بخشی از مقاله
چکیده
ایران در ناحیه خشک و نیمه خشک دنیا قرار گرفته است و مقدار بارندگی آن تقریبا 33% میانگین بارندگی دنیا است. در یک ده اخیر به علت بروز خشکسالی هاي شدید و کاهش بارندگی در سطح کشور، میزان منابع آب تجدیدپذیر از 130 میلیارد متر مکعب در سال به 90 میلیارد مترمکعب در سال کاهش یافته است. از طرفی توزیع غیریکنواخت زمانی و مکانی منابع آب، و همچنین رشد جمعیت و نیاز به مواد غذایی بیشتر باعث شده است که بخش کشاورزي کماکان بزرگ ترین مصرف کننده آب در کشور باشد.
عدم اعتماد به میزان منابع آب، رقابت شدید براي آب از سوي بخش هاي شرب و صنعت و افزایش تقاضا براي مواد غذایی، ایران را به شدت در معرض مواجهه با تنش آبی قرار داده است. هدف از این مطالعه بررسی میزان آب مجازي براي کشت گندم آبی و دیم در شهرستان هاي استان فارس در سال هاي زراعی 82، 87، 92 می باشد. به همین منظور مقدار آب مجازي با استفاده از نیاز ناخالص، میزان بارش و محصول براي راندمان آبیاري 40% محاسبه شد.
طبق تعریف، آب مجازي عبارت است از مقدار آب براي تولید یک کیلوگرم از یک ماده کشاورزي، که در نهایت براساس مقادیر آب مجازي اولویت شهرستان ها براي کشت دیم و آبی گندم معرفی می شوند. میزان آب مجازي کشت گندم آبی و دیم در شهرستان هاي مختلف استان فارس در سال هاي مختلف به ترتیب بین 6 -2 و 14- 2 مترمکعب درکیلوگرم تغییر می کند که بسیار بالاتر از استاندارد جهانی 1 مترمکعب در کیلوگرم براي کشت گندم آبی است.
-1 مقدمه
اصطلاح آب مجازي "Virtual water" اولین بار توسط تونی آلن به منظور اشاره به مقدار آب موجود و قابل دسترس در سیستم جهانی از طریق مبادله کالاهاي کشاورزي، ارائه گردید.[1] یانگ و همکاران ایران را کشوري به شمار آورده اند که بعد از سال 2000 میلادي وارد فهرست کشورهاي داراي کسري آب شده و تا سال 2030 منابع آب تجدید پذیر کم تر از 1500 متر مکعب براي هر نفر در سال خواهد داشت.[2] آلکامو و همکاران دریافتند که بر اساس نسبت بحرانی شدن - - - CRیعنی میزان برداشت به میزان دسترسی به آب - ، ایران داراي CR بیش تر از 0/8 خواهد بود و در سال 2025 در گروه کشورهاي دچار تنش آبی شدید قرار خواهد گرفت.
[3] اسماتین و همکاران که تنش آبی را به صورت استفاده انسان از منابع آب تجدید پذیر - بعد از کسر نیاز هاي زیست محیطی از کل منابع آب - تعریف می کنند، ایران را به عنوان یک کشور داراي تنش آبی زیاد معرفی می نمایند.[4] از طرفی تولیدادموغذایی مورد نیاز صرفاً تحت شرایط دیم براي برآورده کردن نیازهاي مردم ایران کافی نیست. از این رو، توجه کافی به گسترش آبیاري براي تغذیه جمعیت رو به افزایش بوده است. بیش از 90 درصد از مواد خام کشاورزي از اراضی فاریاب تولید می شود، که این امر منجر به برداشت آب قابل توجهی از منابع سطحی و زیر زمینی گردیده است.[5] از آن جا که در حال حاضر برداشت از منابع آب ایران براي کشاورزي قابل توجه است، تلاش هاي اخیر در راستاي خود کفایی در تولید محصولات استراتژیک، فشار بیش تري بر منابع آب وارد آورده است.
منبع آب مجازي می تواند آب سبز - بخشی از تبخیر-تعرق که در طول فصل کشت مستقیما از بارندگی تأمین می شود - یا آب آبی - بخشی از تبخیر-تعرق که از منابع آب سطحی یا زیر زمینی تأمین می شود - باشد[6] و [7] و .[8] به بیانی دیگر، چنانچه در طولفصلکشت، درمحلمورد نظر، بارندگی اتفاق بیفتد، بارش مؤثر به صورت مستقیم در منطقه ریشه ذخیره شده و مورد استفاده گیاه قرار می گیرد که به آن آبسبزمی گویند. این در حالی است که اگرچه منبع تأمین آب آبی نیز بارش است، لکن از آنجایی که درفصل غیرکشت اتفاق افتاده است، لذا جهت استفاده از آنها براي تامین نیاز آبی گیاه، باید برداشت آب از منابع آبسطحی و یا زیرزمینی در طول فصلکشت صورت گیرد.
به همینمنظور این منبع آب، آب آبی نامیدهمی شود. طبق تعریف، آب مجازي مقدار آب براي تولید یک کیلوگرم از یک ماده کشاورزي است. تحلیلمکانی میزان آبمجازي محصولات مختلف با هدف شناخت بهترین الگوي کشت در یک منطقه از دیدگاه آب مجازي، ضمن فراهم نمودن زمینه استفاده بهینه از منابع و ظرفیت هاي موجود،موجب کاهش مصرف آب از یک سو و افزایش میزان تولید محصولات کشاورزي از سویی دیگرمی شود. بررسی ها نشان داد که تولید محصولات مورد نیاز کشورهاي واردکننده طیسال هاي 1997-2001 نیازمند 1605 کیلومترمکعب آب بوده و تولید آن به واسطه تجارت آب مجازي باعث کاهش این مقدار به1253 کیلومترمکعب و صرفه جویی352مکعب آب خواهد شد.[7]
غلات از جمله گندم در گروه محصولات پرمصرف با بهره وري آب پایین قرار می گیرند که این محصولات جز محصولات وارداتی عمده ایران هستند. به طور کلی مقدار کل آب مجازي خالص انتقال یافته به کشور در سال هاي اخیر کاهش یافته است .[8] به عنوان مثال در یک مطالعه، بیش ترین حجم واردات آب مجازي در استان خراسان رضوي مربوط به واردات گندم، جو و برنج و بیش ترین ارزش آب مجازي وارداتی نیز به ترتیب مربوط به واردات محصولات برنج، جو و گندم است. بیش ترین درصد حجم صادرات آب مجازي به ترتیب مربوط به صادرات محصولات زعفران، بیسکوئیت، رب گوجه فرنگی، ماکارونی، تخم مرغ، میوه ها، سبزیجات و خشکبار بوده است.
بیش ترین ارزش آب مجازي صادراتی نیز به ترتیب مربوط به صادرات محصولات پسته، عسل، هندوانه، بادام، زعفران و کشمش بوده است. نتایج نشان می دهد که حجم واردات آب مجازي از صادرات آب مجازي بیش تر بوده و استان خراسان رضوي از نظر تراز تجاري آب مجازي وارد کننده آب مجازي است .[9] با توجه به آمار حجم تولید و محصول گندم در استان هاي کشور، میزان آب مجازي تولید گندم در سال 1385 در استان هاي گیلان، یزد، سیستان و بلوچستان، خراسان و کرمان بیش تر از دیگر نقاط کشور بوده و در استان هاي آذربایجان شرقی، لرستان، کهگیلویه و بویر احمد، چهارمحال بختیاري، زنجان و فارس در حد میانگین کشور - 1 مترمکعب بر کیلوگرم - در همان سال است. در سال 1385 وابستگی کشور به واردات آب مجازي بخش کشاورزي 10 درصد بوده است.
این رقم مؤید این است که اگر کشور به جاي واردات محصولات کشاورزي آن ها را در داخل تولید می کرد باید 10 درصد به مصارف آب بخش کشاورزي می افزود که با واردات حجم آب مجازي در سال 1385، حدود 12 میلیارد مترمکعب منابع آب داخلی خود را حفظ و در بخش هاي دیگر مانند سهم حفظ محیط زیست و حق آبه تالاب ها به مصرف رسانده است. چنانچه راندمان آبیاري را 60 درصد در نظر بگیریم کشور با واردات آب مجازي عملأ 20 میلیارد مترمکعب صرفه جویی نموده است که اگر قرار بود این مقادیر در داخل کشور تولید می شد از توان آبی کشور خارج بود.[10]
با توجه به این که استان فارس در سال هاي مختلف و متمادي رتبه اول تولید گندم در کشور را کسب نموده است، لذا هدف از این پژوهش تعیین آب مجازي تولید گندم در شرایط آبی و دیم در سه سال زراعی مختلف در شهرستان هاي استان فارس می باشد. همچنین با توجه به استفاده روز افزون از نرم افزار NETWAT در برنامه ریزي و مطالعات آبیاري کشور، آب مجازي تولید گندم در شرایط آبی و دیم با اطلاعات نرم افزار NETWAT و همچنین اطلاعات ثبت شده بارندگی سازمان هواشناسی کشور محاسبه شده و مقایسه بین این دو منبع اطلاعاتی براي محاسبه آب مجازي صورت گرفت.
-2 مواد و روش ها
-2-1منطقه مطالعه و شرایط اقلیمی
استان فارس در سمت جنوب، جنوب غرب کشور بین طول هاي جغرافیایی 50 درجه و 36 دقیقه تا 55 درجه و 35 دقیقه شرقی و عرض هاي جغرافیایی 27 درجه و 3 دقیقهتا 31 درجه و 40 دقیقه شمالی قرار دارد. استان فارس با وسعت 133000 کیلومترمربع 8/1 - درصد کل مساحت کشور - در بین استان هاي اصفهان، یزد، بوشهر، کهکیلویه-بویراحمد، هرمزگان وکرمان قرار دارد و مرکز آن شهرستان شیراز است. آب و هواي استان فارس در نواحی گوناگون متفاوت است.
در شمال و شمال غرب، به علت کوهستانی بودن، زمستانی سرد و تابستانی معتدل دارد. در بخش مرکزي استان آب و هوا مدیترانه اي است. جنوب و جنوب خاوري زمستانی معتدل و تابستانی بسیار گرم دارد. در این پژوهش میزان آب مجازي براي دو نوع کشت آبی و دیم - آب سبز - در سه سال زراعی 82، 87 و92 براي تعدادي از شهرستان هاي مهم از لحاظ سطح کشت تولید گندم استان فارس محاسبه گردید - شکل . - 1
