بخشی از مقاله
چکیده
حرکات تودهای با توجه به ماهیت و تنوعشان و مخاطراتی که برای جان و مال انسانها دارند، همواره مورد توجه و مطالعه دانشمندان رشتههای مختلف علوم زمین، همچون زمینشناسی مهندسی، زمینریخت شناسی، آبخیزداری و... بودهاند . با توجه به این که رخداد این پدیده، سازوکار پیچید های دارد و عوامل و متغیرهای پیچیدهای میتوانند در ایجاد آن مؤثر باشند. یکی از راهکارهای مهم برای کاهش خسارات ناشی از وقوع زمینلغزشها دوری جستن از این مناطق میباشد. جهت ارزیابی و تعیین خطر زمینلغزش در هر منطقه، مهمترین مرحله شناسایی و بررسی زمینلغزشهای به وقوع پیوسته و مطالعه عواملی است که این زمینلغزشها را کنترل میکنند.
منطقه مورد مطالعه در قسمت جنوب شرقی شهرستان خوی، در استان آذربایجان غربی قرار دارد. در این منطقه ابتدا با استفاده از تصاویر ماهوارهای، عکسهای هوایی و بازدیدهای صحرایی و نقشه توپوگرافی، نقاط مستعد لغزش شناسایی شده و متعاقب آن نقشه پراکنش زمینلغزشهای منطقه در محیط نرمافزاری ArcGIS تهیه گردیده است. با توجه به نتایج حاصل از بازدیدهای صحرایی به منظور شناسایی زمینلغزشهای منطقه؛ عوامل شیب، لیتولوژی، اختلاف ارتفاع و آب زیرزمینی به عنوان پارامترهای مؤثر در ایجاد زمینلغزش در منطقه شناخته شده است. صحت قطع نقشههای عوامل مؤثر بر لغزش با نقشه پراکنش زمینلغزشها، در محیط نرم افزار ArcGIS تعیین گردیده است.
1 مقدمه
به فرآیندهای ژئومورفولوژیکی که به حرکت رو به پایین مواد سازنده دامنه، اعم از سنگ، خاک یا مخلوطی از این مواد، منجر شود زمینلغزش اطلاق میکنند . - Goudie, 2004 - زمینلغزشها بطور ساده از عملکرد نیروی گرانش زمین بر روی دامنهها ناشی میشوند. تا زمانی که مقاومت توده سنگ یا خاک مساوی یا بزرگتر از نیروهای گرانش باشد، نیروها در حال تعادل بوده و حرکتی رخ نمیدهد. در غیر اینصورت دامنه گسیخته شده و به یکی از اشکال زمینلغزش - ریزش، لغزش، خزش یا جریان - جابجا میشود
کشور ایران به علت وسعت و موقعیت جغرافیایی؛ شرایط اقلیمی و تغییرات فراوان زمینشناختی با خطرات طبیعی و نهایتأ بلایای طبیعی فراوانی روبرو است. زمینلغزش عبارت است از حرکت کلی و عمقی تمام قشر خاک بر روی سطح زمین مادری که هر ساله موجب خسارات سنگینی میگردند که بعضا جبران این خسارتها ممکن نیست و یا نیازمند صرف وقت و هزینه بسیاری است براساس گزارش کمیته ملی کاهش بلایای طبیعی وزارت کشور سهم خسارات ناشی از حرکتهای تودهای در ایران 500 میلیارد ریال برآورد گردیده است
از این رو لزوم شناخت مناطق حساس به لغزش برای دستگاههای اجرایی مسئول اهمیت زیادی دارد. زمینلغزش یک معضل جهانی بوده و متداولترین نوع از پدیدههای طبیعی شکل دهنده سطح زمین میباشد که در تمامی دورانهای زمینشناسی به وقوع پیوسته است - ثروتی، . - 1381 حضور و انواع فراوانی زمینلغزشهای یک منطقه به عوامل و شرایط به وجود آورنده مؤثر در محیط بستگی دارد شرایط محیطی که موقعیت، فراوانی و نوع لغزشها را کنترل میکنند شامل شرایط توپوگرافی، لیتولوژی و وجود درزه و شکاف در سنگها، گسلهای موجود، نوع پوشش گیاهی و هیدرولوژیکی منطقه میباشند.
هدف از این تحقیق، شناخت عوامل زمینشناسی، هندسه شیب، اختلاف ارتفاعی و شرایط آبهای زیرزمینی و نقش آنها در ایجاد تودههای لغزشی در منطقه مورد بررسی میباشد. تاکنون مطالعات و برررسیهای فراوانی به منظور شناخت حرکات توده ای و هم چنین پراکنش مکانی زمینلغزش در محدوده سالهای مشخصی صورت گرفته است که اکثر تحقیقات بر روی همبستگی های کلی بین وقوع زمینلغزش با درجات شیب و واحدهای سنگ شناسی متمرکز شده اند.
گروه منابع طبیعی اوهایا ضمن بررسی عوامل ایجاد حرکتهای تودهای، در شیبهای سنگی تشکلات ماسه سنگ و سنگ آهک را سنگهایی با فراوانی بیشتر ریزش سنگ ذکر کردند و هم چنین آنها وجود تشکلات حساس به فرسایش از قبیل شیل و رس ضعیف را در زیر قطعات سنگی و فرسایش آنها و در نتیجه حذف حمایت تحتانی را از عوامل اصلی ریزش نام بردند
- Anbalagan, 1997 - منطقه کاتکوم- ناینیتا واقع در هند را به روش امتیازدهی به عوامل ارزیابی خطر زمینلغزش پهنهبندی کرده است. - Riedel, 2000 - با استفاده از نرم افزارهای سیستم سنجش از دور به ارائه مدلی در زمینه حرکتهای تودهای پرداختهاند . نتیجه حاکی از این است که عوامل مؤثر در ریزش سنگ شامل نوع سنگ، شیب، بیرونزدگی، تکتونیک، آبهای سطحی و پوشش گیاهی میباشد. - Weihong Wang, 2012 - با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی - GIS - و روش وزندهی به عوامل، به پهنهبندی خطر زمینلغزش در منطقه ساحلی جنوب شرقی چین پرداخته و نقشه پهنهبندی آن را تهیه کرده است؛ از جمله لایههای مورد استفاده در این تحقیق، شیب، جهت شیب، ساختار و ارتفاع نسبی بوده است.
مشاری - 1387 - در تحقیقی به پهنهبندی خطر زمینلغزش با روش آنبالاگان در محیط - GIS - در حوضه پهنه کلای ساری نموده اند و به این نتیجه رسیده اند که اکثر زمینلغزش های به وقوع پیوسته در این حوضه در پهنه با خطر بسیار بالا 28 - درصد - و بالا 55/5 - درصد - که توسط مدل پیشنهاد شده بود، قرار گرفتند و 16/5 درصد از لغزش ها در پهنه با خطر متوسط قرار گرفته اند.
روستایی - 1391 - در مطالعه ای تحت عنوان پهنهبندی خطر زمینلغزش در حوضه صوفی چای - مراغه - به پهنهبندی خطر زمینلغزش با استفاده از روش آنبالاگان در منطقه پرداخته که در نهایت منطقه فوق را از نظر خطر ناپایداری به 5 گروه تقسیم بندی و تنها 19 درصد آن در پهنه بدون خطر و بقیه در پهنه های متوسط تا خیلی زیاد می باشند.
نمکچی - 1392 - در مطالعهای تحت عنوان مطالعه و پهنهبندی خطر زمینلغزش در منطقه غرب خوی به پهنهبندی خطر زمینلغزش با استفاده از روش آنبالاگان در منطقه پرداخته که در نهایت منطقه فوق را از نظر خطر ناپایداری به 5 گروه تقسیم بندی و بیشترین مساحت منطقه در پهنه ای با خطر کم قرار دارد. گرایی - 1385 - عوامل موثر در لغزش را شیب و جهت دامنه و فاصله از گسل و کاربری اراضی و بارندگی بیان نموده است.
- 1999 - Zezere مهمترین عوامل موثر در لغزش را ساختار زمین شناسی و سنگ شناسی کاربری زمین و وجود لغزشهای قدیمی و فعالیتهای انسانی عنوان نموده است. - 2006 - Komac شیب بالای دامنه ها، سنگ شناسی و نوع پوشش را عامل مهم زمینلغزشها عنوان نموده است. حسینی - 1373 - عوامل موثر در ناپایداری دامنه، بافت و رطوبت خاک و شیب دامنه ها را عنوان نمود. فیض نیا، . - 1380 - جاده سازی غیر اصولی و وجود خاکهای ریزدانه را از عوامل مهم لغزش می داند
2 موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
محدوده مورد مطالعه در شمال باختری ایران، استان آذربایجان غربی در فاصله طول های جغرافیایی '' 02 ، 45 تا '' 30 ،'18 ، 44 شرقی و عرض های جغرافیایی'' 30 ، 29'، 38 تا 40'، 38 شمالی در جنوب شرقی شهرستان خوی در بخش ایواوغلی واقع شده است. این منطقه از شمال به محدوده مطالعاتی قره ضیاءالدین و از جنوب به محدوده مطالعاتی تسوج، از غرب به محدوده مطالعاتی خوی و سلماس، از شرق به محدوده مطالعاتی جلفا - مرند محدود شده است
3 روش تحقیق
روش تحقیق توصیفی - تحلیلی و با استفاده از مشاهدات میدانی و نرم افزار سیستم اطلاعات جغرافیایی بوده است، که جهت شناسایی عوامل مؤثر بر زمینلغزشهای منطقه، ابتدا مطالعات کتابخانهای در ارتباط با مبانی نظری تحقیق صورت گرفته و با انجام مطالعات صحرایی و با بهرهگیری از نقشههای توپوگرافی 1/50000 و زمین شناسی 1/100000 و 1/250000 محدوده و تصاویر ماهوارهای و با تعیین موقعیت زمینلغزشهای ثبت شده توسط - GPS - ، در این تحقیق استفاده و نهایتا وارد نرم افزار ArcGIS شده است
4 بحث
-1-4 زمین لغزشها و عوامل مؤثر بر وقوع آنها
تمام فرایندهایی که حاصل دخالت آنها، سبب جابجایی حجم کم و بیش بزرگی از رسوبهای سطحی میگردد، در قلمرو حرکات تودهای قرار میگیرد - محمودی، . - 1383 در این بین زمین لغزش ها شکل گستردهای از حرکات تودهای بوده و یکی از مخاطرات گسترده طبیعی محسوب میشوند
با توجه به تحقیقات انجام شده، در ارتباط با عوامل مؤثر در ایجاد زمین لغزشهای منطقه، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
.شکل:1 موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
شکل :2 موقعیت زمینلغزشهای موجود
-1-1-4شیب
از جمله عوامل مهم در بروز زمینلغزش شیب زیاد زمین است. این فاکتور در منطقه مورد نظر به وضوح مشاهده میشود به گونهای که سبب پیدایش پرتگاه های فراوانی در منطقه شده است. از آنجا که منطقه مورد بررسی، بیشتر بصورت هموار بوده ولی در کل منطقه ای کوهستانی محسوب میگردد و با انطباق نقشه پراکنش لغزشها - لغزشهای ثبت شده با - GPS با نقشه شیب منطقه، اغلب زمینلغزشها در شیبهای زیاد رخ داده است - شکل . - 3
-2-1-4 لیتولوژی
یکی از پارامترهای بسیار تأثیرگذار در ناپایداریهای دامنهای موجود در منطقه مورد بررسی، سنگشناسی واحدهای مختلف زمینشناسی است. با تهیه نقشه زمینشناسی منطقه - شکل - 4، مشاهده شده است که بیشترین درصد مساحت آن را سنگهای نامقاوم از جمله شیل، رس، شیست، نهشتههای کواترنری و واریزهها تشکیل میدهند - نمودار . - 1 در واقع سنگهای نامقاوم در برابر هوازدگی و فرسایش حساس بوده و در صورت اشباع شدن مواد هوازده به وسیله آبهای ناشی از بارندگی باعث کاهش نیروی اصطکاک بین دانهای و افزایش فشار آب درون حفرهای شده و با کاهش مقاومت برشی مواد می تواند سبب تشدید پدیده زمینلغزش تحت تأثیر نیروی ثقل روی سطوح شیبدار به طرف پایین دامنهها در منطقه گردد.
