بخشی از مقاله
چکیده:
در این پژوهش تصویر زنان در سینمای ایران در فیلم های سینمایی بعد از انقلاب ، از نگاه منتقدین با تأکید بر فیلم های اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته است.
این پژوهش با استفاده از روش پیمایشی/کیفی و جمع آوری اطلاعات از طریق مصاحبه عمیق انجام شده است. ابتدا با 25 نفر از صاحب نظران حوزه نقد سینمایی گفتگو و مشورت شد و پس از نهایی شدن سؤالات 10 نفر به عنوان مصاحبه شونده انتخاب شدند که در مجموع نزدیک به 20 ساعت گفتگو درباره موضوع مورد بررسی انجام شد.
یافته ها شامل این موضوعات می شود: پوشش زنان - در طول کار هرجا از پوشش صحبت می شود در کل وضعیت ظاهری مدنظر است - ، تصویر کلیشه ای و واقعی از زنان، نسبت اثرگذاری جامعه و سینما از یکدیگر در موضوعات زنان، بررسی آثار کارگردان های زن و مردی که در آثارشان فارغ از نگاه مثبت و منفی به شخصیت های زنانه توجه داشته اند.
با پیاده سازی مصاحبه های انجام شده و بررسی داده های به دست آمده از طریق روش کدگذاری باز و کد گذاری محوری تحلیل و بررسی داده ها انجام شد . با توجه به اینکه داده ها از طریق مصاحبه جمع آوری شده است، نتایج به شکل تحلیلی در گزارشی کلی از روند تحلیل ها و نتایج به دست آمده و با درنظر گرفتن نظرات پژوهشگر ارائه شده است.
مقدمه
بیان مسأله
رسانه های گروهی، علاوه بر این که در فرآیند ارتباطات و جابه جایی اطلاعات درون یک جامعه و روابط جوامع مختلف سهیم هستند، می توانند با کارکرد خویش در عرصه های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و... به موازات تحولات عمیقی که در نهادهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی اتفاق می افتد در راستای پیشرفت و توسعه فرهنگ جامعه فعالیت کنند و جامعه را به سمت اهداف خود هدایت نمایند.
در جامعه امروز رسانههای همگانی از پیچیده ترین دستگاه های تبلیغاتی به شمار می آیند که تأثیرات عمده ای در نظام فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و شکل دهی افکار عمومی و ارائه آگاهی و بینش به افراد دارند. مرتون و لازارسفلد در مقاله مشهور خود با نام رسانه های جمعی سلیقه مردم و کنش سازمان یافته می گویند: »کارکرد تقویت هنجارهای اجتماعی از طریق ارائه درست یا نادرست مطالب باعث جهت گیری افراد در خصوص مسائل مختلف می گردند و به نوعی قادرند یک طرز تفکر عمومی را در جامعه ایجاد کنند
سینما هم به عنوان یکی از اعضای خانواده ارتباطات سهم عمده ای در این فرهنگ سازی و شکل دهی افکار عمومی دارد . در نگاه عامه مردم سینما از لحاظ کارکرد سرگرمی بودن مورد توجه است اما در کنار این سرگرمی قابلیت های بسیاری برای انتقال مفاهیم مختلف در سینما وجود دارد. سینما به دلیل برخورداری از ویژگی هایی مانند قدرت تخیل پردازی و جلوه های ویژه در رساندن پیام، جذابیت های زیادی برای مخاطب ایجاد می کند. آزمایش ها و تحقیقات گوناگون نشان داده است که فیلم در عقاید، اخلاق و رفتار عمومی تماشاگران مخصوصا جوانان و کودکان اثر فوق العاده ای دارد. بیشتر کسانی که با سینما و فیلم سر و کار دارند دانسته یا ندانسته از رفتار، کردار، آرایش، راه رفتن، حرف زدن، لباس پوشیدن، غذا خوردن و.... قهرمانان فیلم پیروی می کنند و تحت تأثیر آن قرار می گیرند
بسیاری از تولیدات سینمایی حتی اگر در سینما هم دیده نشوند بعد از مدتی یا در شبکه نمایش خانگی توزیع می شوند و یا از تلویزیون پخش می شوند؛ با توجه به اینکه طبق آمار سازمان سینمایی تعداد مخاطب سینما نسبت به جمعیت تعداد قابل توجهی نیست اما حواشی و اخبار منتشر شدهی هنر صنعتِ سینما به عنوان یک رسانه بازتاب پیام های سینما را در جامعه منعکس میکند که این امر میتواند اثرگذاری این رسانه را پررنگ تر کند.
با توجه به اینکه سینما به عنوان یک رسانه تأثیر گذار در تمام جوامع نقش عمده ای در فرهنگ سازی و ارائه الگو به مخاطبانش دارد بنابراین می تواند به مرور از طریق پیام هایی که در غالب تصویر ارائه میکند در تغییر ارزش ها و فرهنگ های موجود در جامعه نقش داشته باشد که این تغییرات می تواند در جهت مثبت و یا منفی باشد. البته این نکته شایان ذکر است که اثر گذاری سینما در جوامع مختلف بنابر شرایط اجتماعی و جایگاه سینما متفاوت است.
رسانهها به عنوان یک تولید کننده فرهنگ بازتاب دهنده ارزشهای مسلط در جامعه هستند و در مواردی هم خود فرهنگ سازی می کنند و باور یا ارزش جدیدی را به خورد مخاطب می دهند؛ در این پژوهش، سینما به عنوان یک رسانه و تصویر زنان در فیلم های سینمایی به عنوان جزئی از پیام های این رسانه از این منظر مورد بررسی قرار گرفته است.یکی از موضوعات مورد توجه در فیلم های سینمایی نقش هایی است که برای زنان تعریف شده و با توجه به شرایط اجتماعی در هر دوره تفاوت هایی را پیدا کرده است.
در بینش اسلامی هم زن را از سه دیدگاه می شود مورد ملاحظه قرار داد: یکی نقش زن به عنوان انسانی در راه تکامل معنوی و نفسانی است که در این دیدگاه، زن و مرد با یکدیگر هیچ تفاوتی ندارند. در تاریخ، زنان بزرگ و برجستهای حضور داشته اند؛ همچنان که مردان بزرگ و برجستهای بودهاند.دیدگاه دوم، در زمینه فعالیتهای اجتماعی، سیاسی، علمی و اقتصادی است. از نظر اسلام، میدان فعّالیت و تلاش علمی و اقتصادی و سیاسی برای زنان، کاملاً باز است.
دیدگاه سوم، نگاه به زن، به عنوان یک عضو در خانواده است.نقش زنان به ویژه مادران چه در دین و چه در باورهای ملی ما همیشه جایگاه ویژه ای داشته است. در آثار تعدادی از فیلمسازان ایرانی مانند رخشان بنی اعتماد، تهمینه میلانی، داریوش مهرجویی کارهایی وجود دارد که صرفا با محوریت پرداختن به نقش زنان شکل گرفته است. در این فیلم ها به دلیل متمرکز شدن سوژه اصلی بر موضوع زنان بررسی نوع نگاه فیلم ساز و تعریفی که از یک زن ارائه می شود راحت تر قابل درک است تا فیلم هایی که زنان در آن نقش هایی فرعی و کمرنگ تر دارند.
در این پژوهش ملاک در نظر گرفتن تصویر زن در فیلم ها تنها نقشهای اصلی نیست و در گفتگو با منتقدین به هر فیلمی که در آن یک زن اثر گذار وجود داشته اشاره شده است. تصویر سازی که در فیلم های سینمایی اتفاق میافتد به نوعی بازتابی است از شرایط موجود در جامعه اما نباید فراموش کرد که این دو برهم اثرگذار هستند و در مقابلِ تأثیرپذیری محتوای یک فیلم از شرایط اجتماعی، فرهنگ جامعه هم از رسانه و فیلم تأثیر می گیرد. حال این وضعیت نسبی است و در برهه های زمانی مختلف و بنا به موضوع متفاوت است که در طول پژوهش این نسبیت را مورد بررسی قرار دادیم.با دقت در محتوای فیلمها میتوان دگرگونیهایی در نگرشهای فیلم ها در طول زمان یافت. این تغییرات معمولا در جهت مدرنیزاسیون بوده است؛ یعنی نگرش های سنتی به تدریج به نگرشهای مدرن تبدیل شدهاند
به دلیل برقراری ارتباط بصری که در سینما وجود دارد روند تغییرات در یک موضوع از زوایای مختلف قابل بررسی است؛ بالطبع تصویر زنان هم از این قاعده مستثنی نیست و با مرور در یک سیر تاریخی می توان تغییرات ایجاد شده در آن را بررسی کرد.
در حال حاضر در فیلم های سینمایی اغلب تصویری که از زنان نشان داده می شود درصد کمی از زنان جامعه ما را در برمی گیرد. در سالهای آغاز انقلاب و دوران جنگ زنان سهم زیادی از حضور در فیلم های سینمایی نداشتند. بعد از جنگ هم مضمون بسیاری از فیلم ها به شکلی نیست که برای زنان جایگاه ویژه ای قائل شده باشند و اکثرا تأثیرگذاری زیادی در داستان ندارنداما. به مرور به ِویژه از آغاز دهه هفتاد هر چه جلوتر آمدیم حضور زنان در فیلم ها پر رنگ تر شد و فیلم های زیادی ساخته شدند که موضوع اصلی داستان در مورد یک شخصیت زن مطرح می شود؛ مانند »لیلا« ساخته داریوش مهرجویی، »شیدا« کمال تبریزی، »عروس آتش« خسرو سینایی،»به همین سادگی« رضا میرکریمی، »شیار «143 نرگس آبیار و.... .
از نقش های مهمی که برای زنان عنوان می شود تربیت فرزند و به تبع آن نسلی است که قرار است در آینده مسئولیت های مهمی را برعهده داشته باشد بنابراین چنین شخصی باید از قابلیت های بالایی برخوردار باشد تا بتواند انسان هایی موفق و سالم تحویل جامعه دهد. همچنین زنان به عنوان یکی از پایه های اصلی خانواده که در جایگاه مادر مهمترین نقش را ایفا می کنند اثرگذاری مهمی در طی شدن روند زندگی یک خانواده ایفا دارند. در صورتی که مادر یا همسر خانواده به عنوان یکی از پایه های اصلی زندگی دچار لغزش یا مشکلی شود نتایج نامطلوبی را به دنبال خواهد داشت که نه تنها متوجه شخص او نیست بلکه یک خانواده و به دنبالش جامعه را درگیر می کند، بنابراین آنچه که از زنان به تصویر کشیده می شود باید گویای جایگاه مهم زنان در یک خانواده و جامعه باشد.
در پژوهش هایی که با موضوع تصویر زنان در رسانه سینما انجام شده تا اندازه ای که مورد بررسی قرار گرفت تقریبا در تمام پژوهش ها یا به تحلیل محتوای موردی فیلم ها پرداخته شده و یا اینکه از نظر مخاطبان مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به اینکه منتقدین سینما به عنوان کارشناسان این حوزه از افرادی هستند که با حساسیت بیشتری محتوای فیلم ها را مورد بررسی قرار می دهند و فیلم ها را با توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی موجود جامعه ارزیابی می کنند
در این پژوهش قصد داریم سیر تغییراتِ تصویر ارائه شده از زنان را در فیلم های سینمایی بعد از انقلاب تا به امروز از نگاه منتقدان مورد بررسی قرار دهیم و به این پرسش پاسخ دهیم: »در فیلم های سینمایی بعد از انقلاب تا به امروز چه تغییراتی در به تصویر کشیدن نقش زنان وجود داشته و تصویر ارائه شده چه اندازه با واقعیت های موجود همخوانی داشته است؟
اهمیت موضوع
سینما رسانه ای ارتباطی است که در توسعه فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی از نقشی پویا و مؤثری بر مخاطبان برخوردار است. فیلم سازان ارتباط گرانی هستند که می توانند از طریق رسانه سینما با مخاطبان ارتباط برقرار کنند و در جهت هدایت اندیشه ها و تبیین ارزشها و باورهای اجتماعی در فکر و ذهن آنها نفوذ کرده و تأثیرگذار باشند.
.1 فیلم هایی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته و نامی از آنها ذکر شده است، تنها از جهت تصویر زنان مورد توجه هستند.
