بخشی از مقاله
*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***
عملکرد ترویج بر مدیریت منابع آبی مطالعه موردی گندمکاران دشت مشهد
چکیده
محدودیت منابع در بخش کشاورزی اهمیت انتخاب فناوریهای مناسب جهت استفاده کامل و بهینه از منـابع کمیـاب و گرانقیمت را در تولید مواد غذایی فراوان و ارزان نشان میدهد. در این راسـتا مـدیریت صـحیح و اسـتفاده از روشـها و تکنولوژیهای جدید در کشاورزی دارای اهمیت بسزایی است. در سالهای گذشته بکارگیری روشهای نوین مـدیریتی در ایران با مشکلات و فراز و نشیبهای بسیاری همچون عرضه محدود و نامتناسب، عـدم آگـاهی و پـذیرش کشـاورزان، هزینههای بالا اجرای طرحهای جدید مواجه بوده است که این مشکلات و موانع آثار منفی بسیاری را بـر پیکـره بخـش کشاورزی وارد کرده است. با توجه به تلاشهای صورت گرفته از سـوی وزارت جهـاد کشـاورزی بـه صـورت برگـزاری دورههای ترویجی، استفاده از مهندسین ناظر طرح گندم و به منظور کاربردی کردن دانش جدید در کشاورزی ایران و بـا هدف کمک به برنامهریزان و مسئولان بخش کشاورزی، در این مطالعه به بررسی مهمترین عوامل مـوثر بـر پـذیرش و بکارگیری روشهای نوین مدیریتی در حوزه مدیریت منابع آبی با استفاده از الگوی لاجیت پرداخته شده و اهمیت نسبی هر یک از این عوامل مورد بحث قرار گرفته است. همچنین عملکرد و نقش برگذاری دورههای ترویجی سـازمان جهـاد کشاورزی به عنوان یکی از مهمترین عوامل در این امر مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. آمار و اطلاعات مورد نیاز از طریق انجام مصاحبه و تکمیل 102 پرسشنامه از گندمکاران در بخشهای شهرستان مشهد جمـعآوری شـده اسـت. نتایج مطالعه بیانگر تاثیرگذاری مثبت معنیدار ترویج بر احتمال پذیرش و اجرای ابیاری تحت فشار میباشد.
کلمات کلیدی: الگوی لاجیت، مدیریت منابع آبی، شهرستان مشهد، گندم
مقدمه
آب یکی از مهمترین عوامل رشد و توسعه جوامع بشری محسوب میشود. مقایسه کشورهای مختلف نشان میدهد که کمبود آب بویژه آب با کیفیت خوب، یکی از عوامل مهم بازدارنـده توسـعه کشـاورزی، اقتصـادی و اجتمـاعی در اکثـر کشورهای در حال توسعه میباشد . منابع آبی از ارزشمندترین منابع طبیعی و جزو سرمایههای ملی هر کشـور محسـوب میشود. در واقع این عامل حیاتی و مهم در بخشهای مختلف اقتصادی از جمله کشاورزی و به تبع آن توسـعه پایـدار آن نقش مهمی را ایفا میکند (). انتخاب تکنولوژی مناسب برای مزارع کشور که شرایط بسیار متنـوع اقلیمـی و نظـام بهرهبرداری خاص خود را دارند از حساسیت ویژهای برخوردار است چراکه مکانیزاسیون یکی از سرمایهگذاریهای مهـم بخش کشاورزی میباشد. با توجه به کمبود نزولات آسمانی در کشورمان و عدم توزیع مناسب زمانی و مکانی بارش ها، همچنین بروز خشکسالی های متعدد در بیست سال اخیر، ضرورت تبدیل روشهای آبیاری سنتی بـه روشهـای نـوین آبیاری از جمله آبیاری بارانی و قطره ای بیش از پیش احساس میشود. در سالهای اخیـر در سـایه عنایـت ویـژه دولـت سیستم های آبیاری تحت فشار در کشور ما مورد توجه قرار گرفته و توسعه پیدا کـرده اسـت، ولـی بـا نگـاه بـه حجـم تسهیلات و سرمایهگذاریهای اختصاص داده شده چنانچه انتظار می رفت توسعه این سیستمهـا خصوصـاً در بعضـی از مناطق کشور با پیشرفت سریع مواجه نشده است. برای مقابله با محدودیت آب و مقابله با عدم تعادل کنونی بین عرضه و تقاضای آب، گسترش سیستم های آبیاری تحت فشار در اولویت برنامه های توسعه بخش کشاورزی ایران قرار گرفته است و حمایت مالی، اعتباری و سیاسی زیادی در جهت به کارگیری سیستمهای آبیاری تحت فشار به عمل مـیآیـد. علاوه بر سرمایهگذاریهای مالی انجام شده سرمایهگذاریهای انسانی نیز در این زمینه صورت گرفته است. از جمله آن میتوان به برگذاری کلاسهای ترویجی و استفاده از مروجین جهاد کشاورزی برای نهادینه کردن این سیسـتم ابیـاری در کشور بوده است. برگذاری دورههای ترویجی و استفاده از مروجین در زمینه آشنایی و ترغیب کشاورزان به استفاده از تکنولوژیهای نوین بسیار موثر است. اما بر خلاف این حمایتها، گسترش سیستم های آبیاری تحت فشار در شهرستان مشهد به کندی صورت می گیرد و در بسیاری از موارد، حتی پس از نصب این سیستمها، اقدام بـه جمـع آوری آنهـا و برگشت به روشهای سنتی آبیاری میشود. با توجه به مجموع مطالب بیان شده در این تحقیق به یافتن متغیر های تاثیر گذار در نگرش کشاورزان و ارزیابی میزان تاثیرگذاری هر کدام از عوامل توجه شده است. به طور کلی مجموعه عوامل شخصی، روانشناختی، اجتماعی، اقتصادی، نهادی، محیطی، فنـی و پیامـدهای مشـاهده شـده در سـطح مزرعـه،دلایل انتخاب و پذیرش تکنولوژی آبیاری و تداوم استفاده از آن را تعیین میکند.
مروری بر مطالعات انجام شده
کرباسی((1380 در مطالعهای به تحلیل اقتصادی طرح توسعه آبیاری تحتفشار در استان خراسان پرداخته است. نتـایج نشان میدهد که عوامل اجتماعی - اقتصادی و فنی در پذیرش این سیستم موثر بوده و سرمایهگـذاری در طـرح ملـی برنامه دوم توجیه اقتصادی مطلوبی داشته است. بنابراین برنامهریزی مطلوبتر برای بهبـود فعالیـتهـا در ایـن زمینـه توصیه میشود(). زیبایی((1386 در مطالعهای به بررسی عوامل موثر بر عدم تـداوم در اسـتفاده ازسیسـتمهـای آبیـاری بارانی استان فارس در چارچوب تحلیل لاجیت وتحلیل تمایزی با استفاده از اطلاعات مربوط به 240 بهرهبـردار نمونـه پرداخته است. نتایج هر دو الگو، توانایی خوبی در تمایز بهرهبرداران به دو گروه رهاکنندگان و استفاده کنندگان سیسـتم آبیاری بارانی دارند. بر اساس نتایج این مطالعه عدم تداوم استفاده به طور یقین به پیامـدهای اقتصـادی کمتـر از حـد انتظار و نامناسب بودن تکنولوژی آبیاری بارانی بـا شـرایط مختلـف مزرعـه بسـتگی دارد(). جهـاننمـا((1380 عوامـل اجتماعی- اقتصادی موثر در پذیرش سیستم های آبیاری تحت فشار را در تهران مورد ارزیابی قـرار داده اسـت. نتـایج قسمت اول این مطالعه نشان می دهد که ویژگی های فردی و اجتماعی مانند: سن، سـابقه کـار، تحصـیلات، آگـاهی، امکانات مالی، ارتباطات بیشتر، بخصوص با ترویج، و غیره در پذیرش سیستمهای آبیاری تحت فشار موثر است. نتـایج قسمت دوم که موقعیت بهرهبرداران و علل نارضایتی دارندگان سیستم را مورد بررسی قرار میدهد، نشان داده است که در هر منطقه باید با مطالعات قبلی و به تناسب آب و هوا، خاک و نوع محصـول همـان منطقـه سیسـتم عرضـه شـود. نارضایتی بهرهبرداران، بیشتر از نحوه دریافت وام، نحوه کار شرکتهای طراح، مجری وکیفیـت وسـایل دریـافتی بـوده است که این خود باعث مقاومت بهرهبرداران فاقد سیستم در برابر پذیرش سیستمهای آبیاری تحتفشار میشود().
روش تحقیق
در این بررسی سعی برانست تا با استفاده از الگوی لاجیت عوامل موثر بر پذیرش و بکارگیری سیسـتمهـای نـوین آبیاری در بخش مدیریت منابع ابی کشاورزی از سوی کشاورزان مورد بررسی قرار گیرد. سپس نقش و تاثیر اسـتفاده از دورههای ترویجی بر پذیرش این تکنولوژی مورد بحث قرار گرفته است. بدین منظور نمونهای شامل 102 از گندمکاران شهرستان مشهد با بهرهگیری از تکنیک نمونهگیری طبقهای انتخاب شدهاند. سپس از آنها خواسته شده تا بـه سـوالات مطرح شده در پرسشنامه طراحی شده پاسخ دهند. پس از استخراج دادههای از پرسشنامه افراد بر اسـاس نـوع سیسـتم ابیاری به دو زیر گروه استفاده کننده از سیستمهای آبیاری تحت فشار (شامل آبیاری قطرهای و بارانی) و گـروه مقابـل تقسیم شدهاند. از انجایی که متغیر وابسته در این مطالعه یک متغیر دو حالتی است باید از الگوهـایی بـا متغیـر وابسـته متناسب استفاده شود. در این مطالعه از الگوی لاجیت استفاده گردیده است.
الگوی لاجیت
متغیر وابسته این تحلیل، یک متغیر کیفی است که تنها مقادیر صفر و یک را اختیار خواهد کرد. در صورت اسـتفاده از سیستم آبیاری تحت فشار مقدار متغیر وابسته برابر با یک و در غیر این صورت برابر با صـفر خواهـد بـود. در چنـین وضعیتی نمیتوان از روشهای معمولی تحلیل رگرسیون استفاده کرد بلکه باید از الگوی لاجیت بهره گرفـت. الگـوی لاجیت برای مطالعه حاضر، دارای ساختار زیر است:
که در آن pi احتمال استفاده از سیستم آبیاری تحت فشار یا به عبارت دیگر موفقیت در استفاده از سیستم می باشد
و xها متغیرهای مستقل هستند.
:
با توجه به اینکه Pi احتمال استفاده از سیستم آبیاری تحت فشار است، احتمال عدم استفاده از سیستم برابر است با:
(4)در نتیجه خواهیم داشت:
عبارت pi ، نسبت احتمال استفاده از سیستم آبیاری تحت فشار بر احتمال عدم استفاده از سیستم است در صورتی که از طرفین رابطه فوق، لگاریتم طبیعی گرفته شود، خواهیم داشت Shazam استفاده شده است. در این بررسی برای تخمین تابع لاجیت از بسته نرم افزاری
نتایج و بحث
الف) معرفی نمونه : ابتدا به منظور بررسی و آشنایی بیشتر با خصوصیات اقتصادی- اجتماعی نمونه مـورد بررسـی، خلاصهای از ویژگیهای افراد نمونه در جدول 1 درج گردیده است. این جدول به بررسی اجمالی افـراد نمونـه پرداختـه است.
بر اساس اطلاعات جدول فوق میانگین سن، میزان تحصیلات، تعداد افراد خانوار، تعداد افراد مـرد خـانوار، تعـداد افـراد شاغل در خانوار به ترتیب 45/62 سال، 9/45 سال، 5/41 نفر، 2/7 نفر، 2/5 نفر میباشد. بیشترین فراوانی در سن افراد مربوط به سن 50 سال، در خصوص تحصیلات مربوط به تحصیلات دیپلم ( معادل 12 سال تحصیل)، بیشترین فراوانی در تعداد افراد خانوار، تعداد افراد مرد خانوار، تعداد افراد شاغل خانوار به ترتیب 5 ، 2 و 2 نفر میباشد. در خصوص سابقه کشاورزی افراد نیز آماره مد یا بیشترین فراوانی افراد مربوط بـه سـال اسـت. بیشـترین انحـراف معیـار یـا پـراکنش در خصوص متغیر سن وجود داشته است که با توجه به دامنه تغییرات وسیعی که این متغیر داراست بدیهی میباشد. پس از بررسی اجمالی خصوصیات اقتصادی و اجتماعی کشاورزان در این بخش به بررسی خصوصیات نـوع منبـع آبـی مـورد استفاده و همچنین روش آبیاری مورد استفاده زارعین پرداخته شده است. نوع منبع آبی مورد استفاده شامل قنات، چـاه، چشمه، رودخانه و منابع ذخیرهای است. روشهای آبیاری نیز شامل روش قطرهای، بـارانی، غرقـابی، انـواع روشهـای نشتی و سایر روشها میباشد. نتایج حاصل از این بررسیها در جداول (2) و (3) آمده است. شایان ذکر است که با توجه به بالا بودن حجم آب مصرفی افراد ممکن است از بیش از یک منبع
