بخشی از مقاله
چکیده
گندم یک ماده ی غذایی مهم و حیاتی بوده و از لحاظ اهمیت جزء استراتژیکی ترین محصول زراعی می باشد. در این پژوهش به منظور ارزیابی عملکرد ارقام گندم و انتخاب رقم پرمحصول و مناسب منطقه ورزقان طرح مقایسه ای با استفاده از شش رقم گندم دیم سازگار به اقلیم این منطقه شامل آذر2، اوحدی، باران، هما ، سرداری و تکاب در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در طی سال زراعی 1394-1395 اجراگردید. نتایج تجزیه واریانس نشان داد که اختلاف عملکرد و اجزای عملکرد در بین ارقام مختلف با اطمینان 99درصد معنی دار می باشد که بیانگر وجود اختلاف بین ارقام گندم دیم مورد بررسی می باشد.
بالاترین عملکرد دانه متعلق به رقم گندم باران با میانگین عملکرد دانه ای 1281کیلوگرم در هکتار و رقم سرداری با تولید552کیلوگرم درهکتار پایین ترین میزان عملکرد دانه را به خود اختصاص داد. در بین ارقام مورد مقایسه رقم اوحدی با وزن هزاردانه بالاتر نسبت به سایر ارقام توان تولید دانه های سنگین تری را در شرایط اقلیمی این منطقه دارد اما به دلیل پایین بودن تعداد دانه در سنبله عملکرد نهایی کاهش یافت. همچنین نتایج نشان داد که رقم گندم باران علاوه بر عملکرد دانه از عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت بالاتری نیز برخورداراست.
نتایج حاکی ازآنست که صفات تعداد دانه در سنبله ، وزن هزاردانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت بعنوان موثرترین متغیرها بر روی عملکرد دانه و از مهمترین صفات زراعی برای انتخاب ارقام گندم با عملکرد دانه بالا محسوب می شود که در این پزوهش حدود 80 درصد از تغییرات عملکرد دانه را توجیه کردند. نهایتا با عنایت به نتایج حاصله ، گندم باران در بین ارقام مورد مطالعه به دلیل توان تولید بالاتر در اقلیم مخصوص منطقه وزرقان مناسب تشخیص داده شد و کشت آن در مناطق آب وهوایی مشابه آن توصیه می گردد.
مقدمه
گندم مهم ترین غله دنیاست و در مساحت وسیعی از زمین های کشاورزی دنیا کشت می گردد. در ایران گندم از نظر تولید و سطح زیر کشت مهم ترین محصول کشاورزی است و افزایش محصول آن روز به روز مورد توجه قرارگرفته و از نظر اقتصادی و تامین غذای اصلی از اهمیت بسیاری برخوردار است.[7] گندم یکی از محصولات پرمصرف، پرارزش و استراتژیک به عنوان ماده غذایی و در صنعت مورد استفاده قرار می گیرد که 66/5درصد از سهم غلات تولیدی را به خود اختصاص داده و 60 تا % 65 از پروتئین مورد نیاز مملکت را تامین می نماید
برای تأمین مواد غذایی مورد نیاز ، لازم است تولیدات کشاورزی در مدت زمانی نه چندان طولانی افزایش چشمگیری پیدا کنند غلات به طور مستقیم و غیرمستقیم بیشترین اهمیت را در تغذیه انسان دارند و در این بین گندم مهمترین نقش را ایفا میکند . این در حالی است که امکان گسترش اراضی مزروعی جهت افزایش تولید غذا بسیار کم می باشد و حوادثی نظیر خشکی، بیماری ها و کاهش حاصلخیزی خاک های موجود کاهش میزان محصول می شوند. با عنایت به اهمیت این موضوع دستیابی به روشهایی برای افزایش عملکرد گیاهان زراعی در واحد سطح از اهمیت ویژه ای برخوردار است .با توجه به اهمیت این مسأله افزایش عملکرد دانه یکی از مهم ترین اهداف کشاورزی محسوب میشود.
میزان عملکرد دانه گندم تحت کنترل دو عامل ژنوتیپ و محیط است . ارقام مختلف پتانسیل عملکرد متفاوتی از خود نشان می دهند، حتی یک رقم نیز از منطقه دیگر عملکرد یکسانی ندارد. در بررسی روند تغییرات مورفو فیزیولوژیکی ارقام مختلف گندم بر افزایش عملکرد، تفاوت های معنی دار از نظر عملکرد دانه بین رقم الموت با رقم امید وجود داشت
آگاهی از تغییرات صفات فیزیولوژیک همراه با بهبود ژنتیکی پتانسیل عملکرد گندم، برای بهبود شناخت فاکتورهای محدود کننده عملکرد گندم در آینده ضروری است.[16] به طور کلی ارزیابی اثر متقابل ژنوتیب در محیط اطلاعات ارزشمندی در رابطه با عملکرد ارقام در محیط های مختلف فراهم می کند و نقش مهمی در ارزیابی پایداری عملکرد دارد. ژنوتیپ های پایدار عکس العمل های مشابهی را در محیط های مختلف نشان می دهند اما اثر متقابل ژنوتیب در محیط باعث می شود عملکرد ارقام تحت تاثیر محیط قرارگرفته و منجر به تفاوت عملکرد در ارقام در محیط های مختلف شود. یکی از عوامل کند بودن روند اصلاح و معرفی ارقام در مناطق مختلف وجود این نوع اثر ها است
بنابراین به منظور افزایش تولید گندم در واحد سطح، انجام توأم عملیات به زراعی و به نژادی ضروری به نظر می رسد و هنگامی که این دو روش همراه یکدیگر به کار گرفته شوند از ثمر بخشی بیشتری برخوردار خواهند بود[6] .با بررسی های مختلف در این زمینه می توان از ارقام زراعی گندم عملکرد بالاتری به دست آورد.[1] تعیین مهم ترین صفات و اجزاءعملکرد گندم و همبستگی آنها با عملکرد دانه سبب می شود تا رقم های مناسب انتخاب و در جهت افزایش عملکرد در واحد سطح استفاده گردند تعداد دانه در سنبله گندم را به عنوان حساسترین صفت جهت انتخاب مناسبترین رقم پیشنهاد نموده اند معمولا همبستگی بین عملکرد دانه گندم با وزن هزاردانه ، ارتفاع بوته و، تعداد پنجه در متر مربع ، تعداد دانه در سنبله ، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت مثبت و معنی دار است.
همچنین بنابر اظهار اهدایی و نورمحمدی - 1373 - بین عملکرددانه و اجزاء آن ،ارتفاع بوته، تعداد سنبله در بوته و تعداد دانه در سنبله در شرایط نامساعد محیطی همبستگی مثبت و معنی دار است. صفت تعداد دانه در هر سنبله مهم است، چون حداکثرعملکردی که درشرایط محیطی معین می توان تولید کرد سقفی دارد که از آن بیشتر ممکن نیست بنابراین افزایش تعداد دانهناچاراً کاهش وزن دانه را به همراه خواهد داشت و برعکس.
عملکرد دانه وابسته به تعادل بین تجمع مواد به وسیله منبع و تجزیه و مصرف آنها توسط مخزن می باشد که ممکن است به وسیله ی هر دوی آنها محدود گردد. عملکرد دانه، برآیند ساده و متقابل اجزای عملکرد یعنی تعداد سنبله در واحد سطح، تعداد دانه درسنبله و وزن دانه، شرایط محیطی رشد گیاه، چگونگی سازگاری گیاه با محیط و کارآیی استفاده از عوامل محیطی مؤثر برتولید و رقابت درون و بین گیاهی است .
از آنجایی که گندم مهمترین محصول زراعی کشور بوده و سالانه نزدیک به نیمی از سطح زیرکشت این گیاه استراتژیک اختصاص می یابد لذا طی چند دهه ی گذشته اقدامات زیادی در راستای افزایش عملکرد آن صورت گرفته است که از مهم ترین آن ها می توان به معرفی ارقام جدید اشاره کرد. تولید ارقامی با طول دوره رشد کوتاه اگرچه بهترین استراتژی برای مناطق دیم می باشد اما باید در نظر داشت که کوتاه شدن دوره رشد گیاه ممکن است سبب کاهش عملکرد شود و یا در بهترین حالت می تواند عملکرد های کنونی را حفظ کند. این در حالیست که برای برطرف کردن نیاز روزافزون جمعیت در 20 سال آینده لازم است رشد سالیانه عملکرد گندم از مقدار کنونی آن، یعنی 0/9 درصد به 1/6 درصد افزایش یابد به همین دلیل محققان دیگری معتقدند که باید اساس فیزیولوژیک اجزای عملکرد به دقت مورد بررسی قرارگرفته تا پتانسیل تولید واحدهای عملکرد به ازای هر واحد مصرف آب افزایش یابد
اهمیت رقم مناسب منطقه و تعیین آن از دیربازمورد توجه محققین بوده است. لذا، با توجه به موارد فوق و اهمیت کشت گندم ، هدف از این تحقیق مقایسه عملکرد و اجزای عملکرد در برخی ارقام گندم دیم از نظر پتانسیل عملکرد دانه و برخی صفات فیزیولوژیکی جهت حصول عملکرد مطلوب در واحد سطح درشرایط دیم منطقه ورزقان استان آذربایجان شرقی بوده است.
مواد و روش ها
این پژوهش در سال زراعی 1394-1395 در سطح مزرعه نمایشی جهاد کشاورزی شهرستان ورزقان به منظور تعیین مناسب ترین رقم گندم زراعی دیم از لحاظ تولید و عملکرد در واحد سطح در زمین زراعی دیم این شهرستان به اجرا درآمد. این مزرعه در 10 کیلومتری شهرستان ورزقان و از نظر موقعیت جغرافیایی در عرض شمالی 38 درجه و 32 دقیقه الی 37 درجه و 45 دقیقه و در طول شرقی 47 درجه و 17 دقیقه الی 48 درجه و 21 دقیقه قرارگرفته است. ارتفاع از سطح دریای این شهرستان 1670 متر می باشد. آب و هوای منطقه مورد آزمایش معتدل سرد می باشد. در پژوهش حاضر شش رقم گندم دیم در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار مورد مطالعه قرارگرفتند.
این ارقام شش گانه گندم آذر2، باران، اوحدی، هما، تکاب و سرداری از مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان شرقی تهیه شد. مساحت زمین زراعی تحت کشت ارقام مقایسه ای 1/5 هکتار به طول 500 متر و عرض 30متر که در سال قبل از آزمایش تحت کشت عدس دیم بود. عملیات تهیه زمین شامل شخم با گاوآهن برگرداندار در اوایل پاییز و بلافاصله بعد از آن عملیات تسطیح، و در نهایت مرزبندی براساس نقشه کاشت اجراگردید کشت گیاه با توجه به شرایط منطقه و روند رشد گندم، نیمه دوم مهر ماه به صورت مکانیزه و با استفاده از ردیف کار عمیق کار انجام شد. کودهای موردنیاز به اندازه مناسب در اختیار ارقام مقایسه ای قرار گرفتند. در طول زمان رشد گیاه عملیات دفع علف های هرز ، مبارزه آفات و بیماری ها به کمک آفت کش ها و بیماری کش ها بسته به نیاز و توصیه های صورت گرفته از مرکز جهاد کشاورزی محل آزمایش، صورت گرفت.
برای اندازه گیری تمام پارامترهای موردنظر از ارقام شش گانه گندم کشت شده، ابتدا از خطوط کاشت به اندازه نیم متر از حاشیه ها به عنوان اثرات حاشیه حذف شده و قسمت های باقیمانده جامعه آماری را تشکیل دادند. جهت مقایسه عملکرد و ویژگی های فیزیولوژیک مرتبط با آن نمونه برداری با استفاده از کوادرات به مساحت یک مترمربع به صورت تصادفی واندازه گیری صفات مورد نظر با بازدیدهای مزرعه ای در دوره های مختلف رشدی صورت گرفت. صفاتی که در این طرح مورد بررسی قرارگرفتند شامل تعداد پنجه، قطرپهنک، طول سنبله، ارتفاع بوته، تعداد سنبله در مترمربع، تعداد دانه در سنبله، وزن هزاردانه، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت می باشند.
