بخشی از مقاله
چکیده
در این پژوهش، مناطق مستعد کشت گندم و جو در استان فارس با توجه به مقادیر آب مجازی سبز بررسی شد. برای این منظور با استفاده از دادههای هواشناسی، سطح زیرکشت و میزان محصول تولید شده برای سالهای زراعی 82-81 تا 92-91 استفاده گردید و آب مجازی سبز به صورت میانگین زمانی مورد مطالعه محاسبه گردید. مقدار آب مجازی سبز گندم بین 1/39 - شهرستان داراب - تا 3/69 - شهرستان سروستان - مترمکعب بر کیلوگرم و مقدار آب مجازی سبز جو بین 1/95 - شهرستان استهبان - تا 4/59 - شهرستان ممسنی - مترمکعب بر کیلوگرم متغیر بود.
با توجه به بررسیهای انجام شده، براساس بالا بودن آب مجازی سبز کشت گندم دیم در شهرستانهای سروستان، زریندشت و رستم، با استفاده از برنامهریزیها و راهکارهای حفاظتی، این شهرستانها به عنوان مناطق دارای پتانسیل کشت گندم دیم معرفی میشوند. هم چنین براساس بالا بودن حجم آب مجازی سبز در شهرستانهای ممسنی، سپیدان، شیراز و کازرون این مناطق از لحاظ کشت گندم دیم، در شرایط کنونی، جز شهرستانهای مستعد کشت گندم دیم میباشند. شهرستانهای ممسنی، زریندشت، فیروزآباد و شیراز، دارای حجم آب مجازی سبز بالا، شهرستانهای مستعد کشت جو دیم میباشند.
مقدمه
عمدهترین مصرف منابع آب کشور در بخش کشاورزی است و براساس برخی گزارشات بیش از 90 درصد از حجم آبی که در کشور استفاده میشود صرف تولیدات کشاورزی میشود و در نتیجه بیشترین حجم تلفات آب نیز مربوط به این بخش میباشد
عامل افزایش محصول در کشورهای توسعه یافته، شناخت امکانات بالقوه اقلیمی و نیازهای آب و هوایی گیاهان و استفاده از این موضوع در جهت افزایش کارایی میباشد. شناخت پارامترهای آب و هوایی و اثر آنها بر روی گیاهان یکی از مهمترین عوامل مؤثر در افزایش عملکرد به تبع آن بالا بردن تولید میباشد و این موضوع به ویژه در شرایط دیم از اهمیت ویژهای برخوردار است. برای موفقیت در زراعت دیم، آگاهی از دو عامل تأثیرگذار در کشت دیم شامل ویژگیهای دمایی و بارش در مناطق مختلف بسیار حائز اهمیت است
همچنین بررسی مقادیر آب مجازی به کار رفته در تولید محصولات کشاورزی میتواند در بحث مدیریتی و برنامهریزی تأثیر بهسزایی داشته باشد. آب مجازی مجموع آب مورد نیاز برای تولید مقدار معینی از محصول، در شرایط اقلیمی، مکانی و زمانی تولید میباشد
تحلیل مکانی آب مجازی محصولات زراعی مختلف با هدف شناخت بهترین الگوی کشت در یک منطقه از دیدگاه آب مجازی، ضمن فراهم نمودن زمینه استفاده بهینه از منابع و ظرفیتهای موجود، موجب کاهش مصرف آب از یکسو و افزایش میزان تولید محصولات کشاورزی از سویی دیگر میشود. چنانچه در طول فصل کشت، در محل مورد نظر، بارندگی اتفاق بیفتد، بارش مؤثر به صورت مستقیم در منطقه ریشه ذخیره شده و مورد استفاده گیاه قرار میگیرد که به آن آب سبز میگویند که این آب ذخیره شده در خاک زمانی که مورد استفاده گیاه قرار گیرد آب سبز مجازی به آن اطلاق میشود. این در حالی است که اگرچه منبع تأمین آب آبی نیز بارش است، لکن از آنجایی که در فصل غیرکشت اتفاق افتاده است، جهت استفاده از آنها برای تامین نیاز آبی گیاه، باید برداشت آب از منابع آب سطحی و یا زیرزمینی در طول فصل کشت صورت گیرد. به همین منظور این منبع آب، آب آبی نامیده میشود.
اهمیت کشاورزی دیم و استفاده بهینه از بارش از طریق روشهای حفاظت آب و خاک در شرایط ایران به گونهای است که با عقد قرارداد همکاری با موسسههای بین المللی CIMMYT و ICARDA، کشاورزی حفاظتی - حفاظت آب و خاک - به منظور افزایش برداشت محصول در اراضی دیم و آبی در اراضی کشاورزی هشت استان کشور اجرا خواهد شد. طبق این همکاری وزارت جهاد کشاوری با موسسه بین المللی تحقیقات گندم و ذرت - CIMMYT - کشاورزی حفاظتی را زیرنظر این موسسه در استان خوزستان به عنوان استان اصلی و سه استان فارس، آذربایجانشرقی و گلستان اجرا میشود. به موجب این قرارداد با اجرای کشاورزی حفاظتی در استانهای مذکور، طی یک برنامه پنج ساله، عملکرد گندم به میزان یک تن در هکتار - معادل تقریبا 25 درصد - افزایش مییابد و در عین حال پایدار شود. بر اساس قرارداد دیگری با ICARDA، کشاورزی حفاظتی به صورت آزمایشی در اراضی دیم چهار استان لرستان، کرمانشاه، کردستان و آذربایجانشرقی اجرا میشود و قرار است ظرف یک برنامه پنج ساله عملکرد گندم و حبوبات در اراضی دیم این چهار استان 40 درصد افزایش یابد.
طی برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، کشاورزی حفاظتی در سطح 3 میلیون هکتار اجرا میشود که 60 درصد آن در اراضی دیم و مابقی در اراضی آبی خواهد بود. بنابراین به دلیل کاهش منابع آب سطحی و زیرزمینی در کشور، رویکرد کلان کشاورزی کشور به سمت استفاده بیش از پیش از بارشهای جوی و توسعه کشت دیم در مناطق مستعد است. پژوهشهای متعددی در زمینه کشت دیم و آب مجازی سبز صورت گرفته است.
در ایران موسوی بایگی و همکاران - 1392 - به شناسایی مناطق مستعد و تعیین تاریخ کشت مناسب گندم در مناطق دیمکاری استان خراسان رضوی پرداخته و با توجه به فراهم بودن دمای مناسب جوانهزنی گندم پاییزه در خراسان رضوی، مناطق مستعد تنها با تأکید بر عنصر بارش و در نظر گرفتن آستانه 300 میلیمتر را شناسایی و پهنهبندی نمودند. نتایج مطالعه آنها نشان داد که شهرستانهای قوچان و نیشابور مستعدترین مناطق استان بوده و سایر شهرستانها به جز گناباد و سرخس جزء مناطق نیمه مستعد جهت کشت گندم دیم محسوب میشوند.
کمالی و همکاران - 1387 - با بررسی پارامترهای اقلیمی مؤثر در کشت گندم در استان آذربایجان شرقی با استفاده از دادههای بارش تاریخ شروع کشت و مراحل مختلف کشت گندم دیم و دما در دوره جوانهزنی و تنشهای دمایی نشان داد که بیشتر مناطق استان آذربایجانشرقی از نظر اقلیمی مناسب کشت گندم دیم میباشد.
عینی و همکاران - 1391 - به بررسی مناطق مستعد کشت گندم دیم در استان کرمانشاه پرداختند و نتایج آنها نشان داد که هرچه از غرب استان - قصر شیرین و سرپل ذهاب - به سمت شرق - سنقر و صحنه - حرکت کنیم مناطق برای کشت گندم از مساعد به سمت عالی پیش میرود. نتایج نشان داده شده برای پراکندگی بارش و عملکرد گندم دیم که از سمت غرب به شرق ضعیف میشود بیانگر صحت انتخاب مناطق مستعد کشت گندم دیم میباشد.
نورود - 2000 - تأثیر پارامترهای اقلیمی را بر روی مناطق کشت گندم دیم در دشتهای بزرگ ایالت کانزاس آمریکا مورد بررسی قرار داد. وی با تحلیل دادههای اقلیمی نظیر بارندگی، دما، تبخیر و خاک، نواحی مناسب برای کشت گندم دیم را شناسایی کرد و به این نتیجه رسید که تبخیر و بارندگی نسبت به سایر عناصر اقلیمی، بیشترین تأثیر را در طول مراحل رشد گندم دیم دارند.
دیمکاری در ایران با توجه به کمبود مقادیر بارش، از سابقهای طولانی برخوردار است. با توجه به اهمیت استراتژیک گندم و جو، شناسایی مناطق مستعد کشت این گیاهان بصورت دیم براساس دادههای اقلیمی باعث افزایش عملکرد آن خواهد شد. گندم مهمترین دانه غذایی دنیاست. این دانه حدود 20 درصد از کل کالری غذایی و پروتئین مردم جهان را تأمین میکند. دفتر آمار وزرات کشاورزی آمریکا در سال 1388 اعلام کرد که جمهوری اسلامی ایران با سرانه مصرف 194 کیلوگرم در سال به عنوان هفتمین مصرفکننده بزرگ گندم در سطح جهان میباشد
تولید محصول جو برای کشور از آنجایی که برای تغذیه دام استفاده میشود بسیار حایز اهمیت است. همچنین گیاه جو نسبت به خشکی مقاوم است و نیاز آبی کمتری نسبت به گندم دارد. با توجه به اهمیت استراتژیک این دو گیاه زراعی و نقش آنها در استقلال محصولات کشاورزی کشور، هدف از انجام این پژوهش بررسی مقادیر آب مجازی سبز گیاه گندم و جو دیم در سطح استان فارس و انتخاب مناطق مستعد کشت گندم و جو دیم براساس تحلیل آب مجازی سبز میباشد. نتایج این تحلیل می تواند در سیاستگذاری و برنامهریزی مسئولین و کارشناسان برای برنامههای حفاظت آب و خاک به منظور دستیابی به پتانسیل تولید موثر باشد.
روش شناسی منطقه مطالعه و شرایط اقلیمی
گستره استان فارس در جنوب و جنوبغرب کشور بین طولهای جغرافیایی 50 درجه و 36 دقیقه تا 55 درجه و 35 دقیقه شرقی و عرضهای جغرافیایی 27 درجه و 3 دقیقه تا 31 درجه و 40 دقیقه شمالی قرار دارد. استان فارس با وسعت 133000 کیلومترمربع 8/1 - درصد کل مساحت کشور - در بین استانهای اصفهان، یزد، بوشهر، کهکیلویه-بویراحمد، هرمزگان وکرمان قرار دارد و مرکز آن شهرستان شیراز است. آب و هوای استان فارس در نواحی گوناگون متفاوت است. در شمال و شمال غرب، به علت کوهستانی بودن، زمستانی سرد و تابستانی معتدل دارد. در بخش مرکزی استان آب و هوا مدیترانهای است. جنوب و جنوب خاوری زمستانی معتدل و تابستانی بسیار گرم دارد. در این پژوهش میانگین آب مجازی در کشت گندم و جو دیم - آب سبز - در سالهای زراعی 82-81 تا 92-91 برای شهرستانهای استان فارس محاسبه گردید
