بخشی از مقاله
چکیده
استفاده از مفهوم آب مجازی در فرآیند مدیریت منابع آب نقش مهم و بسزایی به لحاظ برقراری موازنه در عرضه و تقاضای آب و در نتیجه صرفهجویی و مصرف بهینه منابع آب دارد. این پژوهش به منظور برآورد میزان آب مجازی مورد نیاز برای تولید گندم در دشت تبریز انجام شده است. نتایج نشان داد میزان متوسط آب مجازی برای تولید گندم برای 25 سال زراعی مورد مطالعه در شرایط کشت آبی و دیم به ترتیب 1/77 و 4/34 مترمکعب بر کیلوگرم میباشد. با توجه به استاندارد جهانی 1 مترمکعب آب به ازای تولید هرکیلوگرم گندم آبی، افزایش بهرهوری مصرف آب در تولید گندم یا به عبارتی افزایش عملکرد به ازای واحد آب مصرفی بایستی مورد توجه قرار گیرد.
.1 مقدمه
کشور ایران با میانگین بارندگی سالانه حدود 193 میلیمتر، علیرغم داشتن یک درصد از کل جمعیت جهان، تنها 0/36 درصد از کل حجم آب قابل استحصال دنیا را در اختیار دارد [4] آمارها نشان میدهد که جمعیت کشور تا سال 13410 به بیش از 100 میلیون نفر خواهد رسید. تأمین نیازهای غذایی این جمعیت سالانه به بیش از 150 میلیارد مترمکعب آب نیاز خواهد داشت که عملاً این حجم آب در کشور موجود نمیباشد .[8] مفهوم آب تجدید پذیر و کاربرد صحیح آن می تواند به مدیریت منابع آب کشور کمک شایانی نماید.
زیرا در شرایط حاضر نقش تجارت آب مجازی در کاهش فشار بر روی منابع آب مهم است. با افزایش کمآبی در ایران مفهوم آب مجازی به یک موضوع مهم در مطالعات مدیریت منابع آب تبدیل شده است. واردات آب مجازی به عنوان ابزاری برای کاهش فشار بر منابع داخلی آب میتواند برای کشورهایی که با تنش آب مواجه هستند جذاب باشد. اصطلاح آب مجازی یا مفهوم میزان آب مصرفی طی فرآیند تولید یک کالا یا فرآورده کشاورزی، معیار مناسبی برای تعیین میزان مصرف واقعی آب محسوب شده و با استفاده از آن، میزان تقاضای واقعی آب یک کشور برآورد میشود.
آلن [9] در ارتباط بین آب، غذا و مبادلات آنها، میزان آب مصرفی برای تولید کالا را با عنوان "آب مجازی" تعریف نمود. به عبارت دیگر کل آبی که مصرف میشود تا یک واحد از کالاها - اعم از کشاورزی و غیر کشاورزی - تولید شود، آب مجازی نام دارد. قبل از آن، آلن [10] واژه آب جاسازی شده - water embedded - را برای رساندن این مفهوم معرفی کرد که نتوانست نظر مدیران منابع آب را به خود جلب کند. حدادین [12] نیز واژه آب غیربومی - exogenous - water را معرفی نمود؛ یعنی آبی که از بیرون مرزهای یک کشور یا منطقه به آن افزوده می شود. رینالت [15] در مورد ارزش آب مجازی - virtual water value - به جای مفهوم آب مجازی - virtual water concept - سخن گفته است.
نزدیک به یک دهه طول کشید تا اهمیت مفهوم آب مجازی در دستیابی به امنیت آبی در سطح منطقهای و جهانی به رسمیت شناخته شود. آب مجازی، آبی است که به فرم مجازی در محصول نهفه است. تحقیقات متعددی در مورد اهمیت آب مجازی و تأثیر مبادلات بین المللی آن در ذخیرهسازی منابع آب در سطح جهانی و تأمین امنیت غذایی صورت گرفته است. سالاری و همکاران [5] به تحلیل تغییرات مکانی و زمانی آب مجازی گندم در استان سیستان و بلوچستان پرداخته و گزارش کردند میانگین 12 ساله میزان آب مجازی برای تولید گندم 3/42 مترمکعب بر کیلوگرم است.
در مطالعهای دیگر نیز رجحانی شیرازی و همکاران [2] با بررسی توزیع زمانی و مکانی میزان آب مجازی تولید گندم آبی و دیم در استان فارس پرداخته و گزارش کردند میزان آب مجازی کشت گندم آبی و دیم در شهرستانهای مختلف استان فارس در سالهای مختلف به ترتیب بین 2 تا 6 و 2 تا 14 مترمکعب در کیلوگرم متغیر است که بسیار بالاتر از استاندارد جهانی آن معادل 1 مترمکعب در کیلوگرم برای گندم آبی است. نتایج تحقیقی روی برخی محصولات مهم ایران نشان داد که غلات، حبوبات، خشکبار و دانههای روغنی بر اساس میزان آب مجازی برآورد شده آنها، محصولاتی پرمصرف و میوهها، سبزیها و محصولات صنعتی، محصولاتی کم مصرف میباشند .[3] در این پژوهش روند تغییرات میزان آب مجازی گندم دیم و آبی در دشت تبریز در یک بازه زمانی 25 ساله مورد بررسی قرار گرفت.
.2 مواد و روشها
دشت تبریز به عنوان بخشی از حوضه آبریز دریاچه ارومیه در موقعیت جغرافیایی 45° 48' تا 46° 51' طول شرقی و 45' 37° تا 38° 28' عرض شمالی واقع شده است. این محدوده مطالعاتی 5481 کیلومترمربع وسعت دارد که 3778 کیلومترمربع آن ارتفاعات و 1703 کیلومترمربع آن دشت است. موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه در کشور و استان آذربایجان شرقی در شکل 1 نشان داده شده است. مطابق با اقلیم نمای دومارتن، دشت تبریز با دمای متوسط 13 درجه سانتیگراد و میانگین بارش سالانه حدود 250 میلیمتر دارای اقلیم نیمهخشک میباشد .[7]
موقعیت جغرافیایی دشت تبریز.
به منظور محاسبه میزان آب مجازی گندم، در ابتدا با استفاده از دادههای هواشناسی ایستگاه سینوپتیک تبریز در یک بازه زمانی 25 ساله - سال زراعی 1369-70 تا - 1393-94، به منظور محاسبه نیاز آبی گندم در طول فصل رشد، ابتدا میزان تبخیر-تعرق مرجع با استفاده از روش پنمن مانتیث فائو محاسبه شد. تغییرات ضریب گیاهی محصول در مراحل مختلف رشد نیز با توجه به راهنمای نشریه فائو 56 اعمال شده و در نهایت میزان تبخیر-تعرق گندم در طول فصل رشد محاسبه گردید .[11] طول دوره رشد نیز با استفاده از روش درجه - روزهای رشد تعیین شد .[14] دادههای عملکرد گندم نیز از سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجانشرقی اخذ شد.
.3نتایج و بحث
نتایج تغییرات عملکرد محصول گندم در شرایط کشت آبی و دیم در مدت مورد مطالعه به ترتیب در شکلهای 2 و 3 ارائه شده است. بر این اساس متوسط عملکرد محصول در شرایط کشت آبی 3401 کیلوگرم بر هکتار و در شرایط کشت دیم 894 کیلوگرم بر هکتار است. این در شرایطی است که نوسان عملکرد گندم در شرایط دیم به دلیل تأثیرپذیری قابلتوجه آن از پراکنش زمانی بارش، در مقایسه با گندم آبی بیشتر بوده است. به طور کلی روند تغییرات عملکرد گندم در شرایط کشت آبی و دیم تقریباً مشابه میباشد. کمترین میزان متوسط عملکرد گندم در دشت تبریز در سال زراعی 1386-87 برداشت شده است که برای شرایط کشت آبی و دیم به ترتیب به میزان 2035 و 385 کیلوگرم بر هکتار بود.
