بخشی از مقاله
چکیده
معنی مکانها، ریشه در چینش کالبدی، اهداف و فعالیتها دارد، اما جزیی از داشتههای آن نیست، بلکه جزیی از مقاصد و مفاهیم و تجربیات انسان است. در واقع این سه، مواد خام تشکیل هویت یک مکاناند و دیالکتیک بین آنها، عنصر ساختاری ابتدایی برای ایجاد هویت است. در این مقاله، مکان از دیدگاه علم روانشناسی مورد بررسی قرار گرفته است و با توجه به اینکه فرد در توصیف از چیستی مکان، همواره به احساس خود از مکان اشاره میکند، رویکردهای نظری به حس مکان با استفاده از مفهوم و هویت مکان، گردآوری شده است.
در نهایت مؤلفههای تشکیلدهندهی هویت مکان به موازات ابعاد سازندهی هویت فضای شهری قرار داده شده و نقش هر کدام از ابعاد و مابازایی که می توان از طریق آن، سبب ایجاد هویت در فضای شهری شد، بیان گردیده است. روش پژوهش به صورت توصیفی و تحلیلی بوده و گردآوری دادهها از طریق مطالعات کتابخانهای و مرور بر متون و منابع، صورت گرفته است.
-1 مقدمه
مکان جایگاهی است فیزیکی با تمامی کیفیتهای اجتماعی و مکانیاش که علیرغم پذیرا بودن تحول پیوسته، از کلیت مادیاش باز دفاع میکند و ارتباطات متقابلاش را در لحظهای از زمان بازگو میکند. زمانی که فضا در متن اجتماعی و در فرآیند تولیدش دیده شد، میتواند هویتهایی چندگانه داشته باشد و با این حال در شرایط خاص استواری جای گیرد.
در گذشته، هر سکونی ناگزیر برخاسته از کلیتی بود که خود را در پس زمینه تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و محیطی هماهنگ و منسجم، برجسته میساخت. انسان همواره هویت خود را به صورت تابعی از نقش و میزان مشارکتش در هویت بخشی به این سکونتگاهها دریافت می کرد امروزه " از دست رفتن مکان" حقیقتی است که نوعی سرگشتگی و بیگانگی را برای انسان به ارمغان آورده است. تقلیل سکونتگاههای انسانی به سرپناهی موقت، بدون معنا و بی ثمر که کارکرد راستینش - مأمن و مأوا بودن- را از دست داده, منجر به ایجاد "بیگانگی" گشته که پیامدهایی چون از دست رفتن حس تعلق و وابستگی را به همراه خواهد داشت.
نتیجه این وضعیت در دهههای گذشته، تلاش مجدد برای انسانی کردن محیط، بها دادن به ارزشها، ایجاد تمایز، تنوع و تفاوت در محیط بوده است. 1 این مقاله برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد هانیه شاهچراغی با عنوان " طراحی مجموعه ایلچیخان یزد با هدف ایجاد انسجام کالبدی از طریق سنجش تصویر ذهنی افراد با استفاده از الگوی حس مکان کانتر " به راهنمایی دکتر سید عباسآقا یزدانفر و مشاوره آقای دکتر بیگزاده شهرکی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد است.
-1-1 بیان مسأله
دنیای امروز، شرایط خاصی را فراهم آورده که انسان را گاهی در حس بلاتکلیفی و سردرگمی فرو برده است. در زندگی شهری امروزه، انسان با قرارگرفتن در فضاهای متعدد و متنوع احساس لامکانی میکند و در برابر موضوعات جدیدی قرار میگیرد که از جمله این موضوعات این است که مکان من در این فضاها کجاست؟ ... به کدام مکان تعلق دارم؟
به منظور توصیف پیوند افراد با مکان، محققان، از اصطلاح حس مکان و هویت مکان استفاده کردهاند. بررسی این اصطلاحات، مقولهای تازه نیست؛ انواع دیدگاهها در حوزه های علمی متفاوت مانند پدیدارشناسی، انسانشناسی، روانشناسی محیط، معماری، جامعهشناسی، جغرافیا و برنامهریزی شهری برای این مفاهیم تعاریف متفاوتی را ارائه دادهاند.
هنگام مطالعه پیوند افراد با مکان، مشکل اصلی که پژوهشگران با آن مواجه هستند، تنوع نگرشها در سطوح نظری و عملی، همراه با تعاریف متفاوتی که در ارتباط با این مفاهیم ارائه شده است. بر این اساس، پژوهش حاضر به دنبال شناسایی و معرفی پارامترهایی است که از طریق آنها بتوان به ارزیابی درست و قابل اتکایی از هویت مکان در فضاهای شهری دست یافت.
-1-2 پرسشهای تحقیق
- چه فاکتورهایی در شکلگیری هویت مکان مؤثر هستند؟
- عوامل تأثیرگذار که باعث ارجح شدن یک مکان نسبت به مکان دیگر میشود، چه هستند؟
- چگونه میتوان هویت مکان را در فضای شهری ارزیابی کرد؟
-1-3 روش تحقیق
در این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از اسناد و منابع موجود، معانی و مفاهیم مکان، حس مکان، هویت مکان مورد بررسی قرار گرفته است و از خلال آنها، عوامل مؤثر بر ایجاد حس مکان و هویت مکان، شناسایی شده تا با ارزیابی هویتمندی هر مکان با استفاده از اصول استخراج شده، بر تاکید و محافظت از عوامل تقویتکننده آن، پرداخته شود.
-1-4 پیشینه تحقیق
بررسی ادبیات موجود در مورد هویت مکان نشاندهنده وجود نوعی دوتایی "معانی درونی" و "معانی بیرونی" در چارچوب محتوایی هویت مکان است. به عقیده "رز" همزمان با آنکه یک گروه از طریق شناخت ویژگیهای درونی خود در حال احراز هویت است، در همان زمان نیز در حال یافتن ارتباطش با دیگران از طریق دریافت تفاوتها و شباهتها است؛ به بیان دیگر، هویت سامانهای است که در آن ارتباطی بر مبنای تشابهات و معانی انسجام دهنده درونی و ارتباطی بر مبنای تفاوتها و معانی بیرونی بهطور همزمان در حال فعالیت است. راپاپورت نیز در مورد هویت به دوتاییای اشاره دارد که نشاندهنده ابعاد درونی و بیرونی هویت است:
-1 هر هویت محیطی یک محتوای درونی دارد که ذات و ماهیت خودش را نشان میدهد؛ -2 هر هویت دارای مرزی است که آن را از بیرون و از غیر خودش جدا میکند. عبدالهادی دانشپور این دوتایی را تحت عناوین "هویت اثباتی" و "هویت القایی" معرفی میکند که هویت اثباتی در درون شکل گرفته و هویت القایی از بیرون در شکلگیری هویت تأثیرگذار است. رانکایولو در مورد تشابهات درونی مکان معتقد است در بسیاری از شهرها، نوعی از همگنی که باعث تشخیص و تمایز شهری از شهر دیگری میشود، قابل مشاهده است. این پدیده در دیگر مقیاسها از قبیل محله، منطقه و غیره نیز بهوجود میآید.
آماندسن نیز معتقد است هویت مفهومی منتج از همزمانی تشابهات درونی و تفاوتهای بیرونی است. آماندسن هویت مکان را نه به عنوان عناصر فرهنگی عینی موجود، بلکه به عنوان محصول نگرش مردم به وضعیت فرهنگی و اجتماعیشان و فراگویی راهبردی عناصری که در محدوده جغرافیایی مکانشان وجود دارد میداند و تأکید میکند که هویت مکان محصول روایتگری و فراگویی معانی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و غیره مکان توسط استفادهکنندگان یا نهادهای تأثیرگذار بر مکان است.
فراگویی راهبردی مورد نظر آماندسن، همانی است که هاگ از آن به عنوان روایتگری معانی مکان یاد میکند و معتقد است تفاسیر و روایتها باعث شکلگیری هویت شده و هویت، فضا را به مکان تبدیل میکند. دارمس و الجندیک نیز معتقدند که فهم هویت مکان از این ایده آغاز میشود که مردم داستانها و روایتهایی را در مورد مکان بیان میکنند و این داستانها با یکدیگر بخش مهمی از هویت را میسازند.
علی مدنیپور نیز در مورد هویت مکان در کنار توجه به نقش رابطه بین شباهتها و تفاوتها، معتقد است: "این روابط در روایتهایی فراگویی میشوند که این قطعات را به یکدیگر متصل و یکپارچه میکند. این روایتها متفاوت و متنوع هستند و توسط افراد مختلف بیان میشوند، افرادی که در بخشهای مختلف جامعه قرار گرفتهاند و اهداف مختلفی را دنبال میکنند. فرآیندهایی که از طریق آنها هویت مکان روایت میشوند، موضوع تنشها و تعارضات قدرت هستند." 1
-2 تعریف مکان
مکان بخشی از محیط است که به آن معنا دادهایم."در فرهنگ لغت جغرافیایی اکسفورد، واژهی مکان، یک نقطهی خاص در زمین، یک محل قابل تعریف و شناسایی برای موقعیتی که مملو از ارزشهای بشری است تعریف شده."، 2 در لغتنامهی دهخدا مکان، صیغهی اسم ظرف است مشتق از کون به معنای "بودن" و به معنای مطلق "جا" 3 ، و بودن خود به معنای " وجود هستی" و "هستی داشتن" است.
همچنین، گذراندن عمر و "زندگی کردن" نیز معنی میشود. یکی دیگر از معانی بودن، "واقع شدن" و " روی دادن" است. بدین ترتیب میتوان اینگونه تفسیر نمود که مکان خود به معنای جایی برای جاری شدن رویدادها و وقایع به منظور زندگی کردن است؛ و همچنان که ارتباط نزدیکی با هستی و حیات دارد، هستیبخش نیز باشد. 4 "مکان ترکیبی از جا، منظر، آیین، مسیر، افراد دیگر، تجربهی شخصی، اهمیت دادن و پاسداری از کاشانه و زمینهای برای دیگر مکانهاست." 2
-3 حس مکان
حس مکان یک مفهوم ناملموس و غیرعینی از پیوند عاطفی مردم با مکان است که از طریق تجارب محیطی پیوند دهندهی آنها با پیرامونشان ایجاد میگردد و وابستگیهای مردم و پیوستگی آنها با مکانهایشان و یا آنچه برخی آن را ساختار احساس نامیدهاند، در برمیگیرد. 2 حس مکان عمدتاً ناظر به صفات کیفی و معنوی مکان هم است. به بیان دیگر، حس مکان گذر از مرحله صورت و ماده مکان و دریافت معنویت آن است لذا همهی موضوعات کیفی، معنوی، عاطفی و روحانی تحت مقولهی روح یا حس مکان قابل طرحاند.
به تعبیری، حس مکان مجموعهی همه صورتهای ذهنی است که به دنبال حضور انسان در یک مکان و ادراک همهی محسوسات، معقولات، تخیلات و حتی توهمات - مبتنی بر ادراکات چهارگانه - در ذهن او نقش میبندد." 5 همپوشانی بیشتر مؤلفههای هویتی انسان و مکان - این همانی با مکان - ، حس تعلق به مکان در انسان را افزایش میدهد.
در این راستا، حس مکان را میتوان مجموعهای از تعاریف، ادراکات و نمادهایی دانست که مردم استفاده میکنند تا جای خودشان را در محیط فیزیکی و محلی مشخص کنند. ادراکاتی شامل ارزشها، انتظارات و نقاط عطفی که گروهی را از دیگران متمایز میکند. آنچه بهطور مؤثر و عاطفی فرد و مکان را پیوند میزند مجموعهای از همین ادراکات، نگرشها، معانی و جهانبینی فرد است بنابراین حس مکان به عنوان حامی ارزشهای فرهنگی محدوده در ارتقاء آگاهی مردم از این ارزشها و بهبود کیفیت روابط اجتماعی مؤثر است. 2 از این دیدگاه، سه متغیر حس مکان عبارتند از:
- خوانایی
- ادراک ویژگیهای خاص محیط بصری
- سازگاری محیط با اهداف فرد 6
