بخشی از مقاله
چکیده
سرای معین التجار یکی از بناهای ارزشمند بافت قدیم اهواز است که سرای بازرگان سرشناس بوشهری حاج محمد تقی معین التجاراست که دردوره قاجاریه باهمکاری محمدحسن خان عسدوالدوله درانتهای خیابان کیوان غربی - کاوه غربی کنونی - ومشرف به ساحل رودخانه کارون بنا شدوبه شماره ثبت 2158 مورخ 77/8/20 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.مرمت شاخه ای از هنر معماری است که بر پایه شناخت و مطالعه بناها و بافت های تاریخی به احیا کردن فضاهای تاریخی به لحاظ کالبدی ، ساختاری و عملکردی می انجامد .
بناهای موجود در بافت ها به لحاظ احراز هویت و تجلی فرهنگ و باورها و اعتقادات و رفتارها و مناسبات اجتماعی آن بافت از اهمیت زیادی برخوردارند. لذادر همین راستا در این مقاله به شناخت مجموعه ی معین التجار و عناصر بکار رفته در این مجموعه شامل "قوس ،طاق و ..."میپردازد ؛ تحقیقات انجام شده روی بنای مورد مطالعه به صورت توصیفی تحلیلی و تحقیقات میدانی و تجربی میباشد و نتایج حاصل از پژوهش در قالب جداول آسیب شناسی به شناخت آسیب های موجود "عارضه و عامل مخل" در راستای پیشنهاداتی در جهت مرمت بنای مورد ارزیابی و ارائه گردیده.
-1 مقدمه
بناهای تاریخی به عنوان میراث فرهنگی هر ملت بیانگر بخشی از هویت ، شیوه ی زندگی ، تفکر ، تاریخ و شناسنامه گذشتگان است . آسیب شناسی صحیح و حفاظت اصولی از این آثار باعث برقراری پیوند با میراث فرهنگی و تجارب گذشتگان و انتقال آن ها به آیندگان می شود . بافت تاریخی بازارها خاستگاه و زاییده شرایط فرهنگی، اجتماعی و ... ارزشمندی است که امروزه افسوس از دست دادن آن را می خوریم و به واسطه جایگزینی مناسبات اجتماعی و فرهنگی با سطح کیفی بسیار پایین تری به زودی شاهد از بین رفتن همین پیکره نیمه جان کالبدی نیز خواهیم بود مگر اینکه مرمتگر شهری تمام توان خود را برای احیای ارزش های اصیل و هماهنگ با ساختار بازار که سال ها ضامن حفظ حیات و پایداری نظام بازار سنتی با تمام ویژگی های حسنه اش بود در کنار مرمت بناها به کار گیرد.
-1-1 معین التجار
معین التجار بوشهری بازرگانی بود که با امتیازات و حمایت هایی در آغاز تاسیس بندر ناصری به اهواز می آید و با ایجاد مجموعه ی معین التجار که شامل سرا، بازار و مسیر تراموا بود، کمک شایانی به رونق شهر میکند. از آثار معین التجار، سرا و بخشی از بازار او به جا مانده است. سرای معین بنایی سنتی است که در دو طبقه ایجاد شده و از الگوی معماری سنتی تبعیت می کند.سرا دارای رواقی دورتادور بنا در سه جبهه می باشد و فضاهای تجاری و خدماتی بنا پشت آن قرار گرفته است. علی رغم غلبه الگوهای سنتی، سرا خالی از نوآوری نیست. رواق رو به رودخانه که سرا را از بنایی درونگرا به مجموعه ای برونگرا بدل ساخته، یکی از جنبه های به کار رفته در بناست.
به گفته یکی از کارکنان قدیمی بانک ملی اهواز اولین بانک ملی در خوزستان در سال 1307 در سرای معین التجار تاسیس شد و تا سال 1332 در این مکان فعالیت داشته است. با تخلیه این محل جنبه اداری از اینجا برچیده شد. بعد ازبانک این مکان تبدیل به گمرک می شود . در سال 1332 کشتی های تجاری به اینجا می آمدند و بارهای خود را در سرای معین التجار تخلیه می کردند. در این اواخر از سرای معین التجار به صورت غرفه ، غرفه و یا به عنوان انبار از آن استفاده می کردند. هرچند به دلیل تغییر کاربری های متعدد و نیز آتش سوزی که در سال 74 در آن روی داده، سرا گذشته دشواری را از سر گذرانده، اما با مرمت های صورت گرفته در سال های اخیر، امید است آینده بهتری پیش روی آن باشد.
بازار معین بخش دیگری از مجموعه معین التجار است که امروزه یک ساباط و چند چشمه بیشتر از آن باقی نمانده است. برخی معتقدند بازار این مجموعه در قدیم تا پشت بیمارستان جندی شاپور وسعت داشته، اما اظهارات نظام السلطنه که بازار معین را مشتمل بر دو راسته با چهل دکان دانسته و نیز توصیفات برخی قدیمی های اهواز که حد بازار را تا خیابان کاوه و به طول یکصد متر در کنار رودخانه دانسته اند، این فرض را منتفی می سازد.
بازار یک مکان تجاری به حساب می آمده تا اینکه در سال 1313 با ساختن پل، بازارنصف شد و رونق اصلی بازار و داد و ستد نیز در قسمت سرا همچنان ادامه داشته است. حدود مجموعه و بازار را تا شمال پل معلق فعلی بازیابی کرده اند. در این بازیابی علاوه بر روشن کردن مکان احتمالی انبار معین که نظام السلطنه از آن یاد می کند، می توان مکان احتمالی میدان مشق یا میدانی که توپخانه، تلگرافخانه و سایر بناهای احتمالی نظام السلطنه حول آن بوده را حدس زد.
این میدان می توانسته در حدود میدان شهدای فعلی باشد، زیرا تغییرات شبکه خیابان کشی قاجاری در محدوده میدان شهدا و نیز قرارگیری یکی از قدیمی ترین مساجد - مسجد سرچه یا شفیعی فعلی - و مدارس - مدرسه چاسبیه، محل فعلی کتابخانه بین الملل - شهر حول این مکان نشانه هایی دال بر وجود یک گره شهری و فضای میدانگاهی حول این مکان، پیش از دوره پهلوی است.
نکته سوال برانگیز دیگر پیرامون مجموعه بازار و بناهای وابسته به آن، راستا و حدود احتمالی بازار است. با توجه به توضیحات نظام السلطنه که شروع بازار را با اسکله و سرای معین میداند، باید ابتدای بازار را در حدود امروزی آن دانست. تحلیل مجموعه بازار، بناهای آن بر اساس شواهد موجود و بناهای مجاور آن نظیر سرای معین و بناهای دیگر قابل تشخیص است.
انتهای بازار را می توان مکانی دانست که احتمالاً در گذشته بارانداز بوده و امروز دفتر مرکزی شرکت کانتکس است. بخشی از این مکان کاملاً از نظام هندسی تقسیمات بازار معین تبعیت کرده و بخش دیگر با تغییراتی در ابعاد ستون ها و تقسیمات فضا، الگویی کمی متفاوت تر را نشان می دهد که می تواند ناشی از نیازهای عملکردی و یا قدیمی تر بودن این بخش از مجموعه باشد. آنچه که این احتمال را قابل طرح می سازد وجود یک سرباز خانه قدیمی پیش از نظام السلطنه ای در نزدیکی سد قدیم است که میرزا تقی خان کاشانی از آن یاد می کند و پیشتر در مطالعات تاریخی از آن یاد شد.
-2-1 نقش پل سفید بر بازار اهواز قدیم با احداث پل سفید بخشی از بازار با قرار گرفتن خیابان طالقانی عمود بر بازار و منتهی به پل سفید از میان رفت و قسمتی از بازار مشتمل به 12 طاق باقی ماند که فعالیت های اقتصادی آن رونق داشت . در قدیم بازار به خیابان غفاری منتهی بود.
-3-1 فعالیت های اقتصادی بازار اهواز قدیم در بازار اهواز در هر دوره تاریخی ، کالایی خاص رونق بیشتری داشته است و این را می توان از گفته های اهل بازار استنباط نمود . از جمله نعل اسب سازی ، جاجیم بافی ، چرم سازی ، بانک ، تجارت خانه معین التجار ، تابوت سازی ، قهوه خانه ، شیرینی پزی اورشش ، و در دوره زمانی بعدی - گذشته نزدیک - کتاب فروشی کلهر ، رستوران خیام و ...
-4-1 سیر تحول بازار اهواز از لحاظ موقعیت مکانی بازار اهواز یکی از مهمترین عناصر شهری است که با توجه به دلایل مختلف گاهی اوقات اهمیت بازار کاهش یافته است و تغییراتی در آن صورت گرفته است که از جمله همانگونه که ذکر شد پس از احداث پل سفید بخشی از بازار از میان رفت و بازاری که تا خیابان غفاری بود در حال حاضر به خیابان طالقانی منتهی است.
این بازار به عنوان بزرگترین بازار قدیمی اهواز همواره نقش مهمی در تحولات اجتماعی اهواز داشته است . و بازاریان نیز در تمامی موارد شادی و اندوه دوشادوش مردم شهرستان و حتی یک قدم جلوتر بار مسائل اجتماعی را به دوش می کشیدند. در قدیم بازار به عنوان اصلی ترین مرکز اجتماعی شهر بحساب می آمده بسیاری از تصمیم گیری ها و مباحث مهم شهری در بازار انجام میگرفت. - سازمان میراث فرهنگی - .
-2 ساختار کنونی بازار ، آسیب شناسی و ارائه راهکارهایی در راستای مرمت و بازآفرینی بنا
-1-2 شناخت ساختارکنونی معین التجار
بازار اهواز در بافت تاریخی شهر اهواز یکی از مهمترین ارکان این بافت می باشد . راسته اصلی این بازار در میان خیابان های کاوه و طالقانی واقع است و راسته ی فرعی از خیابان آزادگان تا خیابان ساحلی امتداد دارد.
