بخشی از مقاله
چکیده
نبود رابطه منطقی بین کالبد شهر و عناصر سازنده هویت یک مسئله عام در شهرهای امروزی است، چرا که فرآیند جهانیشدن امکان هویتیابی بومی و توجه به اهمیت معماری بومی را کاهش داده و تاثیر مکانها را در شکلدهی به هویت فردی و اجتماعی جوامع کمرنگ کرده است و نوعی بحران هویت و معنا در معماری معاصر ایجاد کرده که موجب عدم اعتماد به نفس و عدم تعلق به مکان و به طور کلی کاستیهای روانشناختی در شهروندان شدهاست. لذا شناسایی و ارائه راهکارهایی که تا حدودی بتواند از تاثیرات منفی هر چه بیشتر آن در زمینه معماری و شهرسازی پیشگیری کند امری مهم مینماید.
بنابراین با فرض اینکه افزایش حس تعلق و خودباوری شهروندان به عواملی کلی چون؛ به کارگیری مولفههای جغرافیایی، هماهنگی کلیات و جزئیات محیط ساختهشده امروزی با بستر کالبدی منطقه - هندسه و تناسبات، نما و تزیینات و غیره - و به کارگیری مولفههای معنایی از جمله نمادها و نشانههای بومی منطقه - ارجاعات فرهنگی و ارزشی - در محیط بستگی دارد؛ و با پاسخگویی به سوالاتی که در این زمینه مطرح میگردد شامل؛ اهمیت همسویی معماری یک منطقه با هویت در چیست؟، مولفههای مورد نیاز برای طراحی بناهای امروزی در جهت ارتقا و حفظ هویت و خودباوری شهروندان کدامند؟ و فرآیند اثر معماری این مولفهها بر حس تعلق شهروندان چگونه است؟
سعی در اثبات و تایید فرضیهها با روش توصیفی تحلیلی و جمعآوری اطلاعات به شیوه کتابخانهای و میدانی شده است. به این ترتیب که ابتدا با مطالعات کتابخانهای مولفههای ارتقا هویت و کیفیت محیط استخراج گردیده و در مرحله دوم به صورت میدانی با ابزار پرسشنامه و مصاحبه نیمه ساختاریافته از 11 نفر متخصصین معماری و شهرسازی دانشگاه گیلان مولفههای مهم ارتقا هویت و افزایش حس تعلق شهروندان شناسایی گردیدند و از نتایج حاصل فرضیههای قطعی تدوین شدهاست. مطابق یافتههای این پژوهش؛ با ایجاد نفوذپذیری، غنای حسی، توجه به نمای ساختمانها، نمادها و نشانههای بومی، خوانایی در فرم کالبدی و توجه به زمینه در طراحی میتوان موجب ارتقا هویت محیط و افزایش حس تعلق شهروندان به بناهای امروزی گردید.
-1 مقدمه
با توجه به فرآیند جهانی شدن و تاثیر آن بر معماری و شهرسازی حفظ هویت در طراحی محیط ساخته شده و تلاش در جهت تجلی آن در بناهای امروزی از مهمترین اهداف طراحان در معماری است. در ایران نیز تنوعگرایی، کثرتگرایی، التقاط و تعدد دیدگاهها از اصلیترین شاخصهای معماری معاصر در دهههای اخیر است که گرایش به سمت دیدگاه جهانیگرا در معماری با جدایی و انفصال از گذشته و تاریخرو به سوی معماری جهانی دارد
از طرفی نیز انسان موجودی است تأثیرپذیر و متغییر که هرگاه در شرایط جدیدی قرار گیرد بلافاصله خود را با آن وفق میدهد و با توجه به شرایط دنیایی که در آن زندگی میکنیم و ویژگیهای این جهان، میبیینم که همواره در حال تغییر و تحول است و اگر قرار باشد انسان از تمامی این تغییرات تأثیر بپذیرد، هویت واقعی خود را از دست میدهد
از طرفی سکونتگاههای انسانی نیز به سرپناهی موقت، بدون معنا و بیثمر که کارکرد راستینش، مأمن و مأوا بودن، را از دست داده و منجر به ایجاد بیگانگی گشته، تقلیل مییابند که پیامدهایی چون از دست رفتن حس تعلق و عدم وابستگی و عدم خودباوری را به همراه خواهد داشت و موجب کاهش توانایی و اعتماد به نفس شهروندان میگردد
لذا معماری و شهرسازی، واجد رسالتی است تا ارزشهای کهن فرهنگی را در درون خویش پاس دارد و بر این اساس عنصری هویتبخش در ساختار فرهنگی شمرده شود، چنانچه همگونی فرهنگ و معماری در آثار معماری جهان مشاهده میشود - اردلان، . - 11-15 :1374 اما بناهای امروزی نقشی در هویتبخشی و معنا بخشی به شهر و افزایش حس تعلق شهروندان ندارند، اما اینکه چگونه و با به کارگیری چه مولفههایی هویت بومی هر منطقه در محیط ساخته شده تجلی یابد، پرسشی است که در این پژوهش سعی بریافتن پاسخ آن شده است؛ چرا که معیارهای اندیشیده شده و تدوین شدهای برای طراحی فضاهای امروزی با تاکید بر ارتقا حس تعلق شهروندان وجود ندارد. در این راستا لزوم یافتن معنای هویت و مؤلفههای آن کاملا محسوس است
جامعهشناسان هویت را نوعی احساس خود بودن جمعی دانستهاند؛ یعنی با دیگران تفاوت داشتن و در عین پیوند یا حتی آمیختگی، جدایی و فاصله را نگه داشتن است - شیخزینالدین، . - 45-44 :1374 به بیان دیگر نوعی احساس تعهد و تعلق نسبت به مجموعهای از مشترکات جامعه است که موجب وحدت و انسجام میشود
با توجه به ماهیت وحدتبخشی و افزایش خودباوری هویت، متغییرهای موثر در ارتقا هویت و افزایش حس تعلق شهروندان و ارتباط آنها با حس تعلق شهروندان در این پژوهش مد نظر است؛ فرضیات کلی در این رابطه این است که بناهای امروزی با برخورداری از مولفههای کالبدی، عملکردی و معنایی میتواند به محیطی با هویت و دارای پتانسیل ارتقا حس تعلق شهروندان تبدیل شود:
· به نظر میرسد افزایش حس تعلق شهروندان به محیط ساخته شده، به هماهنگی اجزا و کلیت محیط مورد نظر با بسترکالبدی منطقه بستگی دارد.
· به نظر میرسد ارتقا هویت و افزایش حس تعلق شهروندان به محیط ساخته شده، به استفاده از مولفههای جغرافیایی در محیط بستگی دارد.
· به نظر میرسد ارتقا هویت و افزایش حس تعلق و خودباوری شهروندان، به استفاده از نمادها و نشانه های بومی منطقه در محیط ساخته شده بستگی دارد.
-2 مروری بر ادبیات تحقیق
-2-1 تعریف مفاهیم و مبانی نظری ماهیت هویت: در فرهنگ معین هویت به ذات باری تعالی، هستی، وجود و آنچه موجب شناسایی شخص باشد معنی شده است یعنی آنچه باعث تمایز فرد از دیگری شود. از اینرو هویت در خلاء مطرح نمیگرددالزاماً یک خود وجود دارد و یک غیر و گرنه شناسایی معنا پیدا نمیکند و در تعریفی آمده است: »هویت عبارت است از، حقیقت جزئیه، یعنی هرگاه ماهیت با تشخص، لحاظ شود و گاه به معنای وجود خارجی است و مراد تشخص است و هویت گاه بالذات و گاه بالعرض است
در زبان انگلیسی و فرانسه لفظ - identity -identite - به عنوان معادل هویت به کار میرود که در فرهنگ بریتانیا واجد دو معنی منطقی به معنی »این همانی « و روانشناسی »شخصیت، تشخص، خودواقعی« است
هویت در تعریف متداول احساس تعلق خاطر به مجموعهای مادی و معنوی است که عناصر آن از قبل شکل گرفتهاند. هویت به معنای احساس تعلق و این همانی با محیط در نظر گرفته شده و معیارهایی چون احساس امنیت، خاطرهانگیزی، حس تعلق و وابستگی به منظور ارزیابی هویت تدوین شده و به کار رفتهاند
فرد با حضور و رشد یافتن در جمع، علاوه بر آنکه دارای هویت شخصی یعنی نام، منزلت اجتماعی و روابط مشخص با دیگران میگردد. با گرفتن عناصر مشترکی که فرهنگ خوانده میشود هویت جمعی میابد و با مجموعه این مسایل دارای تاریخ مشترک میشود
آنچه اثری را در نگاه عموم باهویت یا بیهویت جلوه میدهد، تعلق یا عدمتعلق آن به هویت جمعی و پایدار است. در این نگاه اثر باهویت اثری است که هویت آن در راستای هویت جمعی باشد؛ همچون یک بنای تاریخی در یک بافت تاریخی و اثر بیهویت اثری است که هویت آن در تعارض با هویت جمعی باشد، مانند یک بنای مدرن در یک بافت تاریخی
اهمیت هویت جمعی تا آنجاست که اگر فرد در اجتماعی قرار گیرد که نتواند خود را جزیی از آن به حساب آورد، قادر به تثبیت هویت شخصی خود نیست. یکی از دلایل احساس رهاشدگی و مطرود بودن مهاجران در جامعهای که به آن وارد میشوند، انقطاع میان هویت شخصی آنها و هویت جمعی و اجتماع است زیرا هویت معین و منسجم در چارچوبی خاص قرار میگیرد که دارای محدودیتهای مشخص است و این محدودیتها تا حد زیادی توسط اجتماع تعریف میشود. از آنجا که هویت مجموعهای از صفات و مشخصاتی است که باعث تشخص یک فرد یا اجتماع افراد و جوامع دیگر میگردد. شهر نیز به تبعیت از این معیار، شخصیتیافته و مستقل میگردد.
هویت در شهر به واسطه ایجاد و تداعی خاطرات عمومی در شهروندان، تعلق خاطر و وابستگی را نزد آنان فراهم کرده و شهرنشینان را به سوی شهروند شدن که گسترهای فعالتر از ساکن شدن صرف دارد هدایت میکند بنابراین هرچند هویت شهر خود معلول فرهنگ شهروندان آن است لیکن فرآیند شهروندسازی را تحت تاثیر قرار داده و میتوان باعث تدوین معیارهای مرتبط با مشارکت و قضاوت نزد ناظران و ساکنان گردد. هویت یک معیار رشد برای شهر است. به عبارت دیگر وقتی یک شهر یا جامعه رشد میکند بخشی از ویژگیهای هویتی آن در جریان رشد تغییر کرده و ساماندهی جدیدی میابد در چنین ساختاری باید هویت شهر به عنوان یک معیار برای توسعه و عاملی برای ارتقای کیفیت محیط مطرح شود تا بتواند زمینههای مشارکت و امنیت افراد را فراهم کند .
هویت شهری را میتوان از سه بعد تاریخی - معنایی - ، جغرافیایی - کالبدی - و کارکردی مورد بررسی قرار داد. بعد تاریخی پیشینه یک شهر را شامل میشود همچون کارنامهای که به شکل مکتوب یا به شکل شفاهی در نزد ساکنان آن و در نزد دیگران ثبت شده باید و از آن تصویری مطلوب و نامطلوب میسازد. و سیاستگذاران هر شهری باید تصویر مطلوب را حفظ یا تقویت کرده و تصویر نامطلوب را تضعیف نمایند
بعد جغرافیایی شهر به موقعیت جغرافیایی اقلیمی آن مربوط میشود که خود از عوامل مهم هویتبخش به حساب میآید مثل مقایسه شهرهای شمال و جنوب که سبب ایجاد هویتهای متفاوتی شده که بر روابط شهری تاثیرگذار است. بعد کارکردی که در برگیرنده کارکردهای مختلف سیاسی، جهانگردی، زیارتی، تجاری، صنعتی است. هویتهای گوناگونی برای شهر ایجاد کردهاست. البته کارکردهای شهر شکل خالص ندارند و باهم ترکیب میشوند بنابراین در هر شهری ما با گروهی از کارکردها سروکار داریم که بنا به مورد، دوره، مناسبت، زمان و مکان خاص و ارتباطاتی که ایجاد میشود و یا قصد ایجاد آنها را داریم اهمیت بیشتری میابند یا از اهمیت آنها کاسته میشود
