بخشی از مقاله
چکیده
هدف از این پژوهش بررسی میزان تأثیرپذیری منطقه حاجیآباد قم از فرسایش بادی، به کمک مدل IRIFR.E.A است. دراین راستا ابتدا نقشه واحدهایکاری تهیه و سپس امتیازدهی عوامل 9گانه موثر در فرسایش بادی در هریک از این واحدها بررسی شد. نتایج نشان میدهد، بیشترین فرسایش مربوط به اراضی کشاورزی - درحدود 2230 تنبرکیلومترمربع در سال - و کمترین فرسایش در حدود 1/22 درصد در قسمتهایی که پوشش گیاهی از نوع درخت و درخچه مانند - تیپ گز-گنگ - است، دیده میشود. همچنین 36/64 درصد از مساحت منطقه جزو فرسایش شدید قرار میگیرد. تیپ - اشنان-گز - نیز در رده فرسایش شدید قرار میگیرد.
.1 مقدمه
هر چند که فرسایش بادی به دلیل گستره وسیع فعالیت خود به طور معمول عملکرد تخریبی خفیفتری نسبت به فرسایش آبی دارد ولی به علت تداوم و گستره فرسایندگی در زمان و مکان، بیلان جابجایی توسط این نوع فرسایش در مناطق خشک به مراتب بیشتر از فرسایش آبی میباشد. در مقیاس جهانی اهمیت و خطر فرسایش بادی کمتر از فرسایش آبی است ولی گاهی ابعاد و عظمت آن بیش از فرسایش آبی می باشد [5] و .[7] در مناطق خشک و بیابانی فرسایش خاک و انتقال ذرات پیش از هر عاملی تحت تاثیر نیروی باد است.
جابجایی و از بین رفتن خاک در این مناطق دارای اهمیت شایان توجه است زیرا با توجه به شرایط اقلیمی و ادافیکی حاکم بر چنین مناطقی تشکیل خاک کم است .[2] حدود 24 میلیون هکتار از اراضی کشور ایران را مناطق تحت فرسایش بادی تشکیل میدهند، که 12-15 میلیون هکتار از این اراضی در سیطره ماسهزارها و تپههای ماسهای قرار دارد، از آنجایی که باد یکی از عوامل اصلی ایجاد فرسایش و تخریب در سطح زمین، بویژه در مناطق خشک و نیمه خشک است .[7] از دیدگاه ژئومورفولوژی، بیابان به سرزمینی اتلاق میشود که از نظر پوشش گیاهی فقیر و در آن فرسایش آبی و بادی شدید باشد .[6]
وضعیت توپوگرافی خاص چین خوردگی ها و محصورشدن اراضی پست درحد فاصل آنها منجر به شکلگیری مناطقی با آب و هوا ، بارندگی و توان بیولوژیکی متفاوت در سراسر ایران شده است. بر اساس نقشه مناطق خشک جهان در اطلس جهانی بیابان زایی توسط یونپ در سال 1997 به چاپ رسیده است. در ایران به جز مناطق محدودی از شمال و غرب کشور که دارای اقلیمی مرطوب و نیمه رطوب می باشد بقیه سطح کشور در رده سرزمین های خشک قرار دارد. بر اساس آمار سال 1377 که توسط سازمان جنگلها و مراتع کشور منتشر شده است بیش از 80 درصد از وسعت کشور در قلمرو اقلیم خشک و نیمه خشک قرار دارد . 7/25 درصد از وسعت کشور یعنی معادل 34 میلیون هکتار در قلمرو اراضی بیابانی و شنزار و کویری می باشد.
بیابانهای ایران وسعتی نزدیک به 47 میلیون هکتار از اراضی مرکز، جنوب و شرق کشور را به خود اختصاص داده است. از مجموع 90 میلیون هکتار از اراضی مرتعی در کشور، 16 میلیون هکتار آن را مراتع بیابانی تشکیل میدهند که سخت در معرض فرسایش بادی قرار دارند و به عنوان کانون های بحرانی محسوب میشوند. از مجموع مساحت مناطق کویری ایران 8/19 میلیون هکتار آن تحت تاثیر فرسایش بادی قرار دارد که در حدود 5/6 میلیون هکتار آن همه ساله به تأسیسات انسانی خسارت وارد می کنند .[3]
در برآورد میزان فرسایش و شدت فرسایش بادی به صورت مستقیم در بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران ایستگاهی برای اندازهگیری فرسایش بادی وجود ندارد. از اینرو اغلب روشهای برآورد متکی به مدلهای تجربی است که در بسیاری از موارد خطای اندازهگیری دارد - .[9] به این ترتیب جهت برآورد شدت کمی و کیفی فرسایش بادی در شرایط ایران مدل ارائه شده توسط انستیتو تحقیقات جنگل و مرتع - ERIFR.E.A - که توسط محققین ایرانی - اختصاصی-احمدی - طراحی و ارائه شده است، استفاده به عمل میآید .[1] لذا هدف این پژوهش را می توان برآورد شدت فرسایش بادی در منطقه و جلوگیری از خسارات ناشی از آن، مطالعه وضع و خصوصیات فرسایش بادی در جهت نیل به برنامهریزیهای مناسب در راستای کاهش یکی از فاکتورهای بیابانزایی در منطقه عنوان نمود.
.2 مواد و روشها
- منطقه مطالعاتی
مساحت محدوده مطالعاتی قم 1843/88 کیلومترمربع بوده و از این مقدار 3/1000 کیلومترمربع آن دشت و 842/58 کیلومترمربع آن را ارتفاعات تشکیل میدهند. با استفاده از منحنی همباران میزان بارندگی دشت قم 118/5 میلیمتر، متوسط دمای 18/1 درجه سانتیگراد و میزان تبخیر در دشت قم به میزان 3070 میلیمتر در سال از تشتک کلاس A بوده که جهت تبدیل از سطح آزاد آب بایستی ضریب تشتک - در ماههای سرد بین 0/7 تا 0/8 و در ماههای گرم بین0/7 تا 0/75 را در ارقام تبخیر از تشتک اعمال کرد - .
وضعیت اقلیم در این دشت به روش دومارتن خشک و به روش آمبرژه خشک سرد میباشد.فرسایش بادی در مناطقی با بارندگی کمتر از 150 میلیمتر اهمیت ویژهای دارد. جهت برآورد پتانسیل فرسایش بادی در منطقه از روش اریفر - IRIFER - استفاده شده است. در این روش 9 عامل سنگ و ژئومورفولوژی، شکل اراضی و پستی و بلندی، سرعت و وضعیت باد، خاک و پوشش سطح آن، انبوهی پوشش گیاهی، آثار فرسایش سطح خاک، رطوبت خاک، نوع و پراکنش نهشتههای بادی و مدیریت و استفاده از زمین ارزیابی و امتیاز داده شده است. نحوه امتیاز بندی عوامل موثر در برآورد رسوب فرسایش بادی به روش در جدول شماره - 1 - نشان داده شده است.
- فرسایش و رسوب
استان قم متأثر از آب و هوای خشک و کویری است. به دلیل و جود سازند های زمین شناسی حساس - مارن و شیل قرمز - در اطراف شهر قم این اراضی را بسیار شکننده نموده و حساس به فرسایش کرده است.
- شکل اراضی وپستی وبلندی:
یکی از عوامل موثر در فرسایش بادی و پتانسیل رسوب دهی ناشی از آن در روش - IRIFER - ، شکل اراضی و پستی و بلندی در نظرگرفته شده است.
- سرعت و وضعیت باد:
سرعت باد نیز یکی از مهم ترین عوامل شدت فرسایش بادی و جابجایی ذرات خاک است. به طوری که میزان عناصر خاکی با افزایش سرعت به صورت نمایی افزایش می یابد. باتوجه به اهمیت سرعت و وضعیت باد در روش اریفر امتیازی بین صفر تا 20 به آن اختصاص یافته است.
- خاک وپوشش سطح آن:
چسبندگی و پوشش خاک سطحی یکی از عواملی است که موجب افزایش و کاهش شدت فرسایش بادی و پتانسیل رسوبدهی آن می شود. این عامل مانند عامل پوشش گیاهی در مدل PSIAC عمل می کند.
- انبوهی پوشش گیاهی:
زمینی که دارای پوشش گیاهی مناسبی باشد، تقریبا از فرسایش بادی در امان است. تاثیر پوشش گیاهی در فرسایش بادی برحسب ارتفاع، تراکم و نوع پوشش گیاهی تغییر مینماید. فاکتور انبوهی پوشش گیاهی مانند بافت و چسبندگی خاک سطحی دارای نقش افزایش و کاهشی در شدت فرسایش بادی و پتانسیل رسوبدهی آن میباشد. در صورتی که انبوهی پوشش گیاهی از حدی تجاوز نماید از اثرات منفی سایر عوامل به طرق مختلف می کاهد. گستره امتیاز این فاکتور بین 5-تا 15 متغیر است.
- آثار فرسایشی سطح خاک:
این عامل همانند عامل وضعیت فرسایش در سطح حوزه آبخیز در مدل - PSIAC - است. به دلیل اهمیت زیاد این عامل در روش - IRIFER - ، امتیاز اختصاص یافته به آن بین 0 تا 20 است.
-رطوبت خاک:
رطوبت خاک یکی از عوامل مهم فرسایش محسوب می شود، چون در مکانهایی که رطوبت وجود داشته باشد، فرسایش به ندرت روی می دهد. مثلا در مناطقی که سطح آب زیرزمینی بالاست، امتیاز این عامل تا حد زیر صفر کاهش می یابد. در صورتی که بادهای فرساینده در فصلهای خشک شروع به وزیدن کند، قدرت تخریبی آنها بسیار بیشتر از بادهایی است که در فصلهای مرطوب می وزد، حتی اگر سرعت و تداوم آنها کمتر باشد.
