بخشی از مقاله
چکیده:
مسائل زیست محیطی و مقررات دولتی شرکتها را به اهمیت بیشتر محیط زیست و مسئولیت های اجتماعی تحت فشار قرار داده است . تولید پایدار نقش مهمی را در بازارهای جهانی و فرایند تولید پایدار شرکتها برای حفاظت از محیط زیست که می تواند باعث افزایش رقابت خود شود را ایفا می کند . لجستیک معکوس یکی از روشهای پایدار است .
شناسایی عوامل کلیدی موفقیت در لجستیک معکوس به منظور تسهیل در اجرای لجستیک معکوس برای سازمانها ضروری است این مقاله که با هدف شناسایی و رتبه بندی عوامل کلیدی موفقیت در لجستیک معکوس تدوین شده است، ابتدا با بررسی پیشینه ، فهرستی از عوامل کلیدی موفقیت زنجیره تامین شناسایی شدو از طریق ارائه پرسشنامه به خبرگان دانشگاهی، که از 38 عامل کلیدی در نهایت 32 عامل به عنوان عوامل کلیدی موفقیت لجستیک معکوس شناسایی شد شناسایی شد. در نهایت این عوامل با استفاده از میانگین هندسی وزن دهی و رتبه بندی شدند. هم چنین برای خوشه بندی عوامل از روش c-means استفاده می شود.
1 مقدمه
در بازار جهانی، سازمان ها با توجه به تغییرات سریع تکنولوژی، کوتاه شدن چرخه عمر محصولات و الزامات بازار پویا با چالش های سختی روبرو شدند. در طی قرن گذشته، هزاران هزار کالای جدید و خدمات گوناگون به مشتریان عرضه شده و در هر نقطه از جهان به مصرفکنندگان فروخته شده است . .[1] توزیع کالاها از مبدأ تولید تا رسیدن به دست مصرفکننده نهایی به عنوان یک جزء مهم از تولید ناخالص ملی کشورها مبدل شده است.
اجرای موفقیت آمیز مدیریت زنجیره تامین می تواند نقش مهمی در رویارویی با چالش ها بازی کند.[2] مدیریت زنجیره تامین، نظم حاصل از بهینه سازی تحویل محصول، خدمات و اطلاعات از عرضه کننده به مشتری در شیوه ای موثر توصیف می کند.[3] در زنجیره تأمین، مدیریت برگشتی، در قالب لجستیک معکوس اعمال میشود. دردهه های اخیر نیاز مشتری و مسائل زیست محیطی به نگرانی های اصلی دولت و شرکت ها تبدیل شده است. تولیدکنندگان وصنایع باچالش هایی مانند یافتن فرایندهایی که اثرات مخربی بر محیط زیست نداشته باشد مواجه اند .[4]
با توجه به این مهم، فعالیتهای لجستیکی بر میزان نرخ تورم، نرخ بهرهوری، نرخ سود و هزینههای مربوط به انرژی و دیگر خصوصیات اقتصادی تأثیرگذار است. درهمین راستا، رویکرد ونگرشجدیدی پیرامون موضوع لجستیک تحت عنوان لجستیک معکوس به وجود آمده است. لجستیک معکوس برای تمام عملیات از قبیل برنامه ریزی، اجرا و کنترل محصولات برگشتی استفاده شده از نقطه مبدا برای بهبود محصول معرفی شده است.[6][5]
در رقابتهای جهانی موجود در عصر حاضر، باید محصولات متنوع را با توجه به درخواست مشتری، در دسترس وی قرار داد. خواست مشتری بر کیفیت بالا و خدمت رسانی سریع، موجب افزایش فشارهاییشده است که قبلاً وجود نداشته است، در نتیجه شرکتها بیش از این نمیتوانند به تنهایی از عهده تمامی کارها برآیند. در بازار رقابتی موجود، بنگاههای اقتصادی و تولیدی علاوه بر پرداختن به سازمان و منابع داخلی، خود را به مدیریت و نظارت بر منابع و ارکان مرتبط خارج از سازمان نیازمند یافتهاند. علت این امر در واقع دستیابی به مزیت یا مزایای رقابتی با هدف کسب سهم بیشتری از بازار است.
بر این اساس، فعالیتهایی نظیر برنامهریزی عرضه و تقاضا، تهیه مواد، تولید و برنامهریزی محصول، نگهداری کالا، کنترل موجودی، توزیع، تحویل و خدمت به مشتری که قبلا همگی در سطح شرکت انجام می شده اینک به سطح زنجیره عرضه انتقال پیدا کرده است. مسئله کلیدی در یک زنجیره تامین، مدیریت و کنترل هماهنگ تمامی این فعالیتها است.
طراحی و اجرای شبکه لجستیک معکوس برای محصولات برگشتی، نه تنها هزینههای موجودی و حمل و نقل را کاهش میدهد بلکه باعث افزایش وفاداری مشتری نیز میگردد.[7] با توجه به ادبیات، فرایندهای اصلی لجستیک معکوس شامل جمع آوری، بازرسی، انتخاب، مرتب سازی، پردازش مجدد شامل تعمیر، نوسازی، بازسازی،بازیابی، بازیافت، سوزاندن، بازیابی مستقیم و آخرین مرحله توزیع مجدد است.[8] عوامل مختلف نقش مهمی را در اجرای لجستیک معکوس بازی می کنند که بررسی این عوامل می تواند به مدیران برای رسیدن به اهداف شرکت کمک کند. بنابراین، شناسایی عوامل کلیدی موفقیت 1در لجستیک معکوس بسیار مهم است. عوامل اصلی موفقیت برای اولین بار در مطالعات مدیریت پروژه استفاده شد.
پس از آن به طور گسترده ای در زمینه های مختلف مانند مدیریت سازمانی، مدیریت عملیاتی، مدیریت زنجیره تامین و لجستیک معکوس استفاده شده است .[10] [9] عوامل اصلی موفقیت رابه عنوان" تعداد محدودی از مواردی در کسب وکار که اگر درست انتخاب شده باشند، عملکرد رقابتی موفقی را برای سازمان تضمین خواهند کرد" تعریف کرده است. برخی از عوامل موفقیت لجستیک معکوس شامل حمل ونقل، برنامه ریزی فرایند، مدیریت منابع، مدیریت تکنولوژی واطلاعات، تعهد مدیریت ارشد، طراحی شبکه لجستیکی، استاندارد سازی، کنترل، استراتژی سازمانی، مدیریت کیفیت، مدیریت منابع انسانی، ظرفیت، همکاری، فرهنگ، اتوماسیون، نوآوری می باشد.[11]
2 پیشینه پژوهش:
تومالا و همکاران >12@ در پژوهشی به بررسی موفقیت زنجیره تامین پرداختند. در این پزوهش عوامل کلیدی زنجیره تامین را در طی پرسشنامه ای به مدیران ارشد یک شرکت تولیدی توزیع شد و در نهایت این عوامل به عنوان عوامل کلایدی در موفقیت مدیریت زنجیره تامین شناسایی شده است. عوامل شامل : ارتباط با مشتری، تامین کننده -فناوری اطلاعات و ارتباطات- جریان مواد مهندسی مجدد- ایجاد فرهنگ سازمانی - اندازه گیری عملکرد. روتروی و کومارپرادهام >13@ در پژوهشی به بررسی عوامل اصلی موفقیت توسعه عرضه کننده: یک مطالعه موردی پرداختند.
در این پژوهش عوامل کلیدی موفقیت را در یک محیط تولیدی و با نظر خبرگان با ابزار پرسشنامه شناسایی کرده و13 عامل برای توسعه عرضه کننده شناسایی شده است. این 13 عامل عبارتند از اهداف استراتژیک بلند مدت، تعهد مدیریت ارشد، وضعیت منبع تامین کننده، به اشتراک گذاری اطلاعات، قابلیت نوآوری، آمادگی محیط زیست، محیط خارجی، انگیزه، تجربه اتمام پروژه، دخالت مستقیم، وضعیت عرضه کننده. کیم و همکاران >14@ در پژوهشی به تاثیر عوامل کلیدی موفقیت در زنجیره تامین سبز پرداختند.
در این پژوهش از نتایج تجربی 249 پاسخ دهنده شرکت های کسب و کار ملی کره استفاده کرده است و در نهایت عوامل زیر به عنوان عوامل کلیدی موفقیت در زنجیره تامین سبز شناسایی شدند. این عوامل شامل : همکاری با شرکا-اعتماد متقابل- برنامه ریزی و پیاده سازی - استانداردسازی و یکپارچگی- استفاده استراتژیک از فناوری اطلاعات. تاکار و همکاران >15@ در پژوهشی به بررسی مسائل زنجیره تامین در شرکت های کوچک و متوسط پرداخته است.
در این پژوهش طیف گسترده ای از اطلاعات به صورت کمی و کیفی از طریف مصاحبه جمع آوری شده و در نهایت 8 عامل را به عنوان عوامل کلیدی موفقیت زنجیره تامین شناسایی کرده است . این عوامل شامل: مشارکت موثر- بهبود ارتباطات- ادغام لجستیک- استراتژی کسب وکار زنجیره تامین- رابطه خریدار و تامین کننده- کنترل برنامه ریزی موثر- اعتماد میان شرکای زنجیره تامین- در دسترس بودن ابزارهای مدیریت عملکرد دینتر و همکاران >16@ در پژوهشی به بررسی عوامل کلیدی موفقیت در استراتژی لجستیک اطلاعاتی پرداختند.
7 عامل را به عنوان عوامل کلیدی موفیت شناسایی کردند که شامل : جامعیت- انعطاف پذیری- حمایت مدیریت ارشد- ارتباطات- جهت گیری استراتژی فناوری اطلاعات - مشارکت در پروژه - مشارکت کسب وکار فناوری اطلاعات. پنجه فولاد گران و همکاران >11@ در تحقیقی به سنجش و رتبه بندی عوامل اصلی موفقیت در لجستیک معکوس با روش تاپسیس پرداختند.
دراین تحقیق عوامل کلیدی موفقیت در لجستیک معکوس با استفاده از روش نظرسنجی مشخص شد و 16 عامل حمل ونقل، برنامه ریزی فرایند، مدیریت منابع، مدیریت اطلاعات و تکنولوژی، تعهد مدیریت ارشد، طراحی شبکه لجستیکی، استانداردسازی، کنترل، استراتژی سازمانی، مدیریت کیفیت، مدیریت منابع انسانی، ظرفیت، همکاری، فرهنگ، اتوماسیون، نوآوری به عنوان عوامل اصلی موفقیت در لجستیک معکوس شناخته شدند. و از روش تاپسیس برای رتبه بندی عوامل اصلی موفقیت با توجه به وزن تعیین شده در پرسشنامه استفاده کرده است. با توجه به نتایج، حمل و نقل که حداکثر سطح اهمیت در نقطه نظراز خبرگان در حالی که نوآوری حداقل سطح دریافت و فرهنگ پایین ترین سطح دریافت را داشته است.
3 لجستیک معکوس:
از تصمیمات راهبردی مدیریت زنجیره تامین، طراحی شبکه لجستیک معکوس و مستقیم می باشد. لجستیک معکوس به دلیل مزایای رقابتی فراوانی که دارد از محبوبیت خاصی برخوردار می باشد. از عمده ترین اهداف سیستم لجستیک معکوس، بهبود استمرار و رضایت مندی مصرف کننده می باشد و سازمان ها و شرکت ها با استقرار شبکه لجستیک معکوس می کوشند تا اتحاد مناسبی را از مصرف کنندگان ، مشتریان خود نسبت به حذف محصولات معیوب خود از زنجیره تامین کسب کنند.
لجستیک معکوس تمام فعالیت های زنجیره تأمین را شامل می شود به صورت معکوس اتفاق می افتد. مهم ترین اصل در لجستیک معکوس این است که بسیاری از مواد که اصطلاحاً غیر قابل استفاده یا فاقد کاربرد برای مصرف کننده می باشند،دارای ارزش بوده وبا اندکی اصلاح و مرمت می توانند مجدداً وارد زنجیره تأمین شوند. اولین مطالعه جامع در مورد لجستیک معکوس توسط کاپیکی و همکاران در سال 1993 انجام شده بود.
آنها مشاهده کردند ک اجرای یک برنامه اهمیت محیط زیست شرکت ها و معمولا در 3 مرحله منعکس می شود: واکنش، جستجوی فعالانه و ارزش. در ادبیات اغلب تعاریف از لجستیک معکوس، با توجه به گروه کاری اروپایی درلجستیک معکوس ارایه شده است، لجستیک معوس عبارتند از " فرایند برنامه ریزی، اجرا و کنترل جریانهای رو به عقب از مواد خام، موجودی فرایند، بسته بندی و محصول تمام شده از تولید، توزیع یا نقطه استفاده از نقطه ای بهبود یا نقطه دفع مناسب است" .[20] [19] [18] [17] [16]
طراحی و اجرای شبکه لجستیک معکوس برای محصولات برگشتی، نه تنها هزینههای موجودی و حمل و نقل را کاهش میدهد بلکه باعث افزایش وفاداری مشتری نیز میگردد .[7] با توجه به ادبیات فرایندهای اصلی لجستیک معکوس شامل جمع آوری، بازرسی، انتخاب، مرتب سازی، پردازش مجدد - شامل تعمیر، نوسازی، بازسازی، بازیابی، بازیافت، سوزاندن - ، بازیابی مستقیم و آخرین مرحله توزیع مجدد است [11]
4 عوامل اصلی موفقیت:
عوامل کلیدی موفقیت ابزاری برای شناسایی مجموعه فعالیت هایی است که باید ایجاد شود تا بتواند به اهداف و ماموریت های کسب وکار یا پروژه دستیابی پیدا کند. عوامل کلیدی موفقیت به اقداماتی که موفقیت سازمان را در پی دارد اطلاق می گردد. [19] [18] شناسایی عوامل کلیدی موفقیت برای هر سازمان یا پروژه ای به منظور به موفقیت رساندن اهداف آن ضروری و لازم است.
ایده اولیه بوسیله رونالد دانیل در دهه 1960 طرح گردید. سپس این مفهوم بطور موثری در دهه 1980 توسط جان راکرت مدرس و استاد فناوری اطلاعات بخش مدیریت در دانشگاهMIT ایالات متحده امریکا بسط داده شد. بر اساس تعریف وی: "عوامل کلیدی موفقیت اشاره به حوزه های محدودی در هر پروژه یا کسب و کار دارد که چنانچه به نتایج مطلوب منجر شوند، مزیت و کارائی رقابتی مناسبی را برای سازمان تضمین خواهند نمود"[22]
5 روش شناسی:
تحقیق حاضر از نوع توصیفی -کاربردی است زیرا به دنبال شناسایی و رتبه بندی عوامل کلیدی موفقیت در لجستیک معکوس می باشد. جمع آوری داده ها و اطلاعات در این پژوهش بر مبنای روش پیمایشی می باشد. جامعه آماری نیز جمعی از خبرگان دانشگاهی، که به نوعی به طور مستقیم و غیر مستقیم در زمینه زنجیره تامین و لجستیک معکوس نقش و جایگاه مهمی دارند. روش متودولوژی این تحقیق شامل 4 گام اصلی می باشد: -1 شناسایی عوامل کلیدی موفقیت زنجیره تامین -2 تهیه پرسشنامه و جمع آوری داده ها -3 وزن دارکردن عوامل اصلی موفقیت
-4 کاهش عوامل کلیدی موفقیت با استفاده از آزمون های آماری
گام اول از این پژوهش، شناسایی عوامل کلیدی موفقیت لجستیک معکوس می باشد. شناسایی عوامل کلیدی موفقیت در لجستیک معکوس از اهمیت بالایی در این پژوهش برخوردار است. از این رو جهت شناسایی این عوامل با بررسی پیشینه و مطالعات و تحقیقات انجام شده در حوزه مدیریت زنجیره تامین، فهرستی از عوامل کلیدی در موفقیت زنجیره تامین که دارای بیشترین تکرار در تحقیقات انجام شده داشتند تدوین شد و عواملی که دارای تعریف مشابه بودند با هم ترکیب شدند. تعدادی از این عوامل با پرسشنامه پرتکرار حذف گردیده و در نهایت 38 عامل نهایی شد و در اختیار کارشناسان قرار گرفت.
درگام بعدی پرسشنامه ای جهت شناسایی عوامل کلیدی موفقیت لجستیک معکوس مورد استفاده قرار گرفت و در این پرسشنامه 38 سوال از کارشناسان که 16 نفر از خبرگان دانشگاهی می باشند پرسیده شد، که شامل سوالات بسته - آیا این عامل به عنوان یک عامل کلیدی در لجستیک معکوس می باشد؟ - با پاسخ " بلی" و " خیر" می باشد و هم چنین میزان اهمیت هر یک از عوامل با استفاده از طیف لیکرت پنج معیاره - با ارزش 5،4،3،2، - 1 نیز مورد سوال قرار گرفت اگر عاملی جز عوامل کلیدی موفقیت لجستیک معکوس می باشد میزان اهمیت آن چقدر است.
روایی پرسشنامه با توجه به واضح بودن و شکل ظاهری ، منطقی بودن سوالات از نظرات خبرگان مورد استفاده شد و روایی پرسشنامه مورد تایید قرار گرفت. پایایی پرسشنامه نیز با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ محاسبه گردید و مقدار آلفای کرونباخ 0,923 می باشد که چون از 0,7 بزرگتر است آزمون از پایایی قابل قبولی برخوردار است.
