با شاهرود در استان سمنان محدود بوده - تصویر - 1 و در فاصله 265 کیلومتری جنوب غربی شهر مشهد قرار دارد. ارتفاع این شهر از سطح دریا 985 متر و بر اساس آخرین تقسیمات کشوری دارای 3 بخش مرکزی، انابد و شهرآباد، هفت دهستان و سه شهر - بردسکن، انابد و شهرآباد - و 393 روستای دارای سکنه و خالی از سکنه است.
تصویر: 1 تصویر ماهواره مودیس از شمال شرق ایران - خراسان - و محدوده مورد مطالعه
دشت بردسکن
در منابع تاریخی و جغرافیای تاریخی محدوده مطالعه در این نوشتار به عنوان ولایت ترشیز = - طریثیث - شناخته می شود - مقدسی،465 :1361 و جلالی، - 15 :1377 اما با توجه به تقسیمات سیاسی امروزه این ولایت به سه شهرستان تقسیم شده است
. دشت تاریخی ترشیز که از آبرفت رودهای مدتاًع فصلی در طول زمان که از کوه های شمالی این ناحیه سرچشمه می گیرند تشکیل شده است . دشت ترشیز در میانه دو رشته کوه قراردارد. یکی در شمال که ادامه کوه های چهل تن که از افغانستان شروع می شود و تا باختر درونه در منطقه بردسکن ادامه دارد و رشته کوه دیگر در جنوب به نام کوه بغو - بغان یا مغان - که کاشمر را از کویر نمک جدا ساخته است و مانع پیش روی خاک و گرمای بیش از حد کویر به دشت حاصل خیز ترشیز است. طول تقریبی این دشت حدود 150 کیلومتر و عرض آن بیش از 30 تا 50 کیلومتر است .
شهرستان بردسکن بر اساس ویژگی های ریخت شناسی به سه چشم انداز قابل تقسیم است؛ - تصویر - 2 چشم انداز A ؛ این بخش نسبت به دیگر قسمت ها کمترین ارتفاع را از سطح دریا را داراست که عمدتاً در ارتفاع 800 تا 845 متر قرار می گیرد. از ویژگی های اصلی این بخش، قرار گیری آن در جنوب دشت بردسکن و بعد ازکوههای آغُل کفتار، دل کن ، کمر کاسه - یا کرم کَسه - و لاخ برقشی - برغشی - ، قره سیاه چو - بلندترین قله 131 ، 2 متر - ، سرهنگی و سفید در جنوب ، و کوه یخاب - بلندترین قله 650 ، 1 متر - که در مغرب قرار دارد به کویر نمک - دهانه نمک - در جنوب منتهی می شود این بخش به دلیل قرار گیری
بستر کال شور درونه که از رودخانه های مستقل زیرحوضه کویر مرکزی است از کوه های دل کن در 30 کیلومتری جنوب غربی بردسکن سرچشمه می گیرد ، کویری و دارای خاک شوری است - سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح ، - 169 : 1383به دلیل وجود آب محدود و شور منطقه یی مناسب برای کشاورزی نیست و درنتیجه مناطق مسکونی در این بخش بسیار محدود می باشد اما در سال هایی که باران مناسبی در این منطقه می بارد منطقه مناسبی برای چرای دام می شود . در مجموع این چشم انداز طبیعی به طور تقریبی 600 کیلومتر مربع ، دشت بردسکن را در بر می گیرد . چشم انداز B ؛ این بخش در بین چشم اندازهای طبیعی A در جنوب و C در شمال قرار دارد و در مرکز دشت و در ارتفاعی بین 845 تا 950 متر از سطح دریا قرار گرفته است . این بخش از آبرفت و دلتای خشک - پنجه آبرفتی - رودخانه های فصلی همانند دهن قلعه و کال بارانداز و کال برق در غرب کال پنجه خر در شرق کال آسیاب در مرکز این بخش و رودهای ابراهیم آباد و نوبهار و کال شش تراز کندر وکال سیر در شمال شهر بردسکن - همان : - 169-159 که از کوه های شمالی دشت جاری می شوند تشکیل شده است و با توجه به حاصلخیزی خاک و وجود آب شیرین کافی که از طریق رودهای فصلی یا قنات ها در گذشته و امروزه با چاه های عمیق تامین میشده بیشترین تغییر در این چشم انداز صورت گرفته است . این چشم انداز طبیعی که بیشترین تاثیر و بهترین بستر برای شکل گیری استقرارهای انسانی در دشت بردسکن بوده محدوده یی تقریبی حدود 980 کیلومتر مربع را در بر می گیرد و امروزه نیز این بخش با وجود قرار داشتن گسل درونه در آن بیشترین جمعیت دشت را در خود قرار داده است - عنابستانی،. - 200 : 1387 چشم انداز C ؛ در قسمت شمالی دشت و شهرستان بردسکن قرار گرفته است که در ارتفاعی بین 950 تا 2300 متر از سطح دریا قرار دارد کوه هایی چون آهوبم در شمال شرقی شهر بردسکن ، کوه های بیژورد در شمال شهرستان ارتفاعات تکنار در شمال غربی شهرستان و کوه زرد و ...
- سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح،43-31 : 1379 و - 51 منطقه یی مرتفع را به عنوان مرزی طبیعی بین سبزوار و بردسکن ایجاد کرده اند . این بخش فاقد مناطق مسکونی گسترده بوده و فقط در دره های خوش آب و هوای این بخش استقرار های انسانی کوچکی امروزه وجود دارد . بخش اعظم این حوزه جدا از کوه ها دارای رسوبات دانه درشت و ریگ زار هایی فاقد قابلیت کشاورزی می باشد که توسط رودهای فوق الذکر و همچنین آبراه هایی که از قلل کوه ها به سمت پایین دست جاری شده ،در این بخش پراکنده شده است .
