بخشی از مقاله
چکیده
رودخانه کارون در 30 کیلومتری شمال شهر شوشتر از کوهستان به دشت خوزستان وارد میشود. در طول مسیر رودخانه تا مقصد خویش - الوند رود - در طی سالیان گذشته و بخصوص در دوره ساسانیان سازه هایی برای استفاده بهتر از این رودخانه خروشان ، شامل دست کندها ، کانال های انتقال آب و تونل های آبرسانی که به جهت عام المنفعه بودن از اهمیت بالایی برخوردار بودهاند ، احداث و مورد بهرهبرداری قرار گرفته است.
این دست کندهادر محدوده شهر گتوند و شوشتر بوده و عمدتاً کاربرد مذهبی داشته و بازتاب زندگی مردمان آن روزگار بوده است. کانالهای انتقال آب نیز که از اهمیت بالایی برخوردار بودهاند عموماً جهت امور کشاورزی ساخته شده و شامل کانال گرگر ، نهر داریون ، رقط و شاهی می باشند. همچنین تونل های آبرسانی شامل سه تونل به بند گرگر می باشد که برای انتقال آب به آسیابها مورد استفاده قرار میگرفتهاند. در بحث حاضر به معرفی سازههای ذکر شده پرداخته شده است.
-1 مقدمه
رودخانه کارون در دشت خوزستان به شاخه ها و کانال های مختلفی تقسیم بندی می شود ، این رود در شهر شوشتر بوسیله بند میزان به دو شاخه شطیط و گرگر تقسیم می گردد. آب رودخانه کارون - شطیط - در زیر قلعه سلاسل وارد سر دهانه های نهر داریون می شود که خود این نهر - داریون - به دو شاخه نفس کش و رقط تقسیم میشود. در بالادست شهر شوشتر در نزدیکی سد تنظیمی گتوند کانالی از رودخانه کارون جدا شده است که به آن نهر شاهی گفته میشود.
آب شاخه شرقی رودخانه کارون که گرگر نامیده می شود بوسیله کانال دست کند گرگر به مجموعه آسیابهای ساخته شده برای آسیاب غلات میرود. این انتقال آب از رودخانه گرگر به آسیاب ها توسط تونلهای دستکند که به این منظور ساخته شدهاند انجام میشود. این تونلها در سمت شرق و غرب به بند گرگر احداث شدهاند. این تونلها یک عدد در سمت غرب و دو عدد در سمت شرق بند گرگر که برای سهولت در هنگام توضیح اولین تونل بعد از بند گرگر در سمت شرق را تونل A و دومین کانال را در همین سمت - شرق - کانال B و تونل سمت غرب را تونل C می نامیم. این تونلهای مصنوعی در داخل سنگهای صخرهای و شنی حفر شدهاند که آثار کلنگ در حفرههای آن به خوبی مشخص میباشد. طولانیترین این تونلها در سمت شرق - A - با حدود 100 متر طول قرار دارد.
در محدوده شهر گتوند در دامنه های صخره ای کوه طبل خانه مشرف بر رودخانه کارون مجموعه دستکندها یا گوردخمههایی به چشم می خورد که محل تلاقی کوهستان و دشت محسوب میشود. این دست کندها در محدوده شهر گتوند حدود 30 عدد است. از دیگر دست کندها یا گوردخمه هایی که میتوان آنها را در حاشیه رود کارون به حساب آورد در محدوده شهر شوشتر در محلههایی به نام تخت قیصر ، چشمه سوزنگر ، توکمری و دستکندهای مجموعه مقام حضرت صاحبالزمان اشاره کرد. در بحث حاضر به معرفی تمام این دستکندها ، کانالها و تونلهای آبرسان حاشیه رود کارون در دشت خوزستان پرداخته خواهد شد.
-2 دستکندها - گوردخمهها -
در این مجال ابتدا به مجموعه دست کندهای ساخته شده در محدوده شهر گتوند که در حدود 30 عدد هستند پرداخته و سپس به ترتیب به دست کندهای تخت قیصر ، مقام صاحب الزمان ، چشمه سوزنگر و تو کمری در محدوده شهر شوشتر که در حاشیه رودخانه کارون پراکنده هستند پرداخته خواهد شد.
1-2 دستکندهای شهرستان گتوند
در محدوده شهرستان گتوند تقریباً تعداد 30 عدد دستکند یا گوردخمه مشاهده میشود که در زبان محلی خرفتخانه نام گرفته اند. این گوردخمها در کنار هم و در یک روستا و بعضاً منفرد، در میان لایه های سنگ های رسوبی صخره ای تراشیده و ایجاد شدهاند. این مجموعه دستکندها یا گوردخمهها به طور کلی در دامنههای صخرهای کوه طبلخانه مشرف بر رودخانه کارون و دشت ایجاد گردیده اند که محل تلاقی کوهستان به دشت و یا به عبارتی نقطه ای است که رودخانه کارون وارد دشت خوزستان می شود و در همین تنگه بر بالای دامنههای صخرهای دژهایی ایجاد گردیده که مرکزیت آن دژها با قلعه رستم میباشد و احتمال میرود این دستکندها به گونهای با این دژها در ارتباط بودهاند.
- درخشی و همکاران، - 18 :1386 اهالی منطقه در مورد این دستکندها که به آنها خرفتخانه میگویند معتقدند که در گذشته بختیاریهای کوچرو افراد کهنسال را که در شرف مردن بودند و قادر به حرکت نبودند در این دخمه ها قرار داده و آذوقه ای را نیز در کنارشان گذاشته و تا فصل بعدی کوچ که به همین محل باز می گشتند آن ها در میان این فضا زندگی میکردند. این گوردخمهها در اصل در ارتباط با طرز تدفین ایرانیان قبل از اسلام می باشند.
بر اساس آیین زرتشت چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش تقدس داشته و دفن مرده در درون خاک باعث از بین رفته این تقدس می شود، لذا پس از مرگ اجساد، آن را بر فراز ارتفاعات قرار می دادند تا گوشت و پوست آن توسط پرندگان لاشخور مورد استفاده قرار گیرد و پس از مدتی استخوان های برجای مانده را جمع و در درون این دخمهها قرار میدادند. - همان - 13 عدد از این استودان ها در جانب شمالی رودخانه کارون و در بدنه صخره ای کوه طبل خانه مشرف بر سد تنظیمی گتوند قرار دارند.
در جانب شمال غربی رودخانه کارون در انتهای غربی صخره ای کوه طبل خانه مشرف بر جاده گتوند به روستای پل پرزین 9 عدد دیگر از این دستکندها قرار گرفتهاند. 3 عدد دیگر در ارتفاعات شرقی قرار دارند، در مسیری که از سد تنظیمی گتوند به سد در حال احداث گتوند علیا ختم می شود موجود هستند. در جوانب شرقی رودخانه کارون در نزدیکی سد تنظیمی گتوند یا به عبارتی در جانب شرقی ابتدای مسیر گتوند به عقیلی در ارتفاعات شرقی دامنه قلعه سهراب 4 عدد دیگر از این استودانها قرار دارد. در جانب شمالی دامنه قلعه رستم یک عدد از این دستکنها مشاهده میشود. بدین ترتیب تقریباً 30 عدد از این دستکنها را میتوان مشاهده کرد. - همان -
1-1-2 گوردخمههای - دستکندهای - مشرف به ارتفاعات شمال غربی سد تنظیمی گتوند
در این منطقه تعداد 13 عدد دست کند قرار گرفته اند. این دست کند ها در یک نقطه تمرکز نداشته اند و در سه قسمت غربی، مرکزی، شرقی پراکنده شدهاند. -1 مجموعه گوردخمههای - دستکندهای - غربی تعداد این دست کند ها که در شمال سد تنظیمی گتوند قرار گرفتهاند 6 عدد میباشد. این دستکندها از بینظیرترین و سالمترین این مجموعه می باشند که در جانب شمالی رودخانه کارون در دامنه صخره ای کوه طبل خانه مشرف بر سد تنظیمی گتوند قرار دارند که بر بدنه ماسه سنگی صخره در ارتفاع چند متری از سطح زمین تراشیده شدهاند. دسترسی به این مجموعه به این ترتیب است که پس از حدود 20 متر بالا رفتن از صخره ها به پای آن ها می رسیم. در این حالت پایین ترین آن ها حدود 3 متر از سطح پله ای که در دامنه صخره ای ایجاد شده، بالاتر است و تنها از طریق نردبان میتوان به آن دست یافت.
