بخشی از مقاله
چکیده
فضای خانه پراهمیتترین و مؤثرترین تأثیر را بر زیست-فرهنگ افراد در حوزه معماری و فضاسازی مینهد. به همان میزان که خانواده اصل رشد و نهاد اجتماع است، خانه نیز بنای اصلی در این برخورد فرهنگی است. پژوهشگر با تأکید بر تلقی مسلمین از قرآن به عنوان منبع الهی و وحیانی که در آن تمامی علوم نهفته است، معیارهای معنایی که در آن فرهنگ و محتوای زیست مسلمین مستتر است و نیز معیارهای کالبدی خانه را جستجو مینماید.
با بررسی، مقایسه و ارزشدهی به این معیارها به شاخصهای اساسی موضوع دست مییابیم. میتوان مؤلفههایی مانند ذکر، تقوی، وحدت، طاعت، عبرت، برابری، اصل سودمندی فردی اجتماعی، طهارت را بهعنوان شاخصهای اصلی معنا و مؤلفههایی مانند نظم، حسن، عدل، حساب، امنیت، را بهعنوان شاخصترین ابعاد کالبدی سکونتگاه در قرآن بیان نمود.
.1مقدمه
سرپناه آدمی در طول تاریخ بیان فرهنگی زیست وی بوده است که در خود حساسیتهای هنری، ارزشهای زیباشناختی و باورهای دینی را نیز منعکس میکند - یونسکو، :1376 ص. - 73 لذا خانه به عنوان هسته اصلی معماری اندیشه ورزانه، حاوی گزارههایی است که با کنکاش میتوان ریشه آن را در دین و باور اولیه آن یافت. این گزارهها در قالب اصول معرفی میشوند.
معماری خانه در مناطق گرم و خشک الگویی سازمانیافته دارد که تلاش گردیده تا با روشن ساختن ارتباط معیارهای سهگانه معنا-کالبد-حوزه اجتماعی، پیوند محکم دیدگاه اسلامی و ساخت معماری را در این مناطق نشان دهد. هدف از این مقاله فهم فرهنگ معماری اسلامی، محتوا و درک چگونگی تاثیرگذاری آن بر کالبد معماری و نیز بررسی معیارهای خانه از دیدگاه اسلامی در حوزه جغرافیایی منطقه گرم و خشک ایران است.
.2سطوح شناختی اصول اساسی در خانه اسلامی
انسان بهعنوان اشرف مخلوقات متصف به صفات الهی است و خالقیت وی بهعنوان تقلیدی از آفرینش الهی شناخته می-شود. لذا میتوان چنین انگاشت که تمامی ساختههای انسان نشانهای از ذات اقدس را در خود دارد. در ادامه این نوشتار، علتها و نظمهای سهگانه - جدول شماره - 1 در خلقت را در معماری بررسی نموده و بر مبنای آن اولویتهای معماری خانه اسلامی را صورتبندی و تحلیل مینماییم.
این مطلب با توجه به رهنمودهای اسلام، برجستهتر میگردد. درک سه ساحت یاد شده در خلق جهان و ابداع خانه، نسبت بین ساخت طبیعت و انسان، خانه و انسان، خدا و انسان را موجب میشود. با شناخت این سازواره، چگونگی تجلی ارزشهای الهی در خانه اسلامی، قابل بیان و طبقهبندی است. لذا ابتدا به امر، خانه را در زمینه پیدایش آن، طبیعت و شهر مورد بحث قرار می دهیم. از این رو اشارات معمارانه آیات قرآن به مضامین مذکور مورد بحث است.
.2.1شناخت خانه براساس زمینه محیطی
هدف از این بخش، درسآموزی از تشریع الهی، ارتباط خانه با محیط زنده و نیز اقلیمی محل ساخت و الهام از ساخته-های طبیعی است. بیان آیات الهی درباره زمینه محیطی ساخت خانه در جدول شماره 2 بیان گردیده است.
.2.2 شناخت خانه براساس زمینه اخلاق انسانی و اجتماع
خداوند در آیاتی، سیر اخلاقی و مراتب اجتماعی خانه اسلامی را بیان میدارد. این آیات در ساحتهای مختلف ورود به بنا، ارتباطات همجواری و... تبیین میشود. خدا به مومنین تذکر میدهد که شرط تملک شخصی سکونت را به رسمیت بشمرند، سلسله مراتب ورودی را رعایت نموده و این مطلب را در قوام اجتماعی موثر میداند - نور 27و. - 28 رعایت عفت عمومی یکی از اصول و اساس این روابط اجتماعی است.
این سلسله مراتب در بحث استراق سمع نیز مطرح است. به این معنا مفهوم عفت میتواند در قالب ارتفاع بنا نسبت به هم، نحوه چیدمان فضاها نسبت به هم، نحوه دید ایجاد شده به فضاهای پیرامون، قرارگیری اصلی ابنیه در کنار هم، ضخامت دیوارها، کاربری همجوار با مسکونی مطرح گردد. تفاوت ساختاری روابط، رفتارها، ارتباطات و کالبدهای اجتماعی با حوزه خصوصی نشان میدهد که جدارههای یک خانه میباید نشاندهنده این تفاوت باشد و آن را بیان و تقویت نماید. به این معنا جداره دارای هویتی خاص میشود که در پناه آن حوزه اجتماعی و فردی از هم منفک میگردد.
مسکن اسلامی دارای جنبههای روانی و تعاملی است که در آن فرد ناخودآگاه به ترکیب رفتار-مکان میپردازد - البقره، . - 125 لذا فرد نقش مشارکتی در معنای مسکن دارد و با قرارگیری در مکان، تجربهای معنوی پدید میآورد. بهعبارتی انسان بازیگر اصلی سنجش مکانی سکونتگاه است. از منظر قرآنی، سکونت در گرو رعایت آداب و اخلاقسکونتی است - نور، 27و29و. - 85 در جدول شماره 3 به برجستهترین این حق-نقشها میپردازیم.
