بخشی از مقاله
چکیده:
از آنجایی که کشاورزی عمده درآمد مردمان در ایران باستان را تشکیل میداده از اینرو ساسانیان به روش های نوین آبیاری توجه بسیاری مبذول داشتند. سرمایه گذاری بزرگ دولت ساسانی در احداث شبکه های آبیاری در اقصی نقاط کشور باعث شد تا اراضی رونق یابد و از خشکسالی تا حد بسیاری در امان باشند، همچنینباعث افزایش عایدات حکومت شد. شاهان ساسانی با ساختن بندها و کانا ل ها بویژه در خوزستان و شوشتر مزارع را سیراب نمودند. سد سازی یا بند سازی از فعالیت های مهندسی به شمار می رود که شزایط تاریخی و جغرافیایی در شکل گیری و پیدایش آن سهم به سزایی دارند. در ایران به جهت کمبود آب، شرایط اقلیمی خاص و نیازهای روزمره آب ماده ای بسیار ارزشمند محسوب می شده که این امر را علاوه بر بند سازی، سد سازی در فرهنگ ایران می توان دید. در این مقاله با در نظر گرفتن منطقه خوزستان سعی بر آن داریم تا سیستم های آبیاری و ابرسانی این منطقه را در دروه ساسانی معرفی نماییم.
کلمات کلیدی: ساسانی، آبیاری، کانال، بند، خوزستان، سازه های آبی
مقدمه:
سرزمین ایران که بخش بزرگی از آن را مناطق نیمه خشک و خشک فرا گرفته است از دیرباز تامین آب یکی از مهم ترین دغدغه های ساکنان این سرزمین بوده است. دستیابی به آب و انتقال آن به زمین های مجاور و دشت های اطراف کاری بزرگی بوده است، جرا که با سامان دهی آبیاری و ایجاد نظام آبیاری می توانستند به تولید فرآورده های زراعی و باغی بپردازند. از سوی دیگر معماری فرهنگ و هنر یک ملت و زمینه شناخت تاریخ گذشتگان را فراهم می آورد.بنابراین سد سازی، لایروبی و مرمت آنها از دیر باز در ایران مانند سایر کارهای عام المنفعه و پروژه های بزرگ معمولا به دست حکومت ها و حاکمانی که به امور آبادانی و آبادی علاقه بیشتری داشتندانجام می گرفته است. در این میان رونق اقتصادی و پیشرفت آبادی ها و شهر ها با سیستم های آبیاری و آبرسانی بستگی بسیاری دارد. از این رو در این مقاله با بررسی و شناخت معماری سازه های آبی در دشت خوزستان به نحوه آبیاری و کشاورزی در این منطقه می پردازیم.
موقعیت جغرافیایی دشت خوزستان:
دشت عیلام که از قرون وسطی به بعد توسط ایرانیان به عنوان خوزستان شناخته شده است، تقریبا چهل و دو هزار کیلومتر مربع وسعت دارد. از نظر زمین شناسی این منطقه از رسوب ماسه بسیار نرمی تشکیل شده است. از سواحل خلیج فارس به سوی شمال به تدریج ارتفاع می گیرد تا در اهواز به ارتفاع تقریبی 100 متر و در کوهپایه لرستان این ارتفاع به 170 متر می رسد.دشت خوزستان حاصلخیزی اولیه خود را مدیون منابع آبی منطقه است. حداقل سه رودخانه از شوشن عبور می کرد. آشوری ها آن را با نام اوقنو می شناختند و امروزه غربی ترین این رودخانه ها کرخه نامیده می شود و رود میانی خوزستان دز نام دارد که از بروجرد در لرستان شروع می شود. عیلامی ها و آشوری ها آن را ایدیده می نامیدند - هینس، 1388، . - 9-8
سیستم آبیاری در دوران ساسانی:
با توجه به اینکه در منطقه خوزستان همانگونه که اشاره کردیم رودهای دایمی وجود دارد، این منطقه در طول حکومت سلسله های ایران باستان، مرکز مهم سیاسی و تجاری محسوب می شدند. بنابراین تاسیسات آبیاری و آب رسانی ایجاد شده در این منطقه نیز گسترده تر و متعدد می باشد. با استناد به منابع می توان گفت در دوره ساسانی به امر آبیاری توجه بسیاری نشان می دادند - تهامی،. - 1388 از دیر باز توسعه آبیاری در ایران بتدریج زمینه اقتدار گروهی از خاندان ها را فراهم آورد که نخستین کانون های قدرت محلی را بوجود آوردند و سپس از به هم پیوستن این خاندان ها که مدیریت تامین آب را به عهده داشتند حکومت های کلان شکل گرفت. ایرانیان در گذشته از چرخه آب در طبیعت و مسایل آب های سطحی اطلاع کافی داشتند. آنان برای بهره برداری از آب رودخانه ها ئ آب های جاری تاسیساتی به وجود آورده اند که هم اکنون آثار گرانبهای بر جای مانده است.
این تاسیسات شامل سدهای مخزنی و انحرافی، آب بندها، تونل ها، قنات و پل ها می باشد.تلاش ایرانیان در بهره برداری از آب های سطحی، مدیریت و هدایت آن به مزارع و کشتزارها بسیار تحسین برانگیز است. شاردن، جهانگرد فرانسوی در قرن 17 میلادی از ایران بازدید کرده است و چنین بیان می کند" در فن اکتشاف و هدایت آب ها هیچ ملتی به پای ایرانیان نمی رسد و در جهان هیچ ملتی به مانند ایرانیان در حفر و احداث چشمه های زیر زمینی و ایجاد مسیرهای مناسب تحت الارضی نمی تواند چنین مهارتی داشته باشد" - صفی نژاد، . - 1352 حمداله مستوفی می نویسد: در قرن 14 میلادی اراضی وسیع استان خوزستان با آب رودخانه کارون،دز و کرخه آبیاری می شده است. این بهره برداری بوسیله احداث سد و بند انجام می گرفته و علاوه بر برداشت از آب های زیر زمینی، از منابع آب های سطحی نیز بهره برداری می کردند . تاسیسات آبیاری در دوره ساسانی شامل سد، بند و پل می باشد. برای ساخت این تاسیسات از مصالح ساختمانی سنگ، ملات آهک و ساروج استفاده می کردند. سدهای ساخته شده در طی دوره ساسانی عبارتند از پل بند
