بخشی از مقاله
چکیده
شبکه آبیاری پیرامون شهر شوشتر نمونه ای از مصادیق واقعی گردش آب در متن حیات اقتصادی مردم این سرزمین طی قرون متمادی است که بر حسب مورد پاسخگوی نیازهای کشاورزی، صنعتی و آبرسانی شهری بوده است.
رودخانه کارون پیش از رسیدن به همواری جلگه خوزستان و با وجود بستر صخره ای شهر شوشتر به دوشاخه تقسیم می شود. یکی را رودخانه گرگر یا دودانگه می نامند که از مشرق شهر رو به جنوب جریان دارد و دیگری رودخانه شطیط یا چهاردانگه نام دارد که از شمال شهر به غرب جاری است و با چرخشی به سمت جنوب به موازات رودخانه گرگر جریان دارد و پس از پیوستن به رودخانه دز در نزدیکی بند قیر به رودخانه گرگر می پیوندد. قطعه زمین دو رودخانه گرگر و شطیط را میان آب - مینو - نامیده اند که بیشترین پهنای آن به 11 کیلومتر می رسد و درازای شمالی جنوبی آن بالغ بر 33 کیلومتر است.
بنیادی ترین بناهای شبکه آبیاری میان آب بر گرد شهر شوشتر جای دارند که این شهر نیز در شمال دشت میان آب شکل گرفته است. کانال داریون را می بایست سومین شاخه از آب رودخانه کارون به شمار آورد که در آبیاری منطقه میان آب نقش اساسی داشته است.
در تاسیسات آبی این حوزه از انرژی آب و نیز بالا نگه داشتن سطح آب در نقاط مختلف به احداث پل بند و کانالهایی دست کند همت گماشته اند. این سازه ها به صورت دایره ای در گرد شهر شوشتر قرار دارند و به صورت سلسله وار به یکدیگر پیوسته و مرتبط اند، به گونه ای که اگر کار هر کدام از این سازه ها مختل گردد کار سازه های بعد و قبل از خود را نیز مختل می نماید و سایر سازه ها نیز به تناوب کارایی خود را از دست خواهند داد.
مقدمه
بنا بر عقیده بسیاری از مورخان و باستان شناسان مهم ترین نقاط تمدن ایران باستان در جنوب و جنوب غربی متمرکز بوده است. رودخانه کارون در جنوب غرب از قدیم بزرگترین رودخانه ایران به شمار می رفته و در کنار این رود است که بقایای آثار تمدن ایران باستان به وفور مشاهده می شود.
به واسطه وجود همین رود کارون و همین مهندسی آبیاری مصنوعی، خوزستان در قدیم انبار غله و سرزمین نیشکر بوده و شهرت جهانی داشته به گونه ای که مقدسی در احسن التقاسین خوزستان را شرح می دهد.
»خوزستان سرزمینی است که خاک آن به رنگ مس و گیاه طلاست. میوه و نیشکر و برنج در آن فراوان است. آرد و رطب و ترنج آن نیکو و انار و انگورش بسیار است. خاک آن حاصلخیز و جویبارهایش شگفت انگیز است. پارچه هایش زیبا و خز و بافته های لطیف دیگر از پنبه و قز، معدن قند و شکر و شیرینی های شدیگر است و عس آن از جاهای دیگر پاکیزه تر و البته مقدسی به نفت و قیر فراوان خوزستان و نیز دولاب های شگفت انگیز و آسیاب های شگرف آنجا نیز اشاره دارد.
گرچه امروز بر اثر ایجاد سدهای شدید و تزکیه زمین ها و مزارع و کانال کشی های مدرن شاید تعدادی از آثار نهر های قدیمی از بین رفته باشد، ولی هنوز هم در این استان نهرهای قدیمی فراوانی وجود دارد که نشانه عظمت و اهمیت استان خوزستان در دنیای باستان می باشد و برخی از آنها در حال حاضر نیز مورد استفاده و بهره رداری هستند. از جمله می توان به شبکه وسیع و بی نظیر آبیاری شوشتر در شمال شرق خوزستان اشاره کرد که تحت عنوان منظومه آبی به عنوان دهمین اثر ثبتی جمهوری اسلامی ایران در فهرست آثار جهانی سازمان یونسکو در تابستان سال 1387 به ثبت رسید.
شهرستان شوشتر واقع در شمال شرقی خوزستان را به حق می توان موزه آب ایران دانست، چرا که درست در همین جاست که در جدال میان یا آب، انسان پیروز نهایی این جدال دست به احداث سازه های آبی متعدد و هدایت اب به مسیرهای دلخواه خود گردیده است.
رودخانه کارون از سوی شمال وارد شوشتر شده و در شمال این شهر به دو شاخه تقسیم می شود. یکی از این شاخه ها که به گونه ای اعجاب انگیز از کارون جدا شده و کاملاً دست کند تحت عنوان » نهر گرگر« شناخته می شود و به علت اینکه یک قسمت از سه قسمت آب کارون را در بر می گیرد، به دودانگه نیز معروف است. شاخه دیگری که از کارون جدا میشود، شطیط است، به علت اینکه دو قسمت از سه قسمت آب کارون به آن روانه می شود، چهار دانگه نامیده می شود. این دو رود پس از طی مسیری نهایتاً در جنوب شوشتر به هم می رسند و شوشتر مانند یک جزیره در بر می گیرد.
در طول مسیر این رودها تاسیسات و سازه های متعددی وجود دارد که هر کدام دارای ویژگی های منحصر به فردی است که به مدد تفکر بشری ونیروی انسانی ایجاد شده و سهم به سزایی در گرداندن چرخ صنعت و زندگی در این شهر دارد، به گونه ای که در این شهر با مجموعه ای بی نظیر از سازه های آبی روبه رو هستیم که حلقه عظیم آبی را تشکیل داده است.
حلقه آبی شوشتر متشکل از سازه های متعددی از جمله: بندها، پل بند ها، تونل ها، نهر ها، آسیابه ها و غیره می باشد که به توصیف هر کدام از این سازه ها می پردازیم.
بیان مساله :
بررسی عملکرد سازه های آبی شوشتر
قدمت شبکه آبیاری در شوشتر بر طبق منابع مکتوب به دوران ساسانی باز میگردد و سازنده آن اردشیر و شاپور ساسانی ذکر گردیده است. در خصوص حکومت و ساخت شهر شوشتر و ایجاد سازه های آبی مورد نظر منابع کهن بسیار می باشد اما در مجموع همه منابع به شرح این موضوع پرداخته اند که:
»می گویند در عهد ملوک طوایف کسی به حال آنجا - شوشتر - التفات ننمود و چند سال متوالی خشک گذشت و قهر پدید آمد، لاجرم ولایت خراب و مردم متفرق گردیدند و احدی از ایشان باقی نماند. ممدتها بدین منوال گذشت تا اردشیربن بابک بن ساسا ن برر ممالک استیلا یافت و ملوک طوایف را مقهور گردانید و همت به تجدید عمارت شوشتر گماشت و مردم را از اطراف به آنجا کشانید و امر نمود که خانه بسازند و در این باب تشددد بسیار نمود و منظور داشت که تا پایین دهنه داریان به عرض رودخانه شادروانی بنا نماید تا آب مرتفع و به نهر داریان جاری شود و آن زمان رودخانه منحصر در مافاریان بود و قبل از اتمام شادروان اردشیر وفات یافت و همچنان بماند تا نبیره او، شاپور بن هرمز بن نرسی بن بهرام بن هرمز بن شاپور بن اردشیر جلوس نمود و غیره.
شاپور را به عمارت شوشتر عنایت عظیم بود و چون بر قیصر تسلط یافت و او را محبوس داشت گفت: اگر نجات خود می خواهی باید شادروان شوشتر را ببندی و چنان کنی که در زمین نزدیک شهر مزارع صیفی پیدا شود و زرع مائی بتوانند کرد.
و حتی در شاهنامه فردوسی از برانوش نامی که مدیریت این کار را بر عهده داشته نام برده شده است هرچند که منابع مکتوب عمر این سازه ها را به روزگار ساسانی نسبت می دهند اما بطور قطع نمی توان به این امر معتقد بود چرا که اهمیت آبیاری و سد سازی را با توجه به شرایط ویژه جغرافیایی و آب و هوایی این شهر نمی توان نادیده گرفت و ظهور و پیدایش معماری سد سازی در این دشت بارور را نمی شود به عصر ساسانی و هخامنشی اختصاص و انحصار داد. بی شک تاریخ بهره برداری از انرژی آب و مهندسی مهار آب که جزو ملزومات زندگی در این دشت بوده به در ازای تاریخ سکونت بشر در این خطه باز می گردد.
حلقه آبی شوشتر متشکل از سازه های متعددی از جمله بند ها، پل بند ها، تونل ها، نهر ها، آسیابها و ... می باشد که قصد داریم ارتباط این سازه ها را با توضیح کاربرد و نقش آنها در این حلقه آبی به اثبات رسانده و توضیح دهیم. در این میان همیشه بحث تقدم تاخر ساخت این سازه ها مطرح بوده و بر محقیقین چندان معلوم نیست.
آنچه مشخص است بنا بر نوشته های نویسندگان رومی و دیگر متون تاریخی، ایرانیان، با کمک نیروی کاری رومیان، مجموعه سازه های آبی شوشتر را طی برنامه ای چند مرحله ای، مشخص از پیش تعیین شده ی بلند مدت بنا کرده اند. ما نیز با توجه به وضعیت موجود این سازه ها و مطالعاتی که زیر نظر پایگاه سازه های آبی شوشتر طی چند سال اخیر صورت گرفته، اجزای مجموعه سازه های آبی شوشتر و مراحل احتمالی ساخت هریک از آنها را بدین شرح ارائه می دهیم.
