بخشی از مقاله
چکیده:
شهرها بهعنوان مهمترین و کاملترین شکل از اشکال اسکان بشری، بهترین و بزرگترین جلوهگاه بروز نگرشها، ارزشها و شرایط اجتماعی ساکنان خود میباشند. رشد روزافزون شهر مشهد و تغییرات سریع در استخوانبندی و کالبد شهر و همچنین رشد روزافزون زائران مرقد مطهر امام رضا - ع - چهره شهر مشهد را بهعنوان دومین شهر کشور و دومین شهر مذهبی جهان بهشدت تحت تأثیر قرار داده است.
این مسئله پیش از آنکه پوسته ظاهری شهر را متأثر نماید هویت منظری و کالبدی آن را متأثر نموده است. شهر مشهد در طول زمان و بر اساس یک هستهی مذهبی شکلگرفته و انسجامیافته است؛ بهنحویکه شهر همواره بیانگر سلسله مراتبی از حضور بوده است. سلسله مراتبی که هم تحت تأثیر عوامل کالبدی و عملکردی و هم در ارتباط با دید و منظر حرم بوده است .
مجموعه حرم مطهر و تمامی عناصر و اجزایش علاوه بر نقش عملکردی خود؛ نقشی معنایی نیز داشته است. تمامی این عناصر در ارتباط با شهر و تمام شهر نیز در ارتباطی فعال و پویا با این مجموعه قرار داشتند. بهمنظور حفظ و احیاء ارزشهای بصری حرم مطهر نیاز مبرم به شناخت شهر مشهد، دوره تاریخی در روند شکلگیری آن وجود داشت که بدین منظور مطالعات تاریخی و بررسیهای میدانی در این زمینه و مقایسه تطبیقی پژوهشهای انجامشده سعی در شناخت هرچه بیشتر مجموعه حرم مطهر، المانها و اجزاء تشکیلدهنده اهمیت بصری هر یک شد.
-1 مقدمه
شهرها به عنوان مهمترین و کاملترین شکل از اشکال اسکان بشری، بهترین و بزرگترین جلوه گاه بروز نگرش ها، ارزش ها و شرایط اجتماعی ساکنان خود می باشند. Appelyard,1979:451 - به نقل از وحدت - 1394 با قبول شهر به عنوان موجودی زنده، دیگر نمی توان تنها به ابعاد ظاهری آن نگریست. پدیدهای در شهر حضور دارد که شاخص و نماد درجه کیفیت تمدن و روحیات جمعی اقوام و ملتها و حاصل تصمیمات و تصورات مردم آن شهر است.
این پدیده کیفی، محصول اتفاقی و یا خارج از قوانین و قواعد انسان فهم، محصول عمل شاعرانه و یا توهمات نیست بلکه حاصل عمل ارادی ساکنین شهر است و به عنوان عنصری "حامل معنا" برای زندگی بخشیدن به شهر لازم است. - آتشینبار، - 1388 شهر با نگاه نخست با منظر، خود را در معرض دید و قضاوت ناظران قرار می دهد. در واقع منظر شهری مانند نمای ظاهری و پوسته بیرونی هر شهر است که نگاه هر بیننده ای را در وهله نخست متوجه خود می کند و نخستین چیزی است که شهروند در شهر با آن ارتباط برقرار می سازد و به صورت بی وقفه وی را تحت تأثیر قرار می دهد.
- وحدت، - 1394 ارز شهای بصری مهمترین بخش از کیفیتهای محیطی را تشکیل می دهند. کیفیتهای بصری مطلوب ارتباط مستقیم و سازنده با مطلوبیت ارزشها و کیفیتهای زیست محیطی یک مکان دارند. دریافت ادراک شهروندان از کیفیتهای بصری شهر وابسته به معرفی ارز شهای بصری و سیما و منظر شهری، است که توسط شهروندان مطلوب تلقی میشود.
- زندیه، - 1389 هنگامی که در مقابل بناهای شهر میایستیم، کالبد موجود از طریق تجربه های متنوعی که در فضا روی آن صورت می گیرد، در قالب ماهیتی غیرقطبی - عینی - ذهنی - توجیهی را دال بر چگونگی فرایند تحولات در شهر ارائه می دهد . پس کالبد شهر نمادی انتزاعی یا نمایشی نیست، بلکه همواره با حضور در زندگی روزمره با ذهن ساکنین پیوند میخورد و موجودی واقعی میشود که قابل درک است.
- آتشینبار، - 1388 رشد روزافزون شهر مشهد و تغییرات سریع در استخوانبندی و کالبد شهر، و همچنین رشد روزافزون زائران مرقد مطهر امام رضا - ع - چهره شهر مشهد را به عنون دومین شهر کشور و دومین شهر مذهبی حهان به شدت تحت تأثیر قرار داده است. این مسئله پیش از آنکه به پوسته ظاهری شهر را متأثر نماید هویت منظری و کالبدی آن را متأثر نموده است. تغییرات حرم مطهر همچنان با سرعت و بیش از هزار سال گذشته ادامه دارد و آنچه غیرممکن خواهد بود سعی در ثابت نمودن تغییرات و یا بازگرداندن تاریخ است. اما آنچه قابل تأمل است و می تواند ضرورت پژوهش را توضیح دهد؛ نگرانیاز سرعت بیش از پیش تغییرات است که ممکن امکان انتقال ارزشهای بصری و نهایتاً معنوی را به لایه های جدید غیرممکن نماید.
به منظور حفظ و احیاء ارزشهای بصری حرم مطهر نیاز مبرم به شناخت شهر مشهد، دوره تاریخی در روند شکل گیری آن وجود داشت که بدین منظور مطالعات تاریخی و بررسیهای میدانی در این زمینه و مقایسه تطبیقی پژوهشهای انجام شده سعی در شناخت هرچه بیشتر مجموعه حرم مطهر، المانها و اجراء تشکیل دهنده اهمیت بصری هر یک شد. پژوهش حاضر به لحاظ محتوایی، پژوهشی کیفی است. از لحاظ هدف در دسته ی پژوهش های کاربردی قرار میگیرد، و همچنین روش گردآوری اطلاعات نیز مبتنی بر بررسی و مطالعه اسناد و منابع مکتوب و تصویری می باشد.
-2 مبانی نظری
-1-2 تعریف منظر
در کتاب شهر همچون چشم انداز - منظر - ، "ترنر" واژه منظر را در سه حوزه مجزا تعریف میکند: "با توجه به تاریخ علم صرف و نحو، معقولانه است که واژه چشمانداز - منظر - به معنای" دید خاصی از جهان "به کار برده شود .از جنبه کالبدی، چشمانداز - منظر - را موقعیت جغرافیایی اشخاص تعریف می کنند. از جنبه روانشناسی، چشم انداز - منظر - را ساختارهای ذهنی، که از طریق آنها اطلاعات حسی تفسیر میشود، تعریف می کنند."
- ترنر،1376:117به نقل از آتشینبار، - 1388 منظر آن قسمت از محیط است که ما در آن ساکن بوده و به واسطه ادراکاتمان آن را درک میکنیم. منظر تأثیر زیادی بر کیفیت زندگی دارد و نباید آنرا به اقتصاد یا تصمیماتصرفاً حرفهای واگذار کرد؛ زیرا بین الگو و فرایندهای سازنده زمین، ادراک ما از آنها و پیوند دائمی با زیبایی، ارتباط مستقیمی وجود دارد که جنبههای فیزیکی زمین را به جنبه های ادراکی منظر تبدیل میکند. - بل،1382:91به نقل از آتشینبار، - 1388 منظر، گونه ای دیگر از مکان است.
منظر، محصول تعامل انسان و محیط در فضاهای بیرونی است. منظر، دارای ماهیت مکان و محصول تجربه انسان در فضا است. اما فضای منظر، با فضای معماری تفاوت دارد. فضای منظر، کرانه های بارز معماری را ندارد. منظر، عرصه ای میانی است؛ حد واسط فضای معماری، که رنگ انسانی در آن حداکثری است و طبیعی، که صورت پیرامون انسان است.
در طول تاریخ، تعامل انسان و محیط، به دست جامعه و در چارچوب اقتضائات طبیعی و تاریخی، منظر را پدید آورده است؛ منظر فضای کلان زیست انسان در محیط است. منظر خود به خود پدید نمی آید. انسان با همه پیچیدگی های ذهنی خود، در فرایندی رفت و برگشتی با طبیعت و محیط، از آنها اخذ و در آنها رخنه می کند. رنگ مشترک طبیعت و تاریخ در منظر پیداست. - منصوری، - 1389 لذا در نگاه "بل" منظر یک فرایند از محیط است که از تجربه و سکونت انسان در آن نشأت می گیرد.
تعبیر او از منظر در دو حوزه محیط به عنوان فضای فیزیکی و ادراک به عنوان فضای غیر فیزیکی در جریان است. برخلاف ترنر که منظر را در سه حوزه مجزا بررسی می کند، سایمون بل منظر را فرایندی بین فضای فیزیکی و غیر فیزیکی می بیند. دیدگاه دیگر، معرفی منظر به عنوان تحولات است؛ تجربه ای که با گذشت تاریخ در کالبد حادث می شود، لکن این تحولات را نمی توان در حوزهای خاص بررسی نمود: هنگامی که منظر را بررسی می کنیم، در حقیقت روابط و تحولات آن است که مدنظر قرار می گیرد. بر این اساس، منظر به عنوان جلوه گاه ارتباطهای انسان و طبیعت پیرامون او از گذشته تا حال شناخته می شود. لوحی است که او آثار خود را کم و بیش دقیق و عمیق، بر آن نگاشته است. بدین ترتیب منظر، تاریخی برای نقل است. - منصوری،1383:71به نقل از آتشینبار،
-2-2 منظر شهری
منظر شهری چیزی بیش از مجموعه ساختما نها و فضاهای ساخته نشده است. " منظر شهری" هنر یکپارچگی بخشیدن بصری و ساختاری به مجموعه ساختمان ها، خیابان ها و مکان هایی است که محیط شهری را می سازند. مفاهیم منظر شهری اولین بار در قرن 19 میلادی توسط فردریک لا- المستد - حبیب، 1385:48 به نقل از زندیه، - 1389 و سپس توسط گوردن کالن - Gordon Cullen - در مجله آرشیتکتورال ری ویو عنوان شد.
گوردن کالن در کتاب گزید های از منظر شهری می نویسد: "اگر از من خواسته شود که منظر شهری Cityscape را تعریف کنم، خواهم گفت که یک ساختمان معماری، اما دو ساختمان در کنار یکدیگر منظر شهری است؛ زیرا به محض اینکه دو ساختمان در کنار هم قرار می گیرند، هنر منظر شهری عرضه می شود. مسائلی مانند ارتباط میان ساختمان ها و فضای بین آنها بلافاصله اهمیت پیدا می کنند. چنانچه این روابط یا نکات در اندازه یک شهر ضرب شود، با هنر محیط سر و کار خواهیم داشت." - کالن،1377:5 به نقل از زندیه، - 1389
