بخشی از مقاله
چکیده
منطقه سیستان از جمله مناطق، با بیشترین فرسایش بادي است. خشکسالیهاي دورهاي به همراه فقر پوشش گیاهی آنرا به عنوان منطقه مستعد فرسایش بادي در آورده است بهترین مرحله مبارزه با فرسایش بادي در مرحله برداشت است. مبارزه با فرسایش بادي در مرحله برداشت علاوه بر صرف هزینه کمتر با موفقیت بیشتري همراه خواهد بود، در این تحقیق از روش منشاءیابی رسوبات بادي - اختصاصی – احمدي - جهت شناسایی کانونهاي بحرانی استفاده شد با استفاده از تصاویر ماهوارهاي، عکسهاي هوایی و همچنین بازدیدهاي میدانی کانونهاي بحرانی مشخص گردید بنابراین شهرستان زهک داراي دو کانون بحرانی فرسایش بادي به مساحت 16308 هکتار میباشد.
.1 مقدمه و هدف
درحال حاضر مبارزه با بیابانزایی و تخریب سرزمین در کشورهاي توسعه یافته و همچنین کشورهاي در حال توسعه به عنوان اولویت محلی، ملی، منطقهاي و جهانی خصوصا در سطح ملی در نظر گرفته نشده است .[17] مناطق خشک بعلت کمبود پوشش گیاهی که میتواند سبب کاهش جابجایی هواشود نوعاً بادخیزند و شرایط سخت و وخیم اقلیمی و کمبود آب در اثر بادهاي قوي تشدید میشود
حدود 80 میلیون هکتار از مساحت ایران را مناطق کویري و تپههاي ماسه اي و یا مناطقی که پوشش گیاهی آن ناچیز است تشکیل میدهد .[8] اگرچه فرسایش بادي درمقیاس جهانی اهمیت و خطر کمتري از فرسایش آبی دارد اما بررسیها نشان داده است که این فرسایش در برخی مناطق داراي آب و هواي مرطوب نیز به طور وسیعی ایجاد میگردد
کشور ایران از نظر موقعیت جغرافیایی و اقلیمی در بخشی از کمربند اسبی جهان واقع گردیده است که حساسترین نقاط جهان از نظر فرسایش آبی و بادي را در بر میگیرد هر چند که متوسط فرسایش در کشور معادل 12 تا 15 تن در هکتار گزارش شده ولی در پارهاي از نقاط ایران مقدار فرسایشهاي آبی و بادي از60 تن در هکتار در سال نیز فراتر میرود
رشد فزاینده جمعیت، محدودبودن منابع و بر هم خوردن تعادل اکولوژیک حاکم بر محیط زیست در اثر بهره برداري هاي بی-رویه انسان بخصوص در چند دهه اخیر، باعث بروز مشکلاتی در کشور شده است. از عمدهترین این مشکلات میتوان به بروز و ظهور سیلابهاي مخرب و فرسایش آبی در اراضی بالادست و بروز پدیده فرسایش بادي در اراضی دشتی مناطق خشک، نیمهخشک و خشک نیمهمرطوب پایین دست اشاره نمود. یکی از مهمترین فرآیندهاي طبیعی در مناطق نیمهخشک، خشک و فراخشک فرسایش بادي است. این فرآیند در شرایطی رخ میدهد که علاوه بر وجود خاك حساس، باد داراي حاکمیت و سرعت قابل توجه باشد.
انتقال ذرات خاك به صورتهاي مختلف معلق، جهشی، خزشی انجام میگیرد. فرسایش بادي و هجوم ماسههاي روان به تأسیسات اقتصادي و منابع زیستی یکی از مهمترین مصادیق بیابانزائی در کشور محسوب میگردد، بنابراین شناخت مراحل به وقوع پیوستن فرسایش بادي و بررسی چگونگی زمان مقابله با فرسایش بادي از اهمیت شایان توجهی برخوردار است
مطالعات انجام شده در مناطق بیابانی کشور نشان میدهد که بهترین مرحله مبارزه با فرسایش بادي که خود از سه مرحله برداشت، حمل و رسوبگذاري تشکیل شده است، مبارزه در مرحله برداشت میباشد. مبارزه با فرسایش بادي در مرحله برداشت علاوه بر صرف هزینه کمتر با موفقیت بسیار بیشتر نسبت به دو منطقه دیگر همراه خواهد بود چرا که شرایط اکولوژیکی و مرفولوژیکی حاکم بر منطقه برداشت به گونهاي است که عملیات مبارزه با فرسایش بادي بخصوص مبارزه بیولوژیک به دلیل استقرار گیاهان در چنین مناطقی با سهولت بیشتري صورت میپذیرد. لذا شناسایی این مناطق براي جلوگیري از تخریب به محیط زیست الزامی میباشد
.2 تئوري و پیشینه تحقیق
در رابطه با منشاءیابی رسوبات بادي مطالعات زیادي در ایران و نقاط مختلف جهان انجام شده است که در آنها از روشهاي مختلفی با تاکید بر تصاویر ماهوارهاي و کانیشناسی استفاده گردیده است از طرفی شناخت نقاط برداشت یا منشاء تپههاي ماسهاي و رسوبات فرسایش یافته بادي مهمترین و اصولیترین راه مبارزه با فرسایش بادي است. با شناسایی مناطق برداشت میتوان عملیات کنترل و مبارزه را از این مناطق شروع نمود.
طی مطالعهي رسوباتبادي کریدور نیاتک دشت سیستان، پس از تفکیک رخسارههاي ژئومرفولوژي به عنوان مبناي کاري و انجام آزمایشات گرانولومتري، کانیشناسی، بررسی مرفولوژي رسوبات و کسب اطلاعات فردي از طریق پرسشنامه مطابق روش اختصاصی - احمدي و فیضنیا مهمترین منشاء تپههاي ماسهاي نیاتک اراضی رهاشده شور، مراتع تخریبیافته و اراضی کشاورزي با قابلیت کم معرفی شد
در بررسی ارتباط ژنتیکی و کانیشناسی عناصر تشکیلدهنده تپههاي ماسهاي شرق سیستان، با انجام آزمایشات گرانولومتري و کانیشناسی مشخص شد که منشاء ماسههاي مسیر زهک به قلعه-نو، بستر دریاچه هامون است که خشکسالیهاي اخیر به آن سرعت بخشیده است
در تحقیقی تحت عنوان منشاءیابی رسوبات بادي دشت سیستان مشخص شد که بادهاي فرسایندهي منطقه داراي جهت شمال تا شمالغربی با زاویهي 330 تا 360 درجه میباشند و مهمترین رخسارههاي برداشت اراضی رهاشده کشاورزي ونامرغوب، اراضی درحال کشت در زمان آیش، اراضی ماسهزار، عرصههاي شور و پفکرده و بستر دریاچهي هامون میباشند
سنگها از ذرات مختلف کانیها تشکیل شدهاند، تنها زمانی هوادیدگی آنها میتواند در منشاء رسوبات بادي موثر باشد که ذرات تشکیلدهنده سنگ قبلاً به اندازه ابعاد ماسههاي بادي باشد بنابراین رسوبات منفصل که ذرات به اندازه ابعاد ماسه-هاي بادي دارند میتوانند منشاء این رسوبات باشند
آثاري چون یاردانگ، پنها، پوستهپوستهشدن دشت رسی، کلوت و دشتریگی از مشخصههاي لندفرمهاي فرسایش بادي بوده و منشاء شنهاي روان را در گذشته نشان میدهد
در بررسی تحت عنوان الگوهاي مربوط به جریان باد و نشت شن و ماسه بر روي تپههاي شنی مخروطی در سواحل جنوب-شرقی دریاچهي میشیگان مشخص شد که مسیر باد در مناطق متراکم تپهها مسئول انتقال رسوبات شمالشرقی میباشد و همچنین توانایی تپهها براي هدایت باد و کنترل مسیر انتقال شن و ماسه زمانی کاهش مییابد که زاویهي بین بادهاي جلو-رونده و محور تپهها زیاد باشد
بررسیهاي کانیشناسی و سنگشناسی رسوبی تپههاي ماسهاي وسیعی که در جنوب-شرقی کالیفرنیا در مکزیک واقعاند نشان می دهد که منشاء این تپهها رسوبات ماسهاي دلتاي رودخانهي وایت میباشد
.3 مواد و روشها
دشت سیستان با وسعت تقریبی 15197 کیلومتر مربع در شمال استان سیستان و بلوچستان واقع است این دشت علیرغم یکنواختی نسبی آن از نظر ژئومورفولوژیکی داراي اشکال ناهموار ویژهاي است که از آن جمله میتوان به فرورفتگیهاي چالههاي آبگیر تحت عنوان هامونها، کوه خواجه، تپههاي ماسهاي، پشتههاي شنی، تراسهاي دریاچهاي و یک گسل اشاره نمود
منطقه سیستان از جمله مناطق بادخیز کشوراست بهطوري که طی برآورد صورت گرفته از شدت پتانسیل باد در60 ایستگاه هواشناسی کشور، ایستگاه زابل بیشترین مقدار فراوانی و سرعت را به خود اختصاص داده است .[14] بادهاي 120 روزه سیستان که از آن به عنوان شاخصترین پدیده جوي منطقه با جهت شمال غرب به جنوب شرق یاد میشود، از 20 اردیبهشت ماه تا 20 شهریور ماه به مدت تقریبی 121 روز میوزد و زندگی ساکنین این منطقه را سخت و طاقتفرسا می-نماید
اقلیم حاکم بر سیستان در تمام طبقهبنديهاي اقلیمی از نوع گرم و خشک میباشد .[16] مسئله فرسایش باد همواره مبتلا به منطقه سیستان بوده به طوري که براساس منابع تاریخی برخی ازپایتختهاي سیستان در زیر ماسههاي روان مدفون است و درباورها و اسناد تاریخی بستن بند ریگ - تثبیت ماسه - همسنگ بستن بند مفسدان و بند آب از شرایط آبادانی سیستان ذکرشده است
دشت سیستان جلگهاي آبرفتی با مواد ریزدانه در انتهاي حوزة آبخیز هیرمند قرار دارد، این مهم شرایطی به وجود آورده تا مناطق با حاکمیت فرسایش بادي فعالیت فرسایشی شدیدي داشته و بالطبع مشکلات و معضلات زیادي را ایجاد نماید
سیستان به دلیل انزواي جغرافیایی ناشی از موقعیت نسبی و واقع بودن در محیط آندورئیک نه تنها همواره جزء مناطق کمتر توسعه یافته و محروم کشور بوده است و ساکنین آن اعم از شهري و روستایی پیوسته با مشکلات اقتصادي و اجتماعی زیادي روبرو بوده اند بلکه در ابعاد محیطی نیز با پدیده هایی نظیر خشکی هوا، خشکسالیهاي دورهاي، کمآبی و بعضا سیلابهاي کلان مواجه بوده است
براي شناسایی کانونهاي بحرانی فرسایش بادي در منطقه سیستان از روش منشاءیابی تپههاي ماسهاي در ایران - اختصاصی– احمدي - استفاده گردید. دراین روش عدم وجود یکی از عوامل موثر به دلیل تعداد موارد در نظر گرفته شده در تعیین منشاء رسوبها و هم چنین در صحت آنها مشکلی ایجاد نخواهد کرد به علاوه استفاده از عوامل گوناگون و موثر در تعیین منشاء رسوبهاي بادي باعث کنترل یکدیگر شده و صحت و دقت نتایج حاصل شده را افزایش میدهد
در این روش اغلب عوامل مؤثر در شناسائی نقاط برداشت در نظرگرفته شده و با یک روند منظم و گام به گام مناطق برداشت، حمل و رسوبگذاري تپههاي ماسهاي تعیین میگردد. این تحقیق طی مراحل زیر انجام گرفت ابتدا با استفاده از تصاویر ماهورهاي به روز مناطق تحت تاثیر فرسایش بادي از طریق تفسیر بصري تعیین گردید. سپس بر اساس بازدیدهاي صحرایی با مراجعه به مناطق تعیین شده حاصل از تفسیر بصري تصاویر ماهوارهاي مناطق سه گانه فرسایش - حمل- رسوب- برداشت - و شدت هر کدام از مناطق و در نهایت شدت کانونهاي بحرانی فرسایش بادي مشخص شد. جهت اصلی نقاط برداشت تپههاي ماسهاي با استفاده از روش مصاحبهاي با مطلعین محلی، بررسی مورفولوژي عمومی تپههاي ماسهاي و مطالعه کلی رژیمهاي باد هر منطقه - با استفاده از آمارهاي هواشناسی و گلباد - انجام گرفت. با مکانیابی مناطق برداشت و با شناسائی رخسارههاي حساس به فرسایش بادي، محدودههایی از اراضی که داراي بیشترین نقش در رسوبات بادي هستند شناسائی گردید.
