بخشی از مقاله
سیرتحول میل یا مناره از ابتدای پیدایش تا کنون
چکیده:
مناره یکی از عناصر کالبدی ویژه در بناهای مذهبی اسلامی است که پیشینه ای کهن در معماری ایران قبل از اسلام داشته است. زمانی به فن معماری اسلامی عموما و مناره یا میل خصوصا ، در ایران پی خواهیم برد که حتی الامکان در مورد کاربرد اولیه آن بررسی و تحقیق کرده باشیم . در این گفتار مناره های قبل ازاسلام ودوره اسلامی مورد نظر است،در این پژوهش سیر تحول منار که از زیگوراتها در بین النهرین که یکی از بناهای مذهبی عمده در تاریخ تمدن است سرمنشاءونمونه نخستین،مناره های امروزی نیز بشمار می رودتحقیق و برسی شده و سعی شده است به برسی کلی پیشینه و روند تحول مناره در طول تاریخ معماری پرداخته شود. لیکن از آنجا که معماری در دوره اسلامی ایران بدون تردید با تغییراتی ،ریشه در طرحهای معماری قبل از اسلام دارند ، اشاره به تاریخچه کوتاهی از معماری مناره ها ی قبل وبعداز اسلام نیز ضروری می نماید.
واژگان کلیدی: مناره،میل ،بناهای مذهبی،معماری اسلامی
مقدمه:
حاصل قرنها تجربه پیشینیان و بزرگان هنر معماری این سرزمین وسرزمین های دیگر یادگارهایی است که امروزه از آن با عنوان مناره یاد میکنیم.بی شک بناهای مذهبی مانند(معبدواتشکده وکلیساومساجدو...)از دیرباز همواره مورد احترام و توجه اقوام مختلف در طول تاریخ بوده است و به لحاظ همین اهمیت، پیوسته کاملترین تجربه های هنری هنرمندان برجسته هر دوره تاریخی درخدمت معماری و تزئین نقوش و نیارش به کار رفته در احداث چنین اماکنی بوده است.این علاقه و توجه مبذل سرمایه های مادی و معنوی ، نه از
باب منافع اقتصادی و اغراض مادی، بلکه بر مبنای کشش و علاقه ای قلبی بر اساس گرایش فطری مردم به مکاتب الهی بروز کرده است. چه بسا مردمی که با مشکلات و تنگناهای اقتصادی قرین بوده، اما درسرمایه گذاری برای مظاهر معنوی، از جمله بناهای وابسته به مقدسات مذهبی ،از هیچگونه ایثاری فروگذارنکرده اند. بنایی رفیع و باشکوهی که در طول تاریخ برای معابد ،مساجد و کلیساها –سربرافراشته اند، با یک پشتوانه قلبی و عشق حقیقی همراه بوده است.در تاریخ اسلام مسجد در راس توجه مردم، به ویژه هنرمندان معتقد به مبانی دینی قرار داشته است.در دوره هایی که اثری از پیشرفت های علمی و صنعتی در هیچ کجای عالم دیده نمی شود، برجسته ترین آثار معماری جهان ،از میان مساجد بزرگ در جای جای سرزمینهای اسلامی بر جای مانده است،اگرچه به علل گوناگون ، بسیاری از ابنیه مهم و مساجد تاریخی دچار تخریب و ویرانی شده و آثار مهم مکتوب و میراث فرهنگی مسلمین که دستخوش غارت و آتش سوزی در کتابخانه های مهم جهان اسلام شده است ،ما را از گنجینه های مهمی محروم کرده است ، با این حال آنچه بر جای مانده خود دریچه ای برای شناخت معماری اسلامی ماست.در این پژوهش تلاش می کنیم تا تصور عمومی که نسبت به عملکرد میل و مناره ها به عنوان مکانی برای اذان گویی بوده را مورد نقد و بررسی قرار دهیم و پیشینه این گونه بناها در قبل از اسلام به عنوان مهمترین عملکرد و همچنین تغیراتی را که در کاربری مناره ها در طول دوران اسلامی بوجود می آید را مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم.
روش تحقیق
روش استفاده شده در این تحقیق روش اسنادی کتابخانه ای میباشد که در بیشترموضوعات توصیفی و تاریخی بکار گرفته میشود.در این روش محقق منابع مورد استفاده خویش را مشخص و فیش برداری نموده و سپس یافته های خود را تنظیم و گزارش نهایی را ارائه میدهد. در این روش محقق دارای تدارک نظری و فرضیه میباشد. در این تحقیق پژوهشگر بجای مراجعه به افراد به اسناد مراجعه میکند و در واقع رویدادی که در گذشته روی داده است و آثار آن به صورت اسناد باقی مانده است مورد استفاده محقق قرار میگیرد.
1
مفهوم عمومی مناره:
مناره به معنای امروزی و متعارف آن بنایی است مرتفع با پلان عمدتا مدور.این عنصر که در میان مردم امروز به عنوان مأذنه یکی از نمادهای معروف بناهای مذهبی شناخته می شود،از دیرباز در معماری و شهرسازی ایران وجود داشته است و بخش مهمی از خاطره جمعی ایرانیان را تشکیل میدهد در خصوص این عنصر مباحث مختلف وبعضا مغایری از سوی اندیشمندان و نظریه پردازان عرصه معماری ارائه شده است.
از کسانی که در این زمینه مطالعات وسیعی داشته می توان به پرفسور رابرت هیلن براند اشاره کرد ایشان با ذکر این نکته که ارتباطی بین مناره و عملکرد آن برای گفتن اذان وجود ندارد،سه رهیافت در خصوص تحلیل ریشه مناره ارائه می نماید که عبارتند از بررسی وضعیت مناره های اولیه (ساخته شده در حودود سال 45 هجری)
ریشه یابی لغوی کلمه مناره:
مناره به معنای امروزی و متعارف آن بنایی است مرتفع با پلان عمدتا مدور.این عنصر که در میان مردم امروز به عنوان مأذنه یکی از نمادهای معروف بناهای مذهبی شناخته می شود،از دیرباز در معماری و شهرسازی ایران وجود داشته است و بخش مهمی از خاطره جمعی ایرانیان را تشکیل میدهد در خصوص این عنصر مباحث مختلف وبعضا مغایری از سوی اندیشمندان و نظریه پردازان عرصه معماری ارائه شده است.
از کسانی که در این زمینه مطالعات وسیعی داشته می توان به پرفسور رابرت هیلن براند اشاره کرد ایشان با ذکر این نکته که ارتباطی بین مناره و عملکرد آن برای گفتن اذان وجود ندارد،سه رهیافت در خصوص تحلیل ریشه مناره ارائه می نماید که عبارتند از
-1 برسی وضعیت مناره های اولیه (ساخته شده در حدود سال 45 هجری) -2 ریشه یابی لغوی کلمه مناره
2
-3 مورفولوژی منارهای اولیه.به این ترتیب ایشان گزینه های مختلفی را در خصوص ریشه شکل گیری مناره ذکر می نماید که برخی از انها عبارتند از فانوس دریایی اسکندریه، برج ناقوس کلیساها،ستون های راهنما یی جادهها و... (هیلن براند،1386،ص(169
از دیگر کسانی که در این باره نوشته اند استاد پیرنیا هستند ایشان مناره را در ریشه به عنوان عامل راهنما در کنار شاهراها ومسیرهای بیابانی و یا جنگلی برشمرده است که در دورهای بعد به مقبره ی بانی آن یا بزرگان تبدیل شده ویا در پی واقعه ای خوب یا بد، عملکرد جدید یافته است (پیرنیا،1370،ص.(263
کیانی نیز مناره یا منار را به معنای جای نور و بنایی بلند و کشیده دانسته است که عموما در کنار بناهای مذهبی مانند مدارس ،مساجد و مقبرها ساخته می شدند(کیانی،1383، 21-20ص).
اصطلاح مناره یا منار،بنابر معانی ریشه ایش یعنی فروزشگاه نار یا تابشگاه نور. شاید که رسانای رابطه ای با برجهای اتشگاهی زردشتیان باشد . یک نمونه برجسته از این دست در فیروزآباد یافت می شود :شهر های ساسانی بانقشه مندل واری که درست در مرکزش اتشگاهی برج سان قد افراشته است.در دوران اسلامی مناره در حد مثال ،خود نمایشگر محور هستی آدمی است.نمایشگران ساحت اعتلائی و طولی ست که به وجود ماده آدمی عمق یا ارتفاع معنوی می افزایدکه در غیر این صورت ادمی دو بعدی می نمود.از جنبه ظاهری ،نماینده آدمی ست ،صورتی متعین که میان مخلوقات تنها او در عالم عمود برپا می ایستد ،از جنبه باطنی ،یاد اور روح ادمی ست که حسرت بازگشت به خاستگاه ازلی اش را دارد.(اردلان،1380،ص(73
ریشه یابی لغوی وجه تسمیه منار:
آن طور که از کتب لغت استنتاج می شود، منار جای نور و روشنایی را می گویند، آن مکانی که در بلندی قرار گیرد و بر آن چراغ بیفروزند.اما به طور مجازی مناره ستون برج مانندی است که در کناره راه بسازند تا رهروان شب راهنمایی گردنند وهمچنین آن ساختمان برج مانند به نام گلدسته که در معابد و مساجد درست کرده باشند، برای اذان گفتن. به بیان دیگر، گلدسته یا مأذنه عبارت ازمحلی است که موذن در آنجا اذان می گوید و مردم را به نماز دعوت می کند.(عمید،1389،ص(977
3
مأذنه دارای نامهای دیگری نیز هست از قبیل: مناره، منار و صومعه، عساس و گلدسته و ماذنه
از بین واژه های مذکور کاربرد واژه منار یا مناره بیش از همه متداول است.این کلمه باتلفظ مناره minaret از زبان ترکی وارد زبان انگلیسی شده است.معنی اصلی این کلمه مکان نور یا اتش است(نور یا نار در زبان عربی).اینکه در معنای متفاوت به لحاظ زبانشناسی از یک ریشه هستند به هیچ وجه جای تعجب ندارد هرچند که از افعال متنوعی که با ماده ن.و.ر صرف می شود چنین استنباط می گردد که معنای اصلی باید نور باشد.این کلمه پیش از اسلام در عربستان به اماکن بلندی اطلاق می شد که از فراز آن علائمی توسط دود یا آتش ارسال می شده است.(هیلن براند،1386،ص(132
موارد استعمال این کلمه هم همین معنا را می رساند. در غیاث اللغه گفته است:
مناره نشانی که در راه از سنگ و خشت برپا کنند و در اصل لغت به معنی چراغ پایه باشد, ظاهرا وجه تسمیه آن باشد که سابق برای راه یافتن مسافران چراغی بر مناره می افروختند و مجازا جای بلند اذان گفتن.(غیاث اللغات)
به این ترتیب با این فرض ها سوالی قابل طرح است:
-سیر تحول و ریشه این بناهای بزرگ(مناره ها) و غیر متعارف در ایران باستان و دیگر نقاط جهان از کجاست؟
اهدافتحقیق
تاریخبنای منار:
از گذشته های بسیار دور مناره را برای راهنمائی و هدایت مسافران در بیابانها و یا در اول شهرها می ساختند و گاهی هم برای حد فاصل دو چیز به عنوان مرز از آن استفاده می کردندگویند اولین کسی که در راهها مناره ساخت، ابرهه]تبع[ بن الحرث الرائش, یکی از پادشاهان یمن بود. او در جنگهای خود در راهها این نشان را برپا می کرد تا در بازگشت, به کمک آنها راه خود را پیدا کند (طریحی،1376،ج(3
4
البته روشن است که مناره در آغاز پیدایش ماهیتی بسیار ابتدایی داشته،مثلا چند سنگ را به کمک ملاتی از گل و غیره بر روی هم می گذاشتند و در بالای آن آتش روشن می کردند. این روش راه یابی تا سده های اخیر تنها روش شناخته شده در راهنمائی و هدایت مسافران به مقصد بود.می گویند به فرمان نادرشاه برای راهنمایی کاروانیان و اردوهای جنگی در صحراهای بی آب و علف و کویرها با سنگ و آجر و گچ مناره هایی ساخته شد که هنوز در ریگزارهای میان کرمان و بلوچستان باقی است.(لغت نامه دهخدا)و چنان که از کتب تاریخی و غیره به دست آمده،اعراب جاهلی (اعراب قبل از اسلام)هم با مناره و فلسفه وجودی آن آشنا بوده اند.
به هر حال، این فکر، که به وسیله مناره مسافران دریایی و زمینی به مقصد راهنمائی شوند, از قدیم تا عصر صنعت در میان مردم باقی بود و مناره هایی که از گذشته ها بر کنار دریاها و راهها تا به امروز باقی مانده اند, مانند مناره اسکندریه و نادری شاهدی بر همین مدعا است(بیشتر در پیشینه میل و منار در قبل از اسلام توضیح داده خواهد شد)
بستر مناره های نخستین یا برج ها
بهتر است که برسی خودرا از شرایطی اغازکنیم که مناره های نخستین تحت ان ساخته شدند.ظاهراً مناره کمی پس از ظهور مساجد به وجود آمد و می توان دوران ظهور آن را عصر اموی دانست به طوری که از متون تاریخ برمی آید، ظاهراً اولین مناره در زمان خلافت معاویه به سال 668 میلادی یا 45 قمری توسط زیادبن ابیه حاکم عراق ساخته شد.این مناره یک برج سنگی که متناسب با وضع مسجد بصره به آن اضافه شدواگر واقعا برج بود محققأ می توانست بهترین شاخص برای مسجد باشد.(سمهودی،1373،ج2،ص(530کورت فریشلر می نویسد: قتیبه بن مسلم بن مسلم(که به گمان ایشان مبتکر مناره در مساجد است)در زمان خلافت ولید بن عبدالملک ساختن مناره در مساجد را از چینی ها آموخت...چینی ها در شهر های خود مناره های بلند می ساختند و همواره دیدبانی بالای منار،شهر را از نظر می گذراند تا در لحظه که حریقی به وجود می آمد،زود جلوی حریق را بگیرند.(فریشلر،1369،ص(547
دومین مأذنه ای که در سرزمین های فتح شده به وسیله مسلمین ساخته شد،مناره جامع عمرو در خطاط است که در سال 53 هجری براساس دستور معاویه به والی خود در مصر– مسلمه بن مخله صورت گرفت
5
دستور داده بود تا برای مسجد مزبور چهار گلدسته بسازند.(هیلن براند،1389،ص(130مقریزی در این مورد چنین می نویسد: معاویه دستور داد تا صومعه هایی برای اذان گفتن بسازند. والی او – مسلمه – در چهار گوشه مسجد جامع چهار صومعه ساخت و از جاده ای که در خارج از مسجد بود پلکانی قرار داد تا موذن از آنجا بالا رود و اذان بگوید این پلکان به همین حال باقی بود تا زمان خالد بن سعید که راه را عوض کرد و پله ها را از داخل قرار دارد.
سومین مأذنه ای که ساخته شد، مناره ای بود که سال 86 یا 88 هجری ولید بن عبدالملک آن را جهت مسجد جامع دمشق که می خواست مسجد مزبور را توسعه دهد، بنا کرد
چهارمین مأذنه ای که ساخته شد، مناره مسجد پیغمبر اکرم (ص) در مدینه است که آن را عمر بن عبدالعزیز در سال 88 هجری هنگامی که از طرف ولید بن عبدالملک عامل مدینه ومکه بود، بنا کرد.
مأذنه پنجم در جامع قصبه در »رمله« که از آبادیهای فلسطین است، ساخته شد. این مناره ها را هشام بن عبدالملک بنا نمود که خراب شدند و مجدداً در سال 100 هجری بنا گردیدند.
مأذنه ششم، مأذنه جامع فیروان در تونس است که آن را هشام بن عبدالملک در سال 105 هجری به وسیله عاملش – بشر بن صفوان – بنا نمود.
مأذنه هفتم، مأذنه مسجد الحرام در مکه است که به سال 130 هجری آن را منصور دوانقی بنا کرد.
هشتمین مأذنه، مناره های باب اسلام و باب علی و مناره ضروره در مسجد الحرام در مکه می باشند که به امر مهدی عباسی در سال 167 هجری ساخته شدند.
مأذنه نهم مناره جامع قرطبه می باشد که آن را هشام بن عبدالرحمن در سال 180 هجری ساخته ودر سال 340 هجری ناصر بن عبدالرحمن آن را خراب کرد و صومعه دیگری به جای آن بنا نمود.
مأذنه دهم، مأذنه باب الزیاره مسجد الحرام در مکه است که به سال 384 هجری به دستور معتصم عباسی ساخته شد. از بناهای فوق که بگذریم می توان گفت که بیشتر مناره های موجود در ایران و هند و آناتولی از نوع قدیمی ترین مناره هستند و بیشتر آنها در قرنهای اولیه اسلامی ساخته شده اند می توان اشاره کرد که مناره ای که شبیه به مأذنه های فعلی باشد در دوره های اولیه اسلامی در ایران ساخته شد.
6
پیشینه میل و منار در قبل از اسلام:
بنا بر تعریف لغوی که از منار و مناره شده، اگر به دنبال وجوه تشابه فضاهای معماری با تعریف فوق بگردیم، بدون استثناء تمامی این آثار در معابد مذهبی خود را نمایان می کنند، به طوری که می توان فهمید معماران و سازندگان بنا در ارائه مکان و موضع و شخصیت معبد خویش و در تبلیغ همه اینها از این فضای معماری استفاده برده اند.در معماری بین النهرین (سرزمین میانی دجله و فرات)، فضای معبد که به عنوان مرکز عبادی سیاسی در مرکز شهر قرار می گرفت. دارای دو فضای کلی بوده یکی شبستان و یا نمازخانه که بر سطح زمین قرار می گرفت و در کنار صحن وسیعی واقع می شد و در کنار دیگر این صحن برج مطبق
عموماً7 طبقه ای به نام زیگورات(چغازنبیل یکی از نمونه های ان است) که مرتفع بود و دارای پلکانی مارپیچ بیرونی بودندو از هر جای شهر آدمی بر آن دید کامل داشته اند.از نمونه های قابل توجه به اینگونه فضاها باید به برج بابل اشار کرد که در زمان حمورابی،برای مردوک خدای بابل ساخته شده است.هرودت مورخ یونانی در باره وضعیت این معبد در سده پنجم پیش از میلاد چنین می نویسد: (در وسط صحن،برجی از سنگ و روی آن برج دومی و روی آن برج سومی و الی اخر تا برج هشتم ساخته شد بود و راه صعود به قله این برج در بیرون از صحن واقع شده و آن پلکانی است که دور تا دور همه برج می پیچد)(گاردنر،1384،ص(63
به این ترتیب با برسی الگوی معماری و شهرسازی تمدن های نخستین در پهنه بین النهرین،شاخص ترین بنای قابل مقایسه با میل ایرانی و منار قرون اولیه اسلامی،زیگورات است که دارای ویژگی های مشترک انکارناپذیری با میل و منار می باشد.برخی از این اشتراکات عبارتند از عملکرد مذهبی و آئینی،ارتفاع بسیار بیشتر نسبت به بناهای متعارف، عظمت، عملکرد نشانه ای و...
این مسئله که حتی از انهخ های مسکونی باحیاط مرکزی ،می بایستی حتماً عمارت زیگورات دیده می شد به عنوان یک اصل مذهبی موثر در فضای معماری معابد آن دوران بر محققین مباحث فوق کاملاً معلوم شده است.اگر دورنمای زیگورات بابل با پلکان مارپیچ بیرونی و جایگاه آن در شهر بابل مشاهده شود ، درستی
مطالب این مبحث به خوبی روشن خواهد شد.
7
زیگورات چغازنبیل منبع: ) www.tabnak.ir( برجبابل منبع:))goow:i: ppfkfw. af: pt th
در دوران اقتدار ساسانیان و حکومت مغان زردشتی برجهایی با خشت خام ساخته شده که برای نگهداری آتش مقدس و راهنمایی برای مسافران در جاده ها بوده که از طرح بنای زیگورات تقلید شده است.این سازه ها به دلیل ویژگی های مشترکی چون عملکرد مذهبی و آئینی،ارتفاع بسیار بیشتر نسبت به قاعده بنا،عظمت و عملکرد نشانه ای آن،الگوی برای ساخت برج های آتشگاهی در دوران پیش از اسلام و مناره در دوران اسلامی است.(حیدری،1387،ص(53
برج های بلند و زیگورات ها،به اعتقاد دینداران،نقطه برقراری ارتباطی زمین و آسمان ومحمل نزول برکات و نعمات هستی بوده.بنابر این برج های بلند علاوه بر نقش راهنمایی شان،برقرار کننده این ارتباط و پیوستگی رمز آلود زمین و ادمیان با عوالم بالا نیز بوده اند.(احمدی ملکی،1386،ص(12
در قبل از اسلام،یکی از مهمترین عملکردهای مناره،مشخص ساختن موضعی معین برای افراد از فواصل دور می باشد.وجود تعداد بسیاری میل و مناره در ایران بر مسیر جاده های کاروان رو،بر روی تپه ها و ارتفاعات مارا به مهمترین عملکرد مناره ها هدایت می کند که نشان می دهد،هدف از ساختن آنها راهنمایی رهگذران،کاروانها و پیک هائی بوده که از این مکان ها می گذشتند.دو نمونه شاخص در دوران تاریخی ایران که دارای همین کاربری بوده و درضمن الگویی برای ساخت مناره در دوران اسلامی می شود:نخست برج نور آباد که به میل اژدها نیز معروف است،در دوره اشکانی در غرب نور آباد فارس ساخته شده است.پلکان این برج در وسط با پیچ و خم مناسب به بالا راه داشت و آتش فروزان بر آن و در آتشدان سنگی جای داشته است(مصطفوی،1343،ص(101و برج فیروز آباد:این بررج که در ویرانه های شهر فیروزآباد در دوره ساسانی ساخته شده است به صورت چهار وجهی و از سنگ و گچ ساخته شده
