بخشی از مقاله
چکیده
گفته شده که بیش از سه هزار سال است که آسیاها در ایران زمین، به ویژه در ناحیه سیستان ساخته و استفاده شده است.اختراع آسیای بادی در ناحیه سیستان ایران، نوعی از انطباق با شرایط ویژه مناطقی است که منابع آب کافی نداشته اند ولی در عوض بادخیز بودهاند.در مقابل، در مناطقی که دارای آب فراواناند و میتوان در آنجا انرژی موجود در آب را به کار گرفت، عمدتا از آسیاهای آبی، یعنی آسیاب،استفاده میشدهاست. تفاوت در این است که در آسیاهای باستانی، سنگهای آسیا در بالای پرهها جای داشتهاست، درحالیکه در آسیاهای قرون متأخر آسیاخانه در زیر پرههای آسیا واقع است. لازم به ذکر است که آثار آسیاهای بادی در ایران امروز، کماکان در سیستان باقی است،و ما در این پژوهش در پی معرفی این گنجینه های معماری باستان و شاهکار مهندسان ایرانی هستیم.
مقدمه
در حاشیه مرزهای شرقی ایران که در مسیر بادهای موسمی قر ار دارد و فاقد آبهای روان سطحی به مقدار کافی هستند از دیر باز استفاده از نیروی باد برای بکار انداختن آسیابهای بادی معمول بوده و هم اینک نیز در بعضی نقاط معمول است در واقع اساس طر احی آسیابهای بادی بر مبنای باد است. در زمان های قدیم کشاورزان با استفاده از نیروی بازوی خود گندم ها را آسیاب میکردند و پس از آن به فکر راه و چارهای افتادند که به جای این نیرو از حیواناتی مانند الاغ استفاده کنند.
چندی پس از آن ایرانیان باهوش آسیاب بادی را خلق کردند تا بر تمام روش های قدیمی برتری یابند و در تاریخ به مخترعان آسیاب بادی شهرت یابند.در حال حاضر کشور ما ایران قدیمی ترین آسیاب های بادی دنیا را در خود جای داده ولی متاسفانه آنها را به دست فراموشی سپرده است و در عوض آسیابهای بادی کشوری مثل هلند که تمام آن ها پس از ایران و مهم تر اینکه به تقلید از آسیاب های ایرانی ساخته شده است ، سالانه میلیونها نفر توریست را به خود جذب می کند.
تعریف کلمه آسیاب
واژه آسیاب از دو بخش - - آس - - و - - آب - - درست شده که آس در فارسی به معنای - نرم کردن دانه به زیر سنگ - است. در - فرهنگ معین - ، زیر واژه آس، آمده است: دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده و سنگ زیرین در میان میلی آهنین و جز آن از سوراخ میان سنگ زبرین در گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی یا باد یا آب یا برق و یا بخار چرخد، و حبوبات و امثال آن را خرد کند و آرد سازد.
آسیاب بادی چیست؟
آسیابِ بادی یاآسیایِ بادی گونهای آسیاب است که نیروی جنبشی آن از راه باد فراهم میگردد. معمولاً در گذشته آسیابهای بادی را برای آرد کردن گندم میساختند. از آسیابهای بادی هم چنین در کارهای دیگر مانند پمپ کردن آب استفاده کرد که به آن پمپ بادی گفته میشود.
تاریخچه آسیاب بادی در دنیا
پیشینه آسیابهای بادی را به 1300 سال پیش گمانه میزنند . نخستین آسیابهای بادی دارای پرههای عمودی بودند و بر پایه گذارشهای نزدیک به سده هفتم میلادی درسیستان ایران و همچنین در دهستان باستانی نشتیفان خواف ساخته شده بودند. آنها میان شش تا دوازده پره داشتند که پرههایشان با پارچه یا برگ درخت خرما پوشانده شده بودند. کاربرد آنها آسیاب کردن دانههای خوراکی و یا آبکشی بودهاست. نمونه دیگری از آسیابهای عمودی در سده سیزدهم میلادی در چین ساخته شد.
ساعت آبی و آسیاب آبی-آسیاب بادی در ایران از قدمت تاریخی کهنی برخوردار است اما تحقیق مستقلی در این موضوع نشدهاست. بعضی اعتقاد دارند آسیاب بادی نخستین بار در ایران بکار گرفته شدهاست امروزه هنوز بقایای چندین آسیاب بادی در شهر کوچک نشتیفان خواف خراسان وجود دارد و تا چند سال قبل از انقلاب فعال بود. همچنین در سیستان ودر نزدیکی شهرسوخته زابل نیز بقایای نخستین آس بادها وجود دارد وحتی در شهر زابل محلهای بنام آس باد وجود دارد بنیادنیمروز کانون جهانی سیستانیان ازسال1390شمسی تلاش دارد که نمادی از آسیاب بادی در یکی از میادین زابل ویا منطقه سیستان نصب شود.
اگرچه کتاب اصطخری که در آن اشاره به ساخت آسیاب بادی شدهاست مربوط به پیش از سال 330 هجری خورشیدی 340 - هجری قمری - بودهاست، ولی در یکی از کتابهای مسعودی که چند سال بعد نوشتهشدهاست، به داستانی اشاره میشود که در آن یک ایرانی به نزد خلیفه دوم، عمر، - سال 13 هجری خورشیدی و قمری، سده هفتم میلادی - ادعا میکند که میتواند یک آسیاب بادی بسازد، و عمر نیز برای ثابت شدن این ادعا از او میخواهد تا این کار را انجام دهد، و او نیز موفق میشود. اشاره تاریخ نویسان به داستان کشته شدن یزدگرد ساسانی بدست آسیابان و اشاره به کشتار ایرانیان یک بار در الیس به فرماندهی خالد پسر ولید و یک بار در زمان امویان در گرگان به فرماندهی یزید بن مهلب از روایتهایی است که در آنها به آسیاب آبی و بادی اشاره شدهاست.
پیشینه آسیاب های بادی سیستان
بیشتر مورخان زمان ساخت این اثر را یا قبل از فتح ایران به دست مسلمانان و یا مربوط به هزار و700 سال قبل از میلاد مسیح مربوط می دانند.کتاب تاریخ ابن خلدون قدیمیترین مرجعی است که وجودآسیاب بادی رامتعلق به قبل از اسلام می داند.
موقعیت جغرافیایی
این اثردرفاصله62کیلومتری جنوب شرقی زابل وبه فاصله5کیلومتری شمال پایگاه باستان شناسی شهر سوخته واقع شده است.
معرفی مشخصات بنا
این بنا در دو طبقه ساخته شده که در طبقه همکف 3 اتاق داریم که یکی از آنها آسیا خانه می باشد که شامل مخزن آب و محلی برای چرخیدن سنگ آسیاست و دو اتاق دیگر که انبار یا اطا قهای خدماتی هستند . اما در طبقه فوقانی فقط چرخ بادی را داشتیم . مصالح این بنا نیز بطور کامل از خشت و کاهگل میباشد دیوارهای قطور نیز خود دلیلی بر قدمت زیاد بناست .در سیستان بادهای فراوانی می وزد که شدت آنها ثابت نیست.
اما بادی به نام یکصد و بیست روزه سیستان وجود دارد که متفاوت با این باد ها ست حسنی که این باد دارد این است که این باد به صورت بی نهایت منظم با شدت یکنواختی و تداوم و از جانب شمال غرب و جنوب و جنوب شرق حدودا در طول چهار ماه از سال - خرداد ، تیر ، مرداد ، شهریور - می وزد و این بنا فقط بر اساس همین باد کار می کرده است .ساختار و دیوارهای این بنا طوری است که مانند یک برج به میان آنها فرو می رود و با تمام قدرتش سه بال از هشت بال کثیرالاضلاع شکل آسیا را به حر کت در می آورد ولی بقیه بالها که در جهت با د نیستند مانع حرکت دایره وار نمی شود.
بالها به تیرکی که به شکل عمودی کار گذاشته شده است نشسته اند در بالها این تیرک در سو راخ یک قطعه چوب افقی می چرخد و پائین تیرک داخل آسیا ، سنگ روئین آسیا را روی سنگ زیرین به حر کت در می آورد تمام این تشکیلات همان قدر هم معقول است .با توجه به جهت باد ، اطاق فوقانی دارای دو دیوار در جهت شمال به جنوب است و در ضلع شمالی اطاقک بالایی دهانه ورودی قرار دارد نیمی از ضلع شمالی اطاق را فرا گر فته و دهانیه ورودی به گونه ای است که باد پس از ورود به پره ها بر خورد می کند .
در سمت جنوبی دهانه خروجی قرار دارد که فاصله دو دیوار شرقی و غربی کاملا باز است . اطاقک بالا فاقد سقف است در این آسیاب بادی ابتدای دهانه ورودی به شکل دهانه قیف است بدین ترتیب که دو طرف دهانه ورودی دیواره های بطور مایل نسبت به جهت باد قرار دارد که باد را به داخل دهانه هدایت می کند و در نتیجه باد با فشار بیشتری به پره ها بر خورد می کند . یکی از خصوصیات بارز آسیا بادی سیستان این است که روی پره ها را با ساقه های نی می پوشانید ند تا در عین سبکی و استفاده از مصا لح محلی از پوسیدگی و هجوم موریانه در امان باشد.
