بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مهمترین مؤلفهها در فضای یاددهی و یادگیری دانشگاهی پیوند میان استاد و دانشجو است. شکلدهی هستههای علمی، اقدام جدیدی است که در همین راستا توسط بنیاد ملی نخبگان کشور در حال اجرا است. در این برهه یکی از مهمترین مسائل بنیاد ملی نخبگان، شناخت الزامات و بایستههای مدیریتی برای تقویت و گسترش هستههای علمی در دانشگاهها است.
این پژوهش درصدد است که بهصورت کاربردی و عملیاتی، توصیههای سیاستی به منظور راهبری هستههای علمی برای بنیاد ملی نخبگان ارائه دهد تا این نهاد بتواند بهصورت کارآتر و اثربخشتر مدیریت و رهبری این عرصه را انجام دهد. این پژوهش در زمره پژوهش کیفی عام قرار میگیرد و رویکرد آن کیفی و از نوع اکتشافی است. در این پژوهش بنا بر هدف پژوهش از راهبرد مطالعه چند موردی استفاده میشود. ابزار تجزیهوتحلیل دادههای این پژوهش، روش تحلیل مضمون است که با استفاده از نرمافزار MAXQDA انجام میگیرد.
موردهای پژوهش حاضر، هستههای علمی تحت حمایت بنیاد ملی نخبگان است. دادهها و اطلاعات از طریق انجام مصاحبه، برگزاری جلسات گروه کانونی، تجربیات هستههای علمی دانشگاههای جهان، گزارشهای دریافتی از هستهها و مشاهده پژوهشگر از هستههای علمی گردآوری شد. بعد از تجزیهوتحلیل دادهها تعداد 547 مضمون و مفهوم اولیه استخراج شد. با مطالعه چندباره، مضامین بهدستآمده تعدیل و اصلاح سند و شبکه مضامین به دست آمده پژوهش شامل 122 مضمون پایه، 16 مضمون سازمان دهنده و 4 مضمون فراگیر شد.
عرصههای فعالیت هستههای علمی، سازمان و اداره درونی هستههای علمی، نظام راهبری هستههای علمی و نتایج و آثار هستههای علمی چهار مضمون فراگیری بودند که مضامین سازمان دهنده و پایه ذیل آن جای گرفتند. بر اساس شبکه مضامین به دست آمده، توصیههای سیاستی برای بنیاد ملی نخبگان در هفت بخش شامل توصیههای سیاستی ناظر به جذب اساتید سرپرست هستههای علمی، جذب دانشجویان در هستههای علمی، نحوه اداره هستههای علمی، نظارت و ارزشیابی هستههای علمی، تأمین مالی و بودجه هستههای علمی، تسهیلات و جوایز هستههای علمی و فعالیتها و عرصههای اقدام هستههای علمی ارائه شدند.
پیشزمینه
سؤالی که برای بسیاری از افراد مطرح است این است که نقش نظام آموزشعالی و دانشگاهها در حمایت و شکوفایی استعدادهای دانشجویان و بخصوص نخبگان چیست؟ چه اقدامات و تسهیلاتی لازم است در دانشگاهها جهت تضمین پیشرفت و موفقیت این دسته از دانشجویان بهخصوص دانشجویان دوره لیسانس صورت گیرد؟ در همین زمینه میتوان برای جذب هرچه بیشتر دانشجویان مستعد و جلوگیری از فرار مغزها، دانشکدهها را بر اساس رشته تخصصی مطابق آنچه در مدارس پرجاذبه است از نظر کادر علمی، امکانات آموزشی و بهخصوص پژوهشی بهصورت دانشکدههای پرجاذبه درآورد. قدمی دیگر در حمایت از دانشجویان مستعد، ایجاد هستهها و گروههای علمی در دانشگاهها است.
دانشگاههای مطرح و پیشرو در دنیا، تشکیل هستههای علمی برای دانشجویان کارشناسی در دانشگاه را در سرلوحه کارهای خود قرار دادهاند. بهعنوانمثال در دانشگاه بوستون دانشجویان دوره لیسانس در همان اوایل ورود به دانشگاه وارد هستههای علمی میشوند. هدف این هستههای علمی این است که دانشجویان را با ایده پردازی در حوزه تحصیلی خودشان آشنا کنند و درک درستی از دانش خود و فایدهای که برای جامعه میتواند داشته باشد به دست بیاورند. وظیفه دیگر این هستهها، سازماندهی دانشجویان و بسترسازی برای شکوفایی استعدادها و رشد و پرورش آنها میباشد.
تعریف سیر مطالعاتی و واردکردن دانشجویان به امر پژوهش بهعنوان دستیار از دیگر کارهایی است که این هستهها برای دانشجویان انجام میدهد - دانشگاه بوستون، . - 2016 در مورد اهمیت تشکیل هستههای علمی بایستی گفته شود که تشکیل این هستهها، باعث بهبود امر یادگیری و آموزش در دانشگاهها و مراکز علمی میشود. همچنین امروزه به دلیل پیچیده شدن و گسترش دانش، آموزش فردی و کارهای علمی و پژوهشی فردی، ثمرات قابلتوجهی ندارد، بنابراین ضرورت دارد که رویکردهای نوین آموزشی و پژوهشی در قالب گروهها و هستههای علمی موردتوجه قرار گیرد.
در حالتی که تشکیل هستههای علمی در دانشگاههای جهان برای دانشجویان کارشناسی امری لازم و ضروری به شمار میآید در نظام آموزشعالی کشور این امر مورد غفلت قرار گرفته است. خلأ وجود هستههای علمی در دانشگاههای کشور بهطور فراوانی مشهود است. البته لازم به ذکر است که بیان شود وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، آییننامهای را بهمنظور تشکیل »هستههای دانشجویی پژوهش محور« در سال 1387، به دانشگاههای سراسر کشور ابلاغ کرد.
نکتهای که مهم است ایناست که اولاً این آییننامه بیشتر ناظر به دانشجویان مقطع تحصیلات تکمیلی ]کارشناسی ارشد و دکتری[ است. ثانًی در اکثر دانشگاهها این آییننامه اجرایی نشده است و در حد قانون و ابلاغیه باقیمانده است و تجربهنگاری از وضعیت تشکیل این هستهها و مزیتها و آسیبهایشانانجام نشده است و ثالثاً تنها به امور پژوهشی در این هستهها توجه شده است و امور آموزشی و فرهنگی اجتماعی مغفول مانده است.
موضوع هستههای علمی مختص دانشجویان کارشناسی در دانشگاهها بحثی نوپا و جدید در داخل کشور است که بنیاد ملی نخبگان متولی آن گشته است. تشکیل هستههای علمی امری بسیار مطلوب و پسندیده است ولی برای گسترش آن در سطح کشور بایستی در وهله اول مفهوم، ویژگیها و شاخصهای هستههای علمی و در وهله دوم الگوی هدایت و راهبری هستههای علمی توسط نهادهای خطمشیگذار مثل بنیاد نخبگان کشف شود. پژوهش حاضر درصدد است که هر دو موضوع را پوشش داده و از طریق تجربهنگاری صحیح هستههای علمی در هر دو زمینه یعنی شاخصهای هستههای علمی و فهم الگوهای راهبری هستههای علمی توصیههای کاربردی برای بنیاد نخبگان ارائه دهد.
سؤالهای تحقیق
سؤالهای پژوهش حاضر به شرح زیر میباشد:
الگوهای راهبری هستههای علمی در دانشگاهها چگونه هست؟
توصیههای سیاستی برآمده از الگوهای موجود برای بنیاد ملی نخبگان چیست؟
روش تحقیق
راهبرد اصلی این پژوهش، مطالعه چند موردی میباشد که یکی از انواع راهبرد مطالعه موردی میباشد. مطالعه چند موردی، مطالعهای است که در آن تعدادی از موارد و نمونهها در بستر و زمینه واقعیشان انتخاب میشوند و نتایج حاصله از بررسی از این موارد به طریق کیفی یکمّای و یا ترکیبی تحلیل میشوند - میلر و برور، . - 22 :2003 انتخاب مطالعههای چند موردی ممکن است بر اساس یک سؤال پژوهش توصیفی، سؤال تحقیق اکتشافی و یا سؤال تبیینی باشد - گیون، . - 61 :2001 رویکرد مطالعه موردی یکی از متداولترین راهبردهای تحقیق کیفی محسوب میشود.
این رویکرد یک روش یا شیوه نیست بلکه نوعی راهبرد پژوهشی است. درون این راهبرد روشها و شیوههای متعددی مورداستفاده قرار میگیرند. ممکن است این روشها کمی، کیفی و یا ترکیبی از هردو روش باشند. مطالعه موردی اگرچهغالباً بر فنون و شیوههای کیفی استوار است ولی نمیتواندصرفاً از طریق فنون پژوهش کیفی تعریف شود بلکه بایستی در قالب جهتگیری نظری آن تعریف شود در این استراتژی تأکید بر جدایی بستر از موضوع پژوهشی نیست بلکه تأکید بر دیدن موضوع در بستر پژوهش است.
بیشتر تحقیقات موردی به علت فرصت بررسی باز، قادر به استخراج روشهای استقرایی پژوهش میشوند که هدف آن تئوری سازی و ایجاد فرضیهو نه صرفاً آزمون آنها است - داناییفرد و همکاران، :1383 . - 82 در این پژوهش بر اساس نوع پژوهش که اکتشافی است، راهبرد مطالعه چند موردی به کار گرفته میشود. نمونههای پژوهش حاضر، هستههای علمی بنیاد ملی نخبگان است که پژوهش حاضر برای فهم الگوهای راهبری این هستههای علمی طراحی شده است. ابزار تجزیهوتحلیل دادههای این پژوهش، روش تحلیل مضمون است که با استفاده از نرمافزار تحلیل متن MAXQDA انجام میگیرد.
دادههای مور نیاز
در راهبرد مطالعه موردی پژوهشگر باید با استفاده از ابزارهای مختلف، دادههای مورداستفاده را به دست بیاورد و با تحلیل آنها به سؤالهای اصلی و فرعی پژوهش پاسخ دهد. در پژوهش حاضر نیز دادهها و اطلاعات از طرق مختلفی حاصل شد که در ادامه در مورد هریک از منابع و ابزارهایی که از آن دادههای لازم برای تحلیل هستههای علمی و پاسخ به سؤالات پژوهش به دست آمد، توضیحاتی ارائه میشود.
