بخشی از مقاله
چکیده
شعر کودک و نوجوان، از انواع ادبی معاصر است که در هشت سال دفاع مقدس نیز جلوهگر میشود بنابر این یکی از موضوعاتی که میتواند مورد تحقیق قرار گیرد این ژانر ادبی است، بویژه که با یکی از نظریههای ادبی مانند " نشانهشناسی " همراه گردد. جستار حاضر بررسی دو شعر ناصر کشاورز از کتاب پاتک به لحظهها است. این تحقیق بر اساس نظریه نشانهشناسی و بر مبنای رویکرد مایکل ریفاتر است تا به این وسیله به عمق عاطفو هتخیّل و تفکّر شاعر پیببریم.
نتیجه حاصل اینکه اشعار این کتاب بر وزن فاعلاتن از بحر رمل مربع سروده شده که برای کودکان و نوجوانان مناسب است، در خوانش مفهومی، اشعار داستانکهایی هستند که حال و هوای جبهه را برای خواننده به تصویر میکشند و در انتهای اشعار نوید پیروزی شنیده میشود. در خوانش دلالی کشف لایههای معنایی پنهان و وجود عناصر ادبی و هنجارگریز چون استعاره، تشخیص و تشبیه در کاربست قطعات شعری کشاورز وجود دارد. اصطلاحات و واژههای جنگ و جبهه هم قابلیت نشانهشناختی این اشعار را بالا میبرد.
مقدمه
هشت سال دفاع مقدس از دورانهای بسیار مهم و ارزشمند کشور ماست. بنابر این شعرایی که برای این دوره حساس از تاریخ ایران شعر سرودهاند، در واقع خالصانه و صمیمانه از مظلومیت ایران و مردم ایران گفتهاند. حال در حوزه ادبیات کودک و نوجوان این اشعار اهمیت ویژهای پیدا میکند. چرا که این نهضت و مبارزات به نسلی بعد از نسلی باید منتقل شود. یکی از بهترین ابزار این انتقال، شعر و رمان و داستان کوتاه است.
نشانهشناسی، رویکردی است که به بررسی نقش نشانهها در زندگی و جامعه میپردازد و در تحلیل نشانهها آنچه مهم است ساختار متن و ارتباط لایههای بیرونی و درونی متن با هم است بنابر این " نشانهشناسی علم بررسی نشانههای منفرد نیست بلکه دانش بررسی نظامهای نشانهای است ". - سجودی، - 48 :1393 از جمله نظریهپردازانی که در این زمینه رویکرد خاصی در باب شعر ارائه میدهند، " مایکل ریفاتر " است. ناصر کشاورز یکی از شاعران کودک و نوجوان معاصر است که در باب دفاع مقدس اشعار قابل توجهی دارد که در این مقاله دو تا از آنها مورد بررسی قرار گرفته است.
ناصر کشاورز
شاعر و نویسنده کودکان در آثارش جذابیتی وجود دارد که برای بزرگسالان هم خواندنی است. وی در سال 1341 در تهران به دنیا آمد با خانواده به دامغان رفت. او تحصیلات خود را تا متوسطه در دامغان گذراند و در سال 1357 در رشته مهندسی صنایع پذیرفته شد ولی بعد از یک ترم انصراف داد و تمام وقت به ادبیات کودک پرداخت از وی به عنوان شاعری صاحب سبک نام میبرند. او جایزههای متعدد از جشنوارههای ادبیات کودک و نوجوان دریافت کرده است. از او تا کنون 160 عنوان کتاب در حوزه ادبیات کودکان منتشر شده است. او قصد دارد داستانهای قرآنی را با نگاهی جدید به شعر تبدیل کند تا کودکان و نوجوانان به آسانی با این داستانها آشنا شوند.
تئوری نشانهشناختی مایکل ریفاتر
مایکل ریفاتر از جمله نظریهپردازانی است که به دو سطحی بودن شعر و قرار گرفتن معنا در لایه دوم عقیده دارد. او کاربرد زبان معمولی را از زبان ادبی و شعری جدا میکند. به عبارت دیگر او بحث خود را با دو اصل آغاز میکند: یکی آنکه زبان شعر، غیر مستقیم دلالت میکند و دیگر اینکه معنا در شعر، عنصر تغییر ناپذیر و محدود متن به شمار میرود.
" ریفاتر " معنا را حاصل دریافت و درک خواننده میداند و نشانهشناسی شعر در اساس برداشتی است از شیوه پردازش متن و درک مفهوم آن از سوی خوانندهها - جاناتان کالر، - 153 :1388 او به فرایند سهگانه معتقد است یعنی: جابهجایی ، قلب، آفرینش معنا. این فرایندها مستلزم کاربرد صنایع ادبی و فنون بلاغی است. جابهجایی، تبدیل معنای نشانه به معنای دیگر است. این همان فرایندی است که در استعاره و مجاز دیده میشود. در قلبِ معنا، از صنایعی که ابهام یا تضاد را نشان میدهند استفاده میشود. "
در فرایند آفرینش نیز شاعر با استفاده از وسایلی چون قافیه و سجع و توازن و همچنین از راه ایجاد معادلهای معنایی بین گزارههای همساخت، عناصر زبانی را به نشانههایی مبدل میکند که بیرون از شعر معنادار هستند" . - پاینده، - 97 : 4/10 ریفاتر اصطلاح دیگری به نام عناصر غیر دستوری دارد یعنی کاربست هنجارگریز واژهها و تعابیر در شعر. ریفاتر بر این عقیده است که زبان شعر زبان واقعنمایی است نتیجه جهانبینی شاعر و یا تفکر آرمانگرای اوست. خواننده زمانی به دریافت درونی نایل میشود که معنای سطحی شعر را رها کرده و به جستجوی موضوع اصلی شاعر که در لایه درونی شعر قرار دارد بپردازد. بنابر این از نظر او شعر دستگاه محدودی است از نشانهها و دیگر اینکه هر شعر ناشی از تلاش ذهنی خواننده برای معناسازی است.
ادبیات کودک و نوجوان
سال 1300 شمسی نقطه عطفی در تاریخ ادبیات کودکان بود. جبار عسگرزاده - باغچهبان - در این سال آثاری را برای کودکان بازنویسی کرد و بعد 1320 عباس یمینی شریف کار نویسندگی برای کودکان را شروع کرد. در 1345 کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شروع به کار کرد. ادبیات واقعگرای کودک در این دهه رشد زیادی داشت. نقش صمد بهرنگی در این دوره با نقش هانس کریستین اندرسن در اروپا برابر است.
امّا شعر کودک از سال 1340 به بعد راه تازهای در پیش گرفت. شعرهای پروین دولت آبادی و محمود کیانوش، راه را برای شاعران دیگر باز کرد. بعد از انقلاب اسلامی و با تأثیر از موضوعات دینی و اخلاقی و انقلابی شاعرانی چون ناصر کشاورز، مصطفی رحمان دوست، قیصر امین پور، اسداالله شعبانی، افسانه شعبان نژاد، افشین علاء و محمد کاظم مزینانی پای به میدان گذاشتند.
