بخشی از مقاله
چکیده
از جمله ویژگیهای جوامع در حال گذار همچون ایران، وجود شکافهای اجتماعی در آنها میباشد که میتوان به شکاف قومی، شکاف نسلی، شکاف جنسیتی و شکاف طبقاتی یا درآمدی اشاره کرد که با توجه به تغییرات و تحولات گسترده و پیچیده اجتماعی و نقش آن در تشدید شکافهای اجتماعی از پیش موجود، شکافهای اجتماعی نوپدیدی ظهور کردهاند که متفاوت از شکافهای پیشین هستند.
اکنون این سؤال قابل طرح است که شکافهای اجتماعی نوپدید کدامند و چه تأثیری بر انسجام اجتماعی دارند؟ پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و تحلیل ثانویه، درصدد آزمون این فرضیه است که حفظ و ارتقای ضریب انسجام اجتماعی در جامعه منوط به مدیریت و ساماندهی شکافهای اجتماعی نو پدید است. بنابراین هدف از انجام این پژوهش در وهله نخست، کالبدشکافی شکافهای اجتماعی نوپدید و سپس شناسایی تفسیر، اهداف، روشها و کارگزاران آن میباشد. همچنین بررسی تأثیرات این شکافها بر انسجام اجتماعی، از دیگر اهداف این تحقیق است. یافتههای پژوهش حاکی از آن است که برای دستیابی به انسجام اجتماعی، نیاز به مدیریت شکافهای اجتماعی نوپدید میباشد.
.1 مقدمه
در طول سالهای بعد از پایان جنگ تحمیلی، تغییرات گستردهای در عرصه اجتماعی و فرهنگی کشور اتفاق افتاده است که بازتابهای آن را میتوان در دهه چهارم انقلاب ردیابی نمود. از جمله این تغییرات میتوان به رشد فزاینده استفاده از تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات، افزایش جمعیت و هرم سنی جوان کشور، افزایش شهرنشینی، حضور چشمگیر زنان در جامعه، افزایش تحصیلات و میزان سواد، و رشد طبقه متوسط اشاره کرد. این تغییرات پیچیده و اساسی، باعث ایجاد شکافهای اجتماعی جدیدی شدهاند که نیروهای اصلی تشکیل دهندهی آن نیز طبقه متوسط جدید میباشد که هم از تحصیلات بالایی برخوردار است و هم از لحاظ درآمدی وضعیت به نسبت خوبی را دارند.
از بین شکافهای موجود در جامعه ایران، شکاف قومی، شکاف نسلی، شکاف جنسیتی و شکاف طبقاتی برای بررسی انتخاب شدهاند. بررسیها نشان میدهد در طول یک دهه گذشته، این چهار شکاف اجتماعی دارای اهمیت زیادی در ایران بودهاند. اما بنابر تغییرات گسترده و همه جانبه اجتماعی و فرهنگی در ایران، این شکافهای اجتماعی، تفسیر و اهداف جدید و همچنین روشها و کارگزاران جدید یافتهاند که ما در این مقاله، از آنها به شکافهای اجتماعی نوپدید نام میبریم.
در واقع از هر نگاهی که به علل پدید آمدن و شیوع شکافهای نوپدید در جامعه نگریسته شود؛ یعنی چه آن را ناشی از علل بومی و مشکلات چند لایهای داخلی انگاشته و چه آن را در پرتو تحولات جهانی و رواج جهانی سازی نگاه کنیم، امری خوشایند برای کشور ما نیست و دستیابی به اهداف راهبردی سندهای بالادستی نظیر سند چشم انداز ایران 1404 را با مشکلاتی مواجه می نماید.
دستیابی به انسجام اجتماعی به عنوان یکی از اهداف سند چشمانداز ایران در افق 1404 ه. ش، ما را بر آن داشته است تا ضمن مطالعه بر روی عامل مخرب انسجام اجتماعی یعنی شکافهای اجتماعی، بر روی تأثیرات آن نیز تأمل نماییم. چرا که اولاً، درجه انسجام اجتماعی را شاخص قوت یا ضعف یک دولت می دانند. دولت های قوی صرف نظر از میزان منابع قدرتی که در اختیار دارند، دولت هایی هستند که درجه انسجام آنها بالاست و بر عکس دولت ضعیف دولتی است که میزان انسجام در آن پایین است حتی اگر منابع مادی قدرت آن قابل توجه باشد.
انسجام، امکان اجماع سازی را افزایش می دهد و همین امر درجه مشروعیت و توان مدیریت را بالا می برد. و ثانیاً، تعدد و تراکم شکاف های اجتماعی در ایران، امکان و استعداد انسجام اجتماعی و برقراری آن را ضعیف می کند. این ویژگی رهنمون گر این نکته راهبردی است که چهره عمومی و کارویژه های عام دولت در ایران بارز و برجسته تر از دیگر کشورهاست. این امر از آن روست که نخستین کارویژه عمومی دولت ها، ایجاد انسجام ملی بدون از میان بردن تنوعات اجتماعی است. با توجه به این تنوعات و شکاف های اجتماعی، همبستگی و تداوم جامعه نیازمند سیاست گذاری و اجرای خط مشی های منتج از آن است.
مهمترین ضرورتهای انجام این پژوهش را میتوان در دو نکته خلاصه کرد؛ نخست، پیادهسازی و عملیاتینمودن اهداف امنیتی سند چشمانداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 ه.ش که سندی بالادستی و راهبردی بوده و بایستی مورد توجه اندیشمندان و پژوهشگران علوم سیاسی و نیز سیاستگذاران و متولیان امنیتی کشور قرار گیرد. سومین ضرورت که مهمتر هم شاید باشد، مسأله وضعیت داخلی کشورمان است که تغییرات اجتماعی گسترده و پیچیدهای رخ داده و امنیت از حوزه نظامی به حوزه فرانظامی تسری یافته است.
این مسئله منجر به ظهور شکافهای اجتماعی جدیدی شده است که میتواند به عنوان یک آسیب مورد بررسی قرار گیرد. بررسی سازمانمند این مسئله، این فرصت را برای ما فراهم میآورد تا شناخت بهتری از این تهدید پیدا کرده و این شناخت، راهنمای سیاستگزاری و راهبرد آینده ما قرار گیرد. هدف از انجام این پژوهش در وهله نخست، کالبدشکافی شکافهای اجتماعی نوپدید و سپس شناسایی تفسیر، اهداف، روشها و کارگزاران آن میباشد.
همچنین بررسی تأثیرات این شکافها بر امنیت ملی پایدار، از دیگر اهداف این تحقیق است. شناخت این شکافها از آن جهت مهم است که بسیاری از منازعات و اختلافاتی که در سطح زندگی سیاسی مطرح میشود،عمدتاً ناشی از شکافهای اجتماعی در جامعه است. آن چیزی که ممکن است امنیت یک جامعه را مختل کند، منازعات و اختلافات منتج از شکافهای اجتماعی است.
به همین دلیل یکی از اهداف سیاستورزی و زندگی سیاسی این است که در حد امکان از تشدید شکافهای اجتماعی جلوگیری شود، زیرا لازمه نظم سیاسی، عدم فعال شدن شکافهای اجتماعی در یک جامعه استطبیعتاً. واکاوی این شکافها میتواند در درک تهدیدات نوظهور امنیتی و پیشگیری از بروز بحرانهای جدید سیاسی- اجتماعی مؤثر باشد. پرسش اصلی این پژوهش آن است که: بر اساس اهداف سند چشمانداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 ه.ش، شکافهای اجتماعی نوپدید کدامند و چه تأثیری بر امنیت ملی پایدار دارند؟
با توجه به این پرسش، در پی آزمون این فرضیه ایم که: سند چشمانداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 ه.ش، دارای اهداف و دغدغههایی نظیر بهرهمندی از امنیت اجتماعی، سازگاری و وفاق اجتماعی، انسجام اجتماعی و پیوستگی کامل مردم و حکومت است. این اهداف در مطالعات امنیتی نوین ذیل مقوله امنیت ملی پایدار قرار دارند که سه مؤلفه مشروعیت سیاسی، انسجام اجتماعی و تمامیت ارضی را شامل میشود.
از آنجا که اولویت خطر در امنیت ملی پایدار، آسیبهای داخلی است، در این حوزه نیز، مهمترین تهدید یا بعبارت دیگر اصلیترین آسیب داخلی، شکافهای اجتماعی نوپدید است. شکافهای اجتماعی نوپدید همان شکافهای اجتماعی از پیش موجود یعنی شکاف قومی، شکاف نسلی، شکاف جنسیتی و شکاف طبقاتی هستند که تفسیر، اهداف، روش و کارگزاران جدید ارائه میکند. بنابراین تدارک امنیت ملی پایدار در افق 1404 منوط به مدیریت و ساماندهی شکافهای اجتماعی نوپدید میباشد.
چنانچه یک دولت نتواند شکافهای اجتماعی را تعدیل و مدیریت کند، این شکافها میتوانند به جنبشهای اجتماعی تبدیل شده و امنیت ملی را به مخاطره اندازند. بنابراین از آنجا که هر جنبش اجتماعی برخاسته از یک شکاف اجتماعی است، در پژوهشهای سیاسی و اجتماعی، بیش از آنکه به ریشه جنبشهای اجتماعی یعنی شکافها پرداخته شود، خود جنبشها مورد واکاوی قرار گرفتهاند. پژوهش حاضر با تأکید بر فعالیتهای علمی ارزشمند محققین دیگر و به عنوان گامیجدید در تداوم و تکمیل این تحقیقها، برای نخستین بار به بررسی شکافهای اجتماعی نوپدید و نیز تأثیرات آن بر امنیت ملی پایدار پرداخته است.
در این پژوهش به منظور توصیف صحیح و در نهایت دستیابی به تحلیل معتبر، از تکنیک کتابخانهای بهره گرفتهایم. با استفاده از این تکنیک، به مطالعه و استخراج داده از کلیه کتابها، مقالات و سایر منابع چاپی که پیرامون شکافهای اجتماعی و امنیت ملی پایدار، نگاشته شدهاند، خواهیم پرداخت. همچنین کلیه مباحثی که به بحث تأثیرات شکافهای اجتماعی بر امنیت ملی پایدار میپردازند، در پاسخ دهی به سؤالات پژوهش راهگشا خواهند بود.
هم چنین از روش مشاهده مستقیم نیز بهره خواهیم گرفت. از آنجا که موضوع پژوهش ما کاملاً زنده بوده و هم اکنون در جریان است، بنابراین، جامعه شناسی شکافهای اجتماعی و پایداری امنیت ملی، یک میدان مطالعه کاملاً پویا و زنده را در اختیار پژوهشگر میگذارند تا با مشاهده مستقیم و بدون واسطه، ماهیت آنها و نیز تأثیرات تفسیرها، اهداف، ابزارها و کارگزاران جدید بر امنیت ملی پایدار آشنا شده و دادههای پژوهشی ارزشمندی کسب نماید.
در این پژوهش، برای تجزیه و تحلیل صحیح و آزمون فرضیه، از روش توصیفی- تحلیلی1 استفاده میشود. رویکرد مطلوب ما برای این پژوهش، تلفیقی است از هردو روش توصیفی و تحلیلی، ولی نه لزوماً بدین معنا که سهم دو روش برابر باشد. رویکرد تحلیلی به قضاوت درباره وضعیت موجود و ارزشگذاری آن میپردازد، در حالی که توصیفگراها ارزشها را اموری ثابت میدانند که محقق در بهکارگیری یا نادیده گرفتن آنها مخیر است.
در روش تحلیلی، ارزشها را هسته اصلی اختلاف در کشف وقایع و توضیح آنها میدانند و مسائل بحثبرانگیز جزئی را در پرتو ارزشهای کلانتر تبیین میکنند، در حالی که توصیفگراها میکوشند با حداقل مداخله حق قضاوت را برای خواننده به رسمیت بشناسند. همچنین در این پژوهش استفاده از روش تحلیل ثانویه2 نتایج پژوهشهای دیگر نیز مد نظر قرار خواهد گرفت. تحلیل ثانویه، حاصل تحلیل نتایج سایر مطالعات بوده و یک تحقیق را مجددا مطالعه میکند.
.2 مفهوم شکافهای اجتماعی
پیش از ورود به بحث اصلی لازم است که در ابتدا به مفهوم شکافهای اجتماعی بپردازیم. منظور از شکافهای اجتماعی3 عوامل گسستی است که جامعه را از نظر جمعیتی به چند گروه متفاوت تقسیم میکند - Lipset, 1967: 98 - و این گروهبندیها ممکن است تشکلها و سازمانهای سیاسی پیدا کند. به بیان دیگر، شکاف های اجتماعی خطوط رقابت و منازعه بر سر هنجارها، باورها، ارزشها، شأن و منزلت، اقتدار و ... اجتماعی هستند - بشیریه، . - 99 :1374
