بخشی از مقاله
چكيده
ورود ادبيّات دفاع مقدّس به عرصة متون آموزشي ،از راهكارهاي حفظ و انتقال ارزشهاي آن است و مدرسه نهادي است كه ارزش ها را با ابزارهاي مختلف آموزشي از جمله ،كتابهاي درسي براي فراگيران دروني ميكند. از اين رو دسترسي به اهداف تحقيق، انتقال و توسعة دستاوردهاي دفاع مقدّس مستلزم آشنايي دانشآموزان با مفاهيم و ارزش هاي مندرج در اين دسته از اشعار است. از آن جايي كه يكي از ابزارهاي معرّفي و انتقال فرهنگ در جامعه، هنر است و شعر از برجستهترين هنرهاست، اشعار دفاع مقدّس مانند اشعار ديگر محتاج بياني هنري است تا از اين طريق واقعيتهاي دفاع مقدّس به نسلهاي بعد منتقل شود.
بنابراين شعر دفاع مقدّس علاوه بر اينكه ريشه در تخيّل دارد به واقعيتهاي بيروني هم ارجاع داده ميشود و نتيجه آن اثري است والا و ارزشمند كه جلوه گر تلاش و از خود گذشتگي هشت سال دفاع مقدّس - 1359-1367 - است. اين اشعار بيانگر پايداري و اعتقاد عميق رزمندگان و ملّت بزرگ ايران هستند، عظمت نبرد حق و باطل، حماسه هايي كه باحضور رزمندگان اسلام شكل ميگرفت و در مجموع ارزش هاي دوران هشت سال دفاع مقدّس را براي نسلهاي بعدي و جهانيان به تصوير مي كشند.
در اين مقاله، اشعار دفاع مقدّس در كتابهاي ادبيّات دورة چهار سالة متوسّطه معرّفي و ويژگي هاي مختلف آنها، نظير سبك و قالب اشعار بحث و بررسي گرديده است. در ضمن آن به سه پرسش زير پاسخ داده شده است: .1 چه نوع اشعاري در حوزة دفاع مقدّس در ادبيّات دورة متوسّطه درج شده است؟.2شعر كدام يك از شاعران دفاع مقدّس در ادبيّات دورة متوسّطه درج شده است؟.اشعار3 دفاع مقدّس مندرج در ادبيّات دورة متوسّطه چه ويژگيهايي دارند؟
اين پژوهش از نظر هدف جزو پژوهش هاي توصيفي-تحليلي از نوع تحليل محتوي است. گردآوري داده هاي پژوهش با روش مطالعه كتابخانه اي انجام شده است. اطّلاعات مورد نياز از طريق جستجو در منابع مرتبط با موضوع پژوهش و برگه نويسي جمع آوري شده است. تجزيه و تحليل اطّلاعات و داده ها بر اساس تحليل كيفي و مبتني بر توصيف و تحليل داده ها است.
1-مقدّمه
در كلية نظام هاي آموزشي جهان، كتاب درسي مهمترين و پركاربردترين رسانة آموزشي است كه مورد استفاده قرار ميگيرد. اين رسانة آموزشي در كشورهايي كه نظام متمركزتري دارند و اصطلاحاً نظامهاي آموزشي متمركز ناميده
ميشوند. نقش اساسيتري ايفا ميكند
-1-1 بيان مسأله
دانش آموزان از طريق كتاب هاي درسي با جهان پيرامون، تاريخ و جامعه خود آشنا مي شوند و متناسب با آموخته هاي خود با آنها ارتباط برقرار مي كنند و واكنش نشان مي دهند. به همين دليل محتواي انتخاب شده براي كتاب هاي درسي و نحوة درج آنها در كتاب ها از اهميّت خاصّي بر خوردار است ؛چرا كه درهويّت يابي آنها تأثير به سزايي دارند. در همين راستا نگارندگان اشعار دفاع مقدّس مندرج در كتاب هاي درسي به ويژه، ادبيّات دورة متوسّطه از سال اوّل تا چهارم متوسّطه اعم از رشتة تجربي و انساني را از نظر سبك و قالب بررسي نموده اند و نشان داده اند تلاش و از خود گذشتگي ملّت ايران درهشت سال دفاع مقدّس با چه محورها و مؤلّفههاي مفهومي و چگونه و به چه اندازه در كتاب هاي درسي دورة متوسّطه - دوره نوجواني دانش آموزان - درج شده است.
1--2ضرورت و اهميّت پژوهش
هشت سال دفاع مقدّس كه با فاصلةزماني كوتاه پس از وقوع انقلاب اسلامي نوزده ماه آغاز شد و با پذيرش قطعنامه در بيست و هفتم تيرماه 1367توقّف نسبي يافت، همراه با خود، جريان نيرومند فرهنگي در حوزة شعر، قصّه، نمايشنامه، نقاشي، سينما، تئاتر و... را به وجود آورد كه تجربه هايي تازه و بديع در لابلاي شبكهي عظيم فرهنگي آن مي توان يافت. مطالعه، تحليل، و تبيين، نقد و بررسي همه سو نگرانه و شناخت و بازتوليد اين حادثة عظيم، در همة ابعاد بايسته و ضروري است.
شاعران با سرودن اين اشعار در دوران دفاع مقدّس، موجب تقويت روحية رزمندگان و توصيف ايثارگريها و حماسهآفرينيهاي آن و نيز ستايش شهدا و تجليل و تكريم آنان بوده اند. يكي از ضرورت هاي پرداختن به اين دسته از اشعار در كتاب هاي درسي دانش آموزان اين است كه چگونگي آشنايي نسلي را كه از سال هاي جنگ فاصله گرفته اند با مفاهيم جنگ، دفاع و ارزش هاي مقدّس را مشخّص مي كند.
شناخت وجوه مشترك ميان ادبيّات انقلاب با فرهنگ و ادب گذشت، مرز افتراق و دگرگوني ادبيّات اين دوره به طور خاص و ادبيّات انقلاب اسلامي به طور عام، مطالعه و بررسي نوآوري ها در »قالب«، »درونمايه« و »مضامين شعري« و مهم تر از آن »حوزة انديشه و تفّكر شعري«، ضرورت پرداختن به اين نوع پژوهش هاست.
بديهي است كه نخستين گام براي ترويج فرهنگ دفاع مقدّس آشنا كردن مخاطبان دانش آموز با امر دفاع مقدّس و ادبيّات آن از طريق درج اين بخش از ادبيّات منظوم در اين دسته از كتب درسي مي باشد. در حوزة شعر، شاعران هنرمند دفاع مقدّس با جان بخشيدن و نگاه هنرمندانه به واقعيات، عناصر ذهني و عواطف و خيالات خويش آنها را در قالبي لذةتبخش و تأثيرگذار در اختيار خواننده قرار داده و معلّم هم با فن بيان درست و عالمانه و دانش خود دانشآموزان را براي شناخت اشعار دفاع مقدّس و به عبارت ديگر شناخت شعراي اشعار هشت سال دفاع مقدّس با خود همدل و همزبان سازد چه بسا اين امر به آفرينش اشعار و آثار ادبي ديگري هم منتهي شود. همان طور كه مقاومت شجاعانه ملّت ايران در طول هشت سال دفاع مقدّس با الهام از قرآن و حماسة بزرگ عاشورا به خلق نوشتهها و سرودههاي بسياري انجاميد.
-1-3 پيشينة تحقيق
همان گونه كه ذكر شد ورود ادبيّات دفاع مقدّس به عرصة متون آموزشي از راهكارهاي حفظ و ارتقاي ارزشهاي آن است .از اين رو مدرسه نهادي است كه ارزش ها را با ابزارهاي مختلف آموزشي از جمله كتابهاي درسي، در فراگيران دروني ميكند به گونهاي كه دسترسي به اهداف تحقيق، انتقال و توسعه دستآوردهاي دفاع مقدّس مستلزم آشنايي دانشآموزان با مفاهيم، اصطلاحات، سبك و قالب اشعاردفاع مقدّس است تا تغييرات مطلوبي در رفتار دانشآموزان در اين زمينه بروز كند.
كتابهاي درسي يكي از مهمترين مراجع و منابع يادگيري دانشآموزان در هر نظام آموزشي است و دروسي چون ادبيّات فارسي زمينة مطلوبي است كه ميتواند يادمانهاي سياسي، اجتماعي، فرهنگي، معنوي و اخلاقي دفاع مقدّس را به وسيله آنها حفظ كرد و اشاعه داد. يكي از پژوهش هايي كه به اين امر پرداخته است، با عنوان: »بررسي و تحليل ميزان توجّه به مفاهيم دفاع مقدّس در كتابهاي دورة ابتدايي و راهنمايي« توسّط رضا هرندي زير نظر مهدي سبحاني نژاد در دانشگاه شاهد انجام و نتيجة اين تحقيق در صفحه هاي 39 تا 54 شماره 27 دو ماهنامة علمي پژوهشي دانشور رفتار به چاپ رسيّده است.
جامعة مورد پژوهش اين مقاله چهار عنوان كتاب درسي فارسي، ديني، اجتماعي و تاريخ دوره ابتدايي و راهنمايي تحصيلي بوده است. نويسنده در اين پژوهش به اين نتايج دست پيدا كرده بود. در مجموع در چهار كتاب فارسي مورد بررسيمرتبه903به مؤلّفههاي مفهومي مرتبط با دفاع مقدّس توجّه شده است. روند مذكور در كتابهاي فارسي، ديني، اجتماعي و تاريخ به ترتيب 181،149،486و87 مرتبه بوده است. بنابراين در كتابهاي فارسي بيشترين و دركتاب هاي تاريخ كمترين توجّه به مفاهيم دفاع مقدّس شده است در بين چهارده محور مفهومي مورد بررسي بيشترين توجّه به محور واژه ها و اصطلاحات دفاع مقدّس و كمترين توجّه به محور خسارت هاي اجتماعي بوده است و به دو محور مفهومي، ابتكار، خلاقيت و خودكفايي هيچ گونه توجّهي نشده است. كتاب هاي فارسي نسبت به ساير كتاب هاي مورد بررسي در مجموع، رتبة اوّل را به لحاظ توجّه به محورها و مفاهيم دفاع مقدّس به خود اختصاص داده اند.
نتيجه اين كه شاعران زيادي به دفاع مقدّس پرداخته و نويسندگان و پژوهشگران بسياري در اين حوزه كار كرده اند، امّا به شعر دفاع مقدّس در كتاب هاي درسي مقطع متوسّطه تا كنون كمتر پرداخته شده است و اين پژوهش از اين حيث جديد مي باشد.
-2 بحث
هنر يكي از ابزارهاي معرّفي و انتقال فرهنگ در جامعه است و چون شعر از برجستهترين هنرهاست اشعار دفاع مقدّس مانند ساير اشعار نيازمند بياني هنري است تا از اين طريق واقعيتهاي دفاع مقدّس را به نسلهاي بعد منتقل كند بنابراين شعر دفاع مقدّس علاوه بر اينكه ريشه در تخيّل دارد به واقعيتهاي بيروني هم ارجاع داده ميشود و نتيجهاش شعري است والا و ارزشمند كه جلوهگر تلاش و از خود گذشتگي هشت سال دفاع مقدّس - 1359-1367 - است.هرچند كه حجم كتا بهاي درسي محدود است ،امّا اشعار دفاع مقدّس منتخب در اين دسته از كتاب ها بايد راه گشايي جهت آشنايي دانشآموزان با محتواي مربوط و موجود در جامعه در حوزة دفاع مقدّس باشد.
