مقاله شناسایی و تحلیل بافتهای فرسوده شهری ( مطالعه موردی شهر رشت )

بخشی از مقاله

چکیده

بافت های فرسوده و قدیمی شهرهای کشور که در اغلب موارد هسته اولیه و اصلی آن شهرها را تشکیل میدهند، از یک طرف جزو میراث فرهنگی و تاریخی آن شهرها محسوب شده و حفظ، بهسازی کالبدی و توانمندسازی عملکردی آنها اجتناب نپاپذیر می باشد و از طرف دیگر اغلب این بافت ها با گذشت زمان و عدم توجه و نگهداری مناسب، دچار فرسودگی و اضمحلال کالبدی و عملکردی میگردند.

فرسودگی واقعیتی است که تاکنون بیشتر شهرهای با سابقه و تاریخی ایران، تحت تأثیر آن قرار گرفته اند و شهر رشت نیز در بین شهرهای استان گیلان دارای بیشترین بافت فرسوده شهری می باشد آنچه مسلم است، در این گونه شهرها این مسئله، رشد بافت شهری را مختل کرده و آن را به پیرامون سوق می دهد و بنابراین افزون بر نابودی بافت های درونی و با سابقه ی شهری، هزینه های هنگفتی را با ایجاد بافت های نو ظهور بر گردن شهر تحمیل میکند.

این مقاله با رویکرد توصیفی - تحلیلی، از روش مطالعات میدانی و کتابخانه ای در جهت شناسایی محلات با بافت فرسوده شهری در شهر رشت قدم برداشته است و تحلیل های نهایی در این پژوهش، مشکلات اصلی محدوده های فرسوده و ساکنان محدوده را بیان می کند . اگرچه در سالهای اخیر بافت های فرسوده شهر رشت مورد توجه قرار گرفته و مسئولین شهر را به این فکر واداشته است که هرچه سریعتر راجع به این مسئله چاره ای بیندیشند ولی با این حال برای جلوگیری از جابجایی جمعیت و نابودی میراث فرهنگی، تاریخی و اجتماعی مختص محله های تاریخی و بافت فرسوده و یا در حال تخریب باید شناسایی بیشتری از بابت مناطق فرسوده شهری صورت بگیرد .

مقدمه

هر جامعه ای با توجه به تاریخ، سنت، هنجارها و روحیات خویش می تواند پذیرای سطح معقولی از حضور شهروندان در تصمیم گیری ها و اهداف جامعهباشد. در جوامع غربی و بعضاً در شرق این سنت و تفکر مشارکت از اوان کودکی به فرد آموخته می شود و به اصطلاح شهروند شدن و فرهنگ شهری در فرد نهادینه می شود بررسی ها در حوزه اقتصادی- اجتماعی نشان می دهد فرسودگی بافت های شهری علاوه بر موضوع کالبدی یک فرایند اقتصادی و اجتماعی نیز هست.

وجود 64000 هکتار بافت فرسوده در کشور, مدیریت شهری را برای نوسازی و بهسازی این بافت ها به چالش کشانده است. اگر چه موضوع بافت های فرسوده موضوع جدیدی محسوب نمی شود و سابقه توجه به بافت فرسوده شهری به حوزه بعد از جنگ جهانی دوم و شرایط مسکن در اروپا بر می گردد ولی سال های متمادی است که در کشور ما مقوله احیای بافت های فرسوده همواره مطرح بوده است. اما به دلایل نامشخص از جمله عدم تشخیص متولی احیای بافت فرسوده, تحول عمده ای در آن صورت نگرفته است.

اهمیت توجه به احیا و بهسازی بافت های فرسوده از جنبه های اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی قابل تعمق و بررسی است .تجربه نشان داده است که مدیریت بافت های فرسوده تنها در نوسازی فیزیکی و کالبدی آن خلاصه نمی شود و اگر جنبه های اجتماعی- اقتصادی ساکنین اینگونه بافتها نادیده گرفتهشود، قطعاً نتایج ناگواری به دست خواهد آمد. بنابراین برنامه ریزی در بافتهای فرسوده شهری به دلیل محیط شکل یافته آنها در طول تاریخ، با برنامه ریزی بر اراضی خالی از انسان و فضای اشغال نشده متفاوت میباشد و توجه به همین نکته، برنامه ریزی در بافت های فرسوده شهری را مشکل نموده است.

بیان مساله

همگام با تغییرات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فناوری های جدید، بافت های شهری با تغییر شکل و شالوده مواجه گردیدند چرا که شهر نیز همچون دیگر پدیده های انسان ساخت در طول زمان دچار تغییر، تحول، رشد و توسعه میگردد از یک طرف با رشد سریع جمعیت و از طرفی دیگر با افزایش فشار توسعه منطقه ای و تخریب نواحی تاریخی و میراث فرهنگی مواجه هستند. بخش های قدیمی شهرها، روزگاری مهم ترین و بهترین محله های مسکونی شهرها بوده اند و اکنون نیز صدها عنصر با ارزش شهری در آنها وجود دارد.

بخش مرکزی شهرها به علت داشتن موقعیت، تسهیلات، امکانات و دسترسی مناسب به سایر بخش های شهری، مهمترین محل برای ارائه خدمات متنوع به شهروندان به شمار می رود. به همین دلیل بررسی آن از جایگاه ویژه ای برخوردار است هنگامی که حیات شهری در محدوده ای از شهر به هر علتی رو به رکود می رود، بافت شهری آن محدوده در روند فرسودگی قرار می گیرد. پدید ه فرسودگی در بافت های شهری بر کالبد بافت و همچنین بر فعالیت های اجتماعی و اقتصادی آن اثرگذار است و به دلایل متعدد فرهنگی، اقتصادی، امنیتی و اجتماعی، بازسازی و نوسازی بافت فرسوده شهرها اهمیت فراوانی دارد.

اهمیت و ضرورت های تحقیق

عناصر و فضاهای بافت شهری عمری محدود دارند و با گذشت زمان دچار تغییر و فرسودگی میشوند. به عبارتی دیگر هیچ فضایی و بنایی بدون بهسازی و نوسازی و مرمت نمیتواند دوام و بقای طولانی داشته باشد. به منظور اجرای سند چشم- انداز توسعه کشور و پیرو سیاست گذاری مسئولان نظام جمهوری اسلامی در مورد ضرورت رعایت اصول و ارزش های ایرانی اسلامی در طرح های شهرسازی و معماری و همچنین به منظور حفظ هویت ایرانی اسلامی و بنا به پیشنهاد شورای عالی شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی، ضروری است و با بررسی و شناخت اصول و ضوابط طراحی شهرسازی ایرانی اسلامی و رشد و اعتلای آن با فنون جدید در سطح جهان که هماهنگ با اوضاع طبیعی و فرهنگی ایران است به بهسازی و نوسازی شهری بپردازیم.

مطالعه مستمر درباره شهرها و معماری اسلامی گذشته و حال ایران و جهان با هدف دسترسی به اصول و ارزش های حاکم بر ساختار آنها و تطبیق این اصول با اوضاع محیط طبیعی و فرهنگی فعلی ایران و دستیابی به اصول و معیارهای جدید شهرسازی بسیار ضروری است. برای تأمین فضاهای مورد نیاز شهر، جلوگیری از فرسودگی فضاهای شهری، حفاظت از میراث فرهنگی و انطباق فضاهای شهری با نیازهای امروزی برنامه ریزان شهری به دو گونه عمل میکنند:

الف: بهسازی و نوسازی بافت های قدیمی و ناکارآمد شهرها

ب: رشد و گسترش شهرها در نواحی همجوار و ایجاد شهرک ها و شهرهای جدید

یکی از دغدغه های شهرسازان و برنامه ریزان شهری وجود بافت های فرسوده است. مناطق فرسوده که روزگاری بخش مهمی از شهرها را تشکیل می دادند، هویت شهرها به حساب می آیند . اکنون این مناطق به دلیل توان پایین و عدم وابستگی ساکنان امکان حفظ حیات و بازسازی ساختمان ها وجود ندارد و میزان مقاومت این بناها به دلیل فرسودگی بسیار پایین است و در زمان بروز زلزله عملیات امداد و نجات با وجود تراکم زیاد ساختمانی و معابر تنگ و باریک به سختی صورت می گیرد لذا توجه هر چه بیش تر به این بافت ها و تامین امکانات بهداشتی درمانی، بهبود تاسیسات و تجهیزات شهری، ایجاد فضاهای عمومی و گذران اوقات فراغت، بهبود سیستم حمل و نقل، مرمت خانه های مسکونی و... ضروری می باشد.

پیشینه تحقیق

پورصفری و همکار - 1395 - در مقاله ای با عنوان آسیب شناسی و بررسی ابعاد اجتماعی و فرهنگی تأثیرگذار بر فرسودگی کالبدی محله خواهر امام شهر رشت به این نتیجه دست یافت که بین متغیرهای بررسی شده و فرسودگی کالبدی محله خواهر امام رابطه مثبت معناداری وجود دارد و دلیل اصلی کم توجهی ساکنین به بهسازی و نوسازی محله ،پایین بودن میزان سرمایه اجتماعی در آن است.

رهنما و همکارانش - 1395 - در مقاله ای با عنوان احیاء بافت فرسوده با رویکرد استراتژی توسعه شهری نمونه موردی: بخش مرکزی شهر اهواز به این نتیجه دست یافتند که حکمروایی و رقابتپذیری، بانکی بودن و قابلیت زندگی بر استراتژی توسعه شهر اثر معنادار ندارد. حدود 0/40 درصد تغییرات قابلیت زندگی به وسیله حکمروایی خوب شهری،حدود 0/ 370 درصد تغییرات رقابتپذیری به وسیله بانکی بودن تبیین است. همچنین حدود 0/097 درصد تغییرات استراتژی توسعه شهر به وسیله چهار عامل حکمروایی، قابلیت زندگی، رقابتپذیری و بانکی بودن قابل تبیین است.

اسلام پرست و همکاراش - 1394 - در مقاله خود با عنوان تحلیل ساختاری کارکردی بافت فرسوده شهری - مطالعه مورد: محله ساغریسازان شهر رشت - به این نتیجه رسیدند که بیشترین سهم بهسازی و نوسازی در دو دهه اخیر مربوط به کاربری مسکونی بوده و کمترین تغییر در شبکه معابر محله ساغریسازان اتفاق افتاده است.

افضلی و همکارش - 1394 - در مقاله ای با عنوان رزیابی عملکرد سازمان نوسازی شهری در ارتقای محیطی - مطالعه موردی: مناطق دارای بافت فرسوده شهر تهران - به این نتیجه رسیدند که به طور کلی عملکرد این سازمان در وضعیت نسبتاً خوبی قرار دارد و بهترین عملکرد این سازمان در عرصه نوسازی ساختمان های فرسوده و ضعیفترین عملکرد نیز در زمینه حل مشکلات معیشتی بوده است.

مستوفی و همکارانش - - 1394 در مقاله ای با عنوان بررسی عوامل تأثیرگذار ر بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده تاریخی - مطالعه موردی: شهز لامرد - به این نتیجه دست یافتند که روند رو به رشد در ساخت و ساز به عنوان اولین فرصت ، قرارگیری شهر در پهنه بندی زلزله با خطر بالا به عنوان نخستین تهدید پتانسیل استفاده از زمین های بایر و بدون استفاده جهت ایجاد فضاهای مناسب جهت ارتقای کیفیت زیست محیط به عنوان نخستین قوت و پایین بودن تعداد ابنیه با کیفیت نوساز و استاندارد به عنوان نخستین ضعف محسوب می شود .

خوشاب و همکارش - 1393 - در تحقیقی با عنوان اولویت های بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری در شهر جیرفت با تأکید بر شاخص های اجتماعی اقتصادی و کالبدی به این نتیجه دست یافتند که اولویت بندی شاخص ها نشان می دهد شاخص کالبدی با 0/ 502 امتیاز به عنوان شاخص اول در حوزه مداخله بافت قرار دارد و سپس شاخص های اجتماعی اقتصادی و جمعیتی با ضریب امتیاز 0 / 252 و 0 / 143 و در نهایت 0/ 102 در رتبه های بعدی قرار میگیرند.

نوری و همکارانش - 1393 - در مقاله خود با عنوان تحلیل ساختار فضایی کالبدی بافت فرسوده شهری با رویکرد نوسازی و بهسازی - مطالعه موردی: بافت فرسوده شهر دوگنبدان - به این نتیجه رسیدند که در گروه نقاط قوت ، تهیه طرح بهسازی و نوسازی بافت فرسوده وجود تجهیزات شهری شامل : آب، برق و امکان دسترسی آسان به بازار و سایر نقاط شهر قرار دارند .

رضایی و همکارانش - - 1392 در مقاله ای با عنوان بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده شهری با تأکید بر مشارکت مردمی - مطالعه موردی: محله قیلر قروه - به این نتیجه دست یافت که مشارکت مردم و شهروندان در تسریع روند بهسازی بافت فرسوده محله قیلر تأثیرگذار است و ساماندهی معابر محله مورد مطالعه باعث ارتقاء کارکرد و نقش پذیری جدید آن میشود

زالی و همکاران - 1392 - در مقاله ای با عنوان بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده محله پیرسرای کلانشهر رشت با رویکرد مشارکت مردمی به این نتیجه دست یافت که در پایان برنامه های اجرایی و اقدامات لازم برای تحقق راهبردها و سیاست های مطرح شده تدوین و ارائه شده است و برنامه های اقتصادی و نقش مشارکت مردم در راستای تحقق راهبردها و سیاست های مورد نظر تشریح شده است.

اسکندرپور و همکارانش - 1390 - در مقاله خود با عنوان بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری با تاکید بر مشارکت مردمی به این نتیجه رسیدند که محله دولب به دلیل وجود مولفه های هویت محله ای ، مشارکت جویی بالا ، وجود سرمایه اجتماعی و همبستگی در بین ساکنین و وجود نهاد های محلی و مردمی و مخصوصا مذهبی پتانسیل خوبی برای تحقق بهسازی مشارکتی دارد