بخشی از مقاله
چکیده
فرسایش بادی و به تبع آن انباشت رسوبات بادی در حاشیه پلایاها و کویرهای داخلی، ویژگی بارز مناطق خشک و فراخشک کشورمان محسوب می گردد که اثرات نامطلوبی بر زیرساخت های توسعه ای اعم از کشاورزی، صنعت، راه و خطوط مواصلاتی، بهداشت عمومی و غیره داشته و زندگی در مناطق بیابانی را با مخاطرات جدی روبرو می سازد. از اینروی شناسایی سیمای تراکمی نهشته های بادی و تفکیک بخش های فعال از بخش های غیر فعال با هدف تثبیت و توسعه پایدار آنها ضروری به نظر می رسد.
به همین منظور و طی پژوهشی کاربردی پس از تفسیر عکس های هوائی منطقه مطالعاتی با مقیاس1/40000 و نیز با بهره گیری از تکنیک هایRS و GIS در تفسیر تصاویر ماهواره ای رقومی و طی بازدیدهای میدانی به عمل آمده از نهشته های بادی در سطح خراسان بزرگ، نسبت به کنترل و تدقیق مرز و شکل ماسه زارها و ثبت خصوصیات مورفولوژیک آنها از حیث فرم ظاهری، فعالیت، پوشش گیاهی و غیره اقدام شد.
نتایج بررسی ها نشان داد که انباشت های استان با مساحتی معادل877624/2 هکتار دارای سیمایی متشکل از 14 فرم مورفولوژیکی منفرد و مرکب است. توزیع فراوانی اشکال شناسایی شده نشان داد که در بین اشکال مرکب، ارگ ها و در بین اشکال منفرد بارخان های متراکم از بیشترین فراوانی برخوردارند. از نظر درجه فعالیت نیز رسوبات فعال و نیمه فعال بترتیب507544/4 و 280741 هکتار از کل مساحت ماسه زارها را بخود اختصاص داده اند.
مقایسه سطوح غیرفعال و تثبیت شده اشکال تراکمی باد - حدود - %10 با اشکال فعال - - % 57/8 و نیمه فعال - - %32، مبین آن است که به با توجه به پویایی فرآیند فرسایش بادی، کماکان آثار منفی فعالیت رسوبات بادی بصورت طوفان های ماسه ای و ریزگردها در بخش هایی از خراسان بزرگ پدیدار بوده و اعمال مدیریت های کنترلی بویژه در رابطه با تثبیت پایدار آن، منوط به پایش مداوم، تشخیص نقاط برداشت و تثبیت بیولوژیکی آنها در منطقه رسوبگذاری و نیز مدیریت حوضه های بالادست می باشد.
.1 مقدمه
فراوانی رسوبهای تخریبی در حاشیه چاله های داخلی و پلایاها سبب شده است تا نیروی باد به صورت مهمترین عامل فرسایشی قلمرو بیابان ها را در نوردیده و در طول زمان با همکاری سایر عوامل، نقش تعیین کننده ای در مورفولوژی زمین داشته باشد. تراکم ماسه و تشکیل ناهمواری های ماسه ای یکی از کارکردهای مشخص نواحی خشک و بسیار خشک است
فرآیند فرسایش بادی طی سه مرحله انجام می پذیرد که مرحله نخست آن با برداشت یا رفت و روب بادی آغاز که منجر به ایجاد شیارهای کاوشی، حفره ها و دشت های ریگی می گردد. مرحله حمل و نقل یا جابجائی ذرات که به صورت طوفان های ماسه ای و ذرات غباری - ریزگردها - جلوه گر است. مرحله رسوبگذاری که نشان از برخورد محموله بادی با مانع و کاهش سرعت باد به پایینترین سرعت حد لازم برای حمل و نقل است
بسته به جهات و سرعت باد، عمل رسوبگذاری با ایجاد اشکال مختلف از ماسهها همراه میشود و به عبارتی ناهمواری های ماسه ای به اشکال مختلف و در وسعت ها و حجم های گوناگون، بیانگر مرحله تراکمی باد می باشند که تعیین این اشکال و میزان فعالیت آنها از اهداف این بررسی بوده است
.2 روش تحقیق
به منظور شناسایی سیمای تراکمی رسوبات بادی، ابتدا بر پایه نقشه رقومی پراکندگی ریگ زارهای ایران و بررسی تصاویر ماهوارهای و عکسهای هوایی، اشکال ناهمواری های ماسهای هر منطقه تعیین و روی نقشه رقومی مذکور به عنوان واحدهای مختلف ناهمواری ماسهای منعکس شد. سپس برا ساس بازدیدهای میدانی و تعیین معیارهایی مانند ارتفاع، رنگ، وجود یا عدم وجود پوشش گیاهی و شکل ناهمواری ماسهای، فعال یا غیر فعال بودن آنها مشخص گردید. خلاصه مراحل به شرح زیر است:
الف- آشنائی با پراکندگی ماسه زارهای استان از طریق نقشه های توپوگرافی 1/250000 و 1/50000عملیات مشترک زمینی و نیز تصاویر ماهواره ای حاصل از سایت اینترنتی گوگل ارت
ب- انتخاب نقشه های توپوگرافی ماسه زارهای استان با توجه به مختصات جغرافیائی آنها در نقشه های عملیات زمینی
ج- استخراج تدریجی عکس های هوایی ماسه زارهای مختلف در ارتباط با موقعیت آنها در فتواندکس
د- مطالعه عکسهای هوایی به روش برجسته بینی، کنترل و ترسیم حدود و اشکال ناهمواری های ماسه ای با کمک دستگاه اسکرین اسکوپ
ه- ترسیم گلباد و تعیین جهات غالب باد ایستگاه های مجاور تپه های ماسه ای به منظور ارزیابی اشکال آنها و- تدقیق و کنترل زمینی اشکال ماسه ای بر اساس ویژگی های مورفولوژیک آنها
.3 نتایح و بحث
. 1 .3 شناسایی سیمای اشکال تراکمی ناشی از فرسایش بادی
بر اساس نتایج بدست آمده از این بررسی، بطور کلی تپه های ماسه ای استان خراسان در سه گروه اشکال منفرد، اشکال ترکیبی و ماسه زارهای تثبیت شده طبقه بندی گردید. شکل - - 1 پراکندگی اشکال مختلف ماسه زار های استان را نشان می دهد. وسعت و فراوانی اشکال ماسه زارهای استان نیز در جدول - 1 - منعکس شده است.
الف- اشکال ساده و منفرد
مهمترین اشکال منفرد ناهمواری ماسه ای قابل تشخیص و تفکیک از لحاظ وسعت و حجم در عرصه ناهمواری های ماسه ای استان خراسان مشتمل بر بارخان های متراکم و مجتمع - - Barchan Dunes، نبکاها - Nebeka & Arrow - dunes و پهنه های ماسه ای - - Sheet dunes است.
ب- اشکال ترکیبی
ماسه زارهای خراسان مجموعا در بر گیرنده 11 شکل ترکیبی است که در مناطق حمل مجموعه ای از اشکال پیکان ماسه ای، نبکا و پهنه ماسه ای بصورت دوتایی و یا چندتایی در مناطق شرقی استان از جمله تایباد و سرخس مشاهده می گردد.
در مناطق رسوبگذاری نیز تپه های بارخانی با آرایه های گوناگون با سایر اشکال ماسه قابل رویت است که بسته به جهات باد های فرساینده و نیز شدت آنها، اشکال ترکیبی موجود از حد رسوبات بادی فعال - بارخان متراکم+ سیف - در مجموعه ناهمواری های ماسه ای زیر کوه قاین، بردسکن و مختاران بیرجند تا تثبیت شده - ارگ - در ریگزار خارتوران و لوت شرقی قابل مشاهده می باشد. مهمترین اشکال ترکیبی تپه های ماسه ای خرسان عبارتند از:
-1 بارخان متراکم+ رشته های عرضی - - Barchan+Altitudinal dunes
-2 بارخان متراکم+ رشته های طولی و عرضی - - Barchan+Longitudinal & Altitudinal dunes
-3 بارخان متراکم+ هرم ماسه ای - - Barchan+Hummock
-4 بارخان متراکم+ تپه های طولی - - Barchan+Longitudinal dunes
-5 بارخان متراکم+ سیلک - - Barchan+Silk
-6 بارخان متراکم+ سیف - - Barchan+Seif
-7 تپه های طولی+ سیلک - - Longitudinal dunes+Silk
-8 تپه های نبکایی+ پهنه های ماسه ای - - Nebka+Sheet dunes
-9 تپه های نبکایی+ پهنه ماسه ای+ پیکان ماسه ای - Nebka+Arrow dunes+Sheet dunes -
-10 پهنه های ماسه ای+ دشت ریگی - - Sheet dunes+Reg
-11 ارگ - Ergs -
جدول - : - 1 توزیع مساحت اشکال مختلف ناهمواری ماسه ای در سطح استان خراسان
