بخشی از مقاله
چکیده
آتش از جمله فاکتورهای اکولوژی است که در بیشتر موارد خسارات شدیدی را متوجه طبیعت می نماید. با توجه به اهمیت جنگلها و مراتع و علی رغم توجه ای که در حمایت از این منابع ارزشمند صورت می گیرد همواره شاهد تخریب شدید آن در نتیجه آتش سوزی هایی هستیم که قریب به اتفاق انسان در آن نقش دارد. کشور ایران در زمره کشورهای فقیر از نظر پوشش جنگلی است و اندک جنگلهای شمال که در محدوده جنگلهای هیرکانی واقع شده اند به لحاظ قدمت از جمله جنگلهای نادر جهان بوده و از نظر ذخایر ژنی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.
در راستای کاهش تخریب جنگلها و مراتع در نتیجه آتش سوزی لازم است برنامه و تمهیدات مناسب در مهار و ممانعت از آن تهیه و تدوین شود؛ بدون تردید شناسایی مناطق پرخطر گام اول در مبارزه با آتش است که با استفاده از تکنولوژی و امکانات موجود به همراه اطلاعات و آمار دقیق جهت برنامه ریزی و پیش بینی این رخداد بسیار کارآمد، آسان و کم هزینه است. در تحقیق و بررسی حاضر با جمع آوری یک دوره 13 ساله از آخرین مناطق آتش سوزی آتش سوزی ها و بررسی های میدانی آنها با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی - GIS - با تهه لایه های مختلف به تهیه و بررسی نقشه های لازم در مدیریت مهار آتش پرداخته شده است.
مقدمه
برای مهار و کنترل آتش در جنگلها و مراتع جهان هر ساله هزینه های هنگفتی صرف می شود و سرمایه زیادی از جنگل در نتیجه از بین رفتن درختان و نهالها به هدر رفته و صدمات جبران ناپذیری بر زیست بوم و اکوسیتم خاکی وارد می شود. منابع طبیعی استان گیلان در آمار منتشر نشده خسارات ناشی از آتش سوزی جنگلهای این استان را در سال 1384 که در نتیجه از بین رفتن درختان و نهالهای جنگل و نیز هزینه های احیا و بازسازی آن بوده را معادل 1/5 میلیارد ریال برآورد کرده و در سال 1389 این رقم را 6 میلیارد ریال تخمین زده است.
با عنایت به اینکه این مقدار خسارت بدون احتساب سایر هزینه ها بیان شده است، اهمیت توجه به آتش سوزی ، شیوه ها و روشهای کنترل و نیز راهکارهای مناسب در به حداقل رساندن خسارات آن آشکار می شود. آتش سوزی در قالب عوامل مختلف از جمله بررسی بر روی تغییرات اقلیمی گذشته، طبقه بندی پوشش های گیاهی حساس به آتش، وجود ابنیه های خطر آفرین و .... قابل پیش بینی بوده و به دنبال آن امکان مهار و کنترل آن وجود دارد؛ اطلاع از مناطق پر خطر به آتش و شناسایی این مناطق در نتیجه اطلاعات موجود و استفاده از آن در سامانه - GIS - به عنوان یک ابزار مفید برای تجزیه و تحلیل و مدیریت این داده ها معرفی شده است.
زمانی که GIS به عنوان یک تکنولوژی مدرن در برنامه ریزی و پیش بینی حوادث طبیعی بصورت یک اسباب مدیریتی در اختیار قرار گیرد، در آن صورت حوادث مختلف با دقت و سرعت زیاد با حجم زیادی از داده ها قابل پیش بینی هستند که در این راستا محققین متعدد با تهیه نقشه های پهنه بندی و یا با مدل سازی به بررسی پیش بینی آتش سوزی در مناطق مختلف جنگلهای دنیا پرداخته اند.
Mcmanus collins و - 1981 - White جستجو و پیدا کردن آتش را در جنگل و در مراحل اولیه قبل از انکه اتش بتواند تخریب و خسارت ایجاد نماید را قسمت بسیار مهمی در مدیریت آتش می دانند، و برای این منظور برج های دیده بانی را در مناطق حساس و مستعد به آتش، هواپیماهای تجسسی و بهره گیری از امکانات ماهواره ای را بسیار مهم عنوان می نمایند.
Thoren و - 2004 - Mattsson در بررسی خود بر روی آتش سوزی های جنوب شرقی آیداهو به این نتیجه رسیده اند که احداث جاده های بیشتر و مناسب سبب مهار آتش سوزی با سرعت بیشتری شده است، همچنین مدیریت مناسب این مناطق با کمک تکنولوژی جدید سبب کاهش تواتر آتش سوزی ها شده است، بطوریکه تواتر آن از 8 سال به 10 سال افزایش یافته است.
فانی و یوسفی - 1390 - آتش سوزی را به 3 دسته عوامل ایجاد، شدت و گسترش تقسم بندی نموده و با استفاده از نرم افزارهای GIS با تهیه پلی گونهای مختلف و تلفیق آنها نقشه مناطق حساس به آتش سوزی را به نقشه مدیریت بحران در کتابچه طرح مدیریت پایدار مناطق جنگلی زاگرس تهیه نموده اند.
امینی - 1390 - با استفاده از عواملی چون تراکم توده های جنگلی، نوع پوشش گیاهی ، شیب و .... و وزن دهی آنها به روش AHP الگوی توسعه آتش را در جنگلهای زاگرس ارزش گذاری نموده و سپس در محیط GIS با استفاده از عمل میان یابی اقدام به پهنه بندی و نقشه خطر آتش سوزی در این ناحیه پرداخت. مقاله حاضر بخشی از دست آوردهای طرح تحقیقاتی بررسی مناطق حساس به آتش سوزی در جنگلهای گیلان - مطالعه در جنگلهای قیصر کوه - و شناسایی درختان حساس به آتش است؛ که در آن آمار آتش سوزی جنگلهای گیلان طی 10 سال اخیر - - 1389-1379 از نظر وسعت و تعداد جمع آوری و سپس طی عملیات های میدانی و نیز با کمک سامانه GIS شناسایی و به عنوان یک نقشه پایه در شناسایی و مدیریت مناطق بحرانی به آتش مورد استفاده قرار می گیرد.
روش تحقیق
ابتدا آمار آتش سوزی جنگلها و مراتع گیلان با همکاری اداره کل منابع طبیعی گیلان بین سالهای 1377 الی 1389 تهیه شده و سپس این آتش سوزی به دو دسته دفعات یا تکرار آتش سوزی و نیز وسعت آتش سوزی از یکدیگر جدا گردیدند. آتش سوزی ها از نظر تعداد به 8 طبقه و در حدود طبقات متغیر از یکدیگر جدا شده و از نظر وسعت نیز مناطق آتش سوزی به 8 طبقه از یکدیگر تفکیک گردیدند، در وسعت های کم آتش سوزی ها در طبقات 5 هکتاری و در وسعت های زیاد به 3 طبقه 60، 70 و 95 هکتاری تقسیم شدند
جدول - 1 مساحت و تکرار آتش سوزی در جنگل های استان گیلان
به دنبال آن موقعیت مناطق مذکور بر روی نقشه در محیط GIS تهیه شد و برای نمونه منطقه پر خطر سراوان شامل جوکلبندان عزیزکیان کچا سراوان لاکان بهدان و بعضی دیگر از مناطق این ناحیه برای ارزیابی و بازبینی آتش سوزی مورد بررسی قرار گرفت.
در منطقه یاد شده تیپ جنگلی مورد حریق و فاصله مناطق آتش سوزی از جاده های موجود در بازدیدهای میدانی مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفت. پس از تهیه موقعیت های جغرافیایی مناطق آتش سوزی شده در نرم افزار ArcGis لایه های وسعت و تکرار آتش سوزی های استان تهیه گردید؛ سپس جهت مدیریت اطفائ حریق نقشه راههای استان گیلان و نقشه رودخانه های دائمی تهیه و بر روی مناطق آتش سوزی شده هم پوشانی گردید تا مناطق حساس به آتش سوزی با توجه به نقشه های راه و رودخانه به عنوان یک نقشه پیش آگاه در جهت کاهش و مهار آتش سوزی مورد استفاده واقع شود.
نتایج
نتایج آمار آتش سوزی جنگلها و مراتع استان گیلان طی دوره مورد اشاره نشان می دهد که از سال 1377 الی 1389 تعداد 738 فقره آتش سوزی صورت گرفته که طی آن بیشتر از 1870هکتار از منابع طبیعی استان که غالباً جنگل هستند سوخته و از بین رفته است. بررسی نشان می دهد حداقل بیشتر از 50 مورد از آتش سوزی های ثبت شده در این دوره بیشتر از 2 بار بوده ودر جنگل سراوان تا 27 بار تکرار شده یا رخ داده است. وسعت بعضی از آتش سوزی ها نیز بسیار گسترده بوده و در جنگل های بهدان - ناحیه سراوان - تا 96 هکتار نیز برآورد شده است. جهت بررسی وضعیت آتش سوزی ها و نیز موقعیت مکانی آنها با توجه به عوارض رودخانه ها و نیز راهها و جاده های موجود نقشه های لازم به ترتیب زیر تهیه گردید.
الف - تهیه نقشه مساحت آتش سوزی ها در جنگل های استان گیلان
شکل - 1 مساحت آتش سوزی جنگل های استان گیلان بین سالهای 1377-89
ب - تهیه نقشه تکرار آتش سوزی ها در جنگل های استان گیلان
