بخشی از مقاله
چکیده
افلاطون با طرح نظریهمثل، حقیقت را که تا پیش از اختراع ایده ها، موردي محسوس بود، به چیزي فراحسی تبدیل نمود و در نتیجه آن، هنر و زیبایی که به عالم حواس و پدیدارهاي محسوس وابسته است را به گونهاي بیاعتبار دانست. او قلمرو شهود و معرفت حقیقی را جایگاه مثل و عرصه محسوسات، پندارها و تصاویر را پایگاه هنر قلمداد کرد که از منظر او، آن نه عالم بود است و نه نبود، بلکه عالم نمود است و بدینسان، هنر و محصول آنرا دور از حقیقت تعبیر کرد و مدعی شد که هنر با جزء فرو دست نفس ارتباط دارد که تباهی جبرانناپذیري براي انسان به بار میآورد و ارتباطی با دانایی ندارد.
از طرفی ارسطو بر خلاف افلاطون، به اصالت وجود انسان و هنر معتقد بود و هنر را نتیجه آگاهی و تعقل انسان میدانست. او سه رکن تحقق هنر را معرفت، کفایت و استعداد فطري معرفی نمود و مدعی شد علم و هنر با آگاهی و دانش سر و کار دارند و در غایت مشترکند. اما اساس اختلاف نظر افلاطون و ارسطو در باب هنر چیست و از کجا نشأت میگیرد؟ همچنین در حوضه هنر، چه مواردي میان افلاطون و ارسطو محل اختلاف میباشند؟ این پژوهش با بیان اصالت ماهیت و وجود و با رویکردي به مبانی هنري افلاطون و ارسطو به مقایسه و تبیین آراء آنها خواهد پرداخت.
مقدمه
از منظر افلاطون، زایش هنري محصول ازخود بدرشدگی و الهام از خدایان و الاهگان هنر است و در لحظه خلق هنري، هنرمند از خود اختیاري ندارد و از آنجا که تولیدات وي فاقد عنصر تفکر و دانایی و محصول ازخود بدرشدگی است، تأثیرات ویرانگري بر مردم آرمانشهر دارد چرا که آنها را از حقیقتی که شایسته آنها است دور میگرداند. بنابراین در پایدیاي افلاطونی، هنرهایی پذیرفته شدهاند که خیري براي جامعه دربرداشته باشند یا لا اقل به لذت بیضرر اکتفا نمایند. آن طور که پیدااست، افلاطون بر جنبههاي کارکرد اجتماعی هنر متمرکز بوده و تأثیر تولیدات هنري بر مردم آرمانشهر را مدنظر قرار داده است.
به همین دلیل در نهایت امر، عطاي شعر و شاعري را با تمام احترام به لقایش می بخشد و شاعران را از آرمانشهر بیرون می راند و محاکات که از منظر او اصل و اساس هنر را تشکیل می دهد، امري ناپسند قلمداد می کند. اما ارسطو برخلاف عقاید استاد خویش، پویایی و بالندگی را صفات بارز محصولات هنر و طبیعت دانسته و بدینگونه معتقد است که هنر و طبیعت داراي وجوه اشتراك از جمله جریانِ صیرورت و شدن هستند؛ اما محصول یکی بیرونی و محصول دیگري - طبیعت - درونی است.
بنابراین شیوة تفکر، حتی چنانچه هنر اساساً بر محاکات استوار بوده باشد، مقولهاي است که آموزش آن به جامعه لازم و سبب افزایش دانایی و قوة تفکر و خلاقیت در جوانان خواهد بود. از همینروي در تفکر ارسطو، هنر از جایگاهی والا برخوردار بوده است. همانگونه که عیان است یکی از اختلاف هاي بزرگ در آراء افلاطون و ارسطو، به جایگاه هنر در جامعه معطوف است که مورد نکوهش یکی و ستایش دیگري قرار گرفته است. اما ریشه این اختلاف ژرف در کجااست؟
این پژوهش می کوشد تا از راه تحلیل و سپس تطبیق آثار بهجاي مانده از ارسطو و افلاطون رویارویی ماهیت و وجود را به عنوان ریشه اصلی اختلاف آنها در باب هنر معرفی نموده و تأثیر آن را در آراء افلاطون و ارسطو روشن نماید. از آنجا که پس از گذشت چندین سده از نظریات افلاطون و ارسطو هنوزهم همین دو نوع نگرش در توضیح پدیدارها و از جمله هنر بهکار گرفته می شوند، بدیهی است که روشنشدن ریشه این اختلاف نظر و چگونگی تعمیم این نظریات در حوزة هنر میتواند درك بهتري از آراء این دو اندیشمند بزرگ و روشهاي مورد استفادة آنان به منظور تبیین نظریاتشان نسبت به هنر را درپی داشته باشد.
پیشینه تحقیق
اگرچه در باب زیبایی و هنر از منظر ارسطو و افلاطون پژوهشهاي وسیعی توسط متخصصین ارسطو و افلاطونشناس صورت پذیرفته است، لیکن بررسی آراء این فلاسفه از نقطه نظر تأثیر دیدگاههاي مبتنی بر اصالت ماهیت یا وجود کمنظیر بوده است و داراي پیشینه نمی باشد. اما دربارة نظریات ارسطو در باب هنر میتوان از کتاب "فلسفه هنر ارسطو" تألیف ضیمران - 1388 - و کتاب "هنر در نظر افلاطون" نوشته بینايمطلق - 1390 - نام برد که به عنوان مبنایی جهت نگارش پژوهش حاضر مورد استناد قرار گرفتهاند.
مقاله تاتارکویچ - 1389 - با عنوان "زیباییشناسی ارسطو" نیز از دیگر تألیفاتی است که به موضوع زیبایی و محاکات از منظر ارسطو میپردازد. قوام صفري - 1387 - در مقالهاي تحت عنوان "ارسطو و بنیانگذاري تبیین علمی"، به شیوة نگرش مبتنی بر علم و دستهبنديهاي مقولات توسط ارسطو اشاره میکند و اختلاف طرز نگرش ارسطو و افلاطون را در موضوعات مورد بحث آنان روشن مینماید. "ایرادهاي ارسطو به ایدههاي افلاطونی" عنوان مقالهاي دیگر از بینايمطلق وُکندري - 1391 - است که ارسطو را بهعنوان بزرگترین منتقد "نظریهمثل" معرفی میکند.
