بخشی از مقاله
چکیده
جامعیت و جاودانگی قرآن اقتضا میکند آنچه را بشر در مسیر رشد و کمال خود به آن نیاز دارد بیان کرده باشد و چنین نیز هست. از سوی دیگر رشد و پیشرفت همه جانبه، هدف مقدسی است که بشر همواره آن را دنبال میکرده و تمامی انبیاء نیز بشر را بدان دعوت کردهاند. از دیگر سوی، هدف قرآن کریم هدایت بشر است و یکی از کلیدیترین مؤلفههای رشد و هدایت، ترسیم »سبک زندگی« است. اینجاست که ضرورت تدوین الگوی پیشرفت بر پایه »استنباط سبک زندگی از قرآن و روایات« آشکار میگردد که هدف از نگارش این مقاله، تبیین این ضرورت و ارائه راهکار جهت استخراج آن است.
از این رو پس از بیان کلیات، به تشریح »ضرورت استنباط سبک زندگی از قرآن« و آثار آن پرداختهایم و دو روش عمده را برای دستیابی به این مهم - با ذکر نمونههای متعدد قرآنی - تحلیل کردهایم. نتیجه این مقاله آن است که قرآن کریم پاسخگوی تمامی نیازهای بشر در حوزه سبک زندگی - و سایر عرصهها - در هر زمان و مکان است و بر پایه این استنباط میتوان الگوی پایه پیشرفت را تدوین، عملیاتی، و حتی به اقصی نقاط جهان صادر کرد.
.1 مقدمه
به اعتقاد ما قرآن کریم پاسخگوی نیاز بشر در هر عصر است و برای رشد و پیشرفت او در دنیا و آخرت برنامه دارد. از دیگر سوی، مباحث مربوط به سبک زندگی به صورت مستقیم با زندگی فردی و اجتماعی بشر در ارتباط است و رسالت مفسران قرآن کریم و عالمان دینی آن است که آموزه های مربوط به سبک زندگی را به صورت شفاف و روشن از قرآن کریم استخراج کرده، فراروی طالبان آن قرار دهند تا طی مسیر پیشرفت و تعالی بر همگان میسر گردد.
بدیهی است که این استنباط باید در هر عصر و زمان، مقتضیات آن عصر را لحاظ کند و آموزه های قرآنی در هر زمان منتاسب با نیازها و شرایط مردم در همان عصر منعکس شود. این مقاله عهده دار بررسی ضرورت استنباط سبک زندگی از قرآن، جهت تدوین الگوی جامع پیشرفت است و با ذکر روش ها و مثال های متعدد، می کوشد ادعای مذکور را به اثبات برساند.
.2 مفهوم شناسی:
معنای مهم ترین واژگان به کار رفته در عنوان را در سه محور شرح می دهیم:
.2-1 الگو
الگو، معادل کلمه مدل - model - در زبان انگلیسی، و به معنای »معرفی - به ویژه کوتاه - یا تشریح است که برای نشان دادن هدف اصلی یا کارکرد یک موضوع، سیستم یا مفهوم در نظر گرفته شده است1«
.2-2 پیشرفت
این واژه، ترکیبی از دو کلمه فارسی »پیش« و »رفت« است و در لغت به معنای حرکت به سمت جلو به کار می رود. پیشرفت اصطلاحاً عبارت است از »فرآیند حرکت از وضعیت موجود به سمت وضعیت مطلوب.« بر این اساس، الگوی پیشرفت باید مشتمل بر سه امر باشد: تحلیل وضعیت موجود؛ تبیین وضعیت مطلوب؛ و راهبرد حرکت از وضعیت موجود به مطلوب. الگوهای پیشرفت حداقل در یکی از این سه با یکدیگر اختلاف دارند و یکی از مناشی اصلی اختلاف نیز جهانبینی حاکم بر این الگوها است؛ چیزی که از آن به متاپارادایم الگوهای توسعه یاد میشود.1
.2-3 سبک زندگی
سبک در لغت به معنای قالب است و هنگامی که طلا یا فلزات دیگر در کوره گداخته و مذاب میگردد و در قالب ریخته میشود به آن سبک، و به قالب آن سبیکه گفته میشود.2 بنابراین میتوان قالب وشکل ظاهری هر چیز را سبک آن دانست. واژهشناسان پارسی زبان نیز سبک را چنین معنا کردهاند: »روش خاص ادراک و بیان افکار و وسیله ترکیب کلمات و انتخاب الفاظ و طرز تعبیر3.« »سبک«غالباً مضاف واقع میشود و منظور از آن قالب و هیأت ظاهری مضاف الیه آن است لذا سبک زندگی در لغت به معنای قالب و شیوه زندگی کردن خواهد بود.
معادل رایج واژه »سبک« در زبان عربی تعبیر »اسلوب4« و در زبان انگلیسی «style» است. عبارت »سبک زندگی« در شکل نوین آن 5 - life style - اولین بار توسط »آلفرد آدلر« در روانشناسی در سال 1929 میلادی ابداع شد و در تعریف اصطلاحی آن اظهارنظرهای فراوانی مشاهده می شود که در یک جمعبندی میتوان تعریف زیر را برای سبک زندگی برگزید: »شیوههایی از زندگی است که انسان با تکیه بر نظام ارزشی و مبانی اعتقادی خود در زندگی فردی و اجتماعی برای ایجاد ارتباط با محیط و جامعه، پاسخ به خواستهها و تأمین نیازهایش بهکار میگیرد.6« مقام معظم رهبری - دامت برکاته - که سردمدار احیاء سبک زندگی اسلامی در سالهای اخیر به شمار میآیند نیز سبک زندگی را در یک کلام »رفتار جتماعی و شیوه زیستن« تعریف نمودهاند.
7 ایشان در ادامه برای سبک زندگی نمونه هایی برمی شمارند که منظور ایشان را از این تعریف واضح تر می نماید. این نمونه ها عبارتند از: ازدواج، مسکن، الگوی مصرف، خوراک، نوع آشپزی و تفریح، خط و زبان، کسب و کار، رفتار در محل کار و دانشگاه و مدرسه، فعالیت های سیاسی، ورزش، رسانه، رفتار با پدر و مادر و همسر و فرزند، رفتار با پلیس و مأموران دولتی، رفتار با دوست و دشمن، مسافرت ها، طهارت و نظافت، و در یک کلام آنچه با »عقل معاش« مدیریت می شود.8 از تعاریف و نمونههای فوق الذکر روشن میشود که قلمرو سبک زندگی فراتر از »آداب معاشرت« است و موضوعات مختلف فقهی و سیاسی نیز در آن وارد میشود.
.3 پیشینه
پیش از ورود به اصل موضوع، لازم است ابتدا سابقه پژوهش و تألیف در این موضوع بررسی شود تا آخرین حلقه های زنجیره پژوهش در این زمینه، و همچنین گام جدیدی که این نوشتار قرار است بردارد، روشن شود.
.3-1 پیشینه پژوهش در زمینه »استنباط سبک زندگی از متون دینی« »سبک زندگی« - به معنای کلی خود - مقوله ای است که پیشینه ای بسیار دور و دراز دارد و نه تنها از صدر اسلام تا کنون، که در امت های پیشین نیز مورد توجه بوده و تاریخچه پرداختن به آن را می توان از آغازین روز پا گذاشتن بشر بر این کره خاکی جستجو کرد. آیات متعددی از قرآن کریم و طیف وسیعی از روایات به این موضوع اختصاص دارد و دانشمندان مسلمان نیز کتب متعددی در این زمینه نگاشته اندالبته. آثار دانشمندان مسلمان عمدتاً رنگ و بوی »آداب معاشرت« دارد و از تعریف ارائه شده برای سبک زندگی، اخص است.
برخی از آثار شاخص در این زمینه عبارتند از: الآداب الدینیه شیخ حر عاملی ره، حلیه المتقین علامه مجلسی ره، سنن النبی علامه طباطبایی ره، مفاتیح الحیاه آیه االله جوادی آملی دامت برکاته، و آداب معاشرت آیه االله مکارم شیرازی دامت برکاته. اما سبک زندگی به معنای مصطلح امروزی در قرن اخیر به کار رفته است و اوّلین بار توسّط »آلفرد آدلر« در روانشناسی به سال 1929 میلادی ابداع شد. هرچند آدلر آن را ابداع کرد، ولی پیروان کلاسیک او و دیگران به تفصیل آن پرداختهاند.
1 نظر به این که مسأله سبک زندگی از مسائل بنیادین و تأثیر گذار در فرهنگ هر جامعه است، در بسیاری از جوامع مورد توجه دانشمندان واقع شده و در کشور ما نیز کم و بیش مورد توجه واقع شده است. اما پس از توصیه مقام معظم رهبری - حفظه االله - مبنی بر احیای سبک زندگی اسلامی، گرایش به پژوهش در این زمینه افزایش یافته است. با توجه به توصیه مذکور در طول سال های اخیر همایش ها، سخنرانی ها، مقالات، و حتی کتب و نرم افزارهای متعددی پیرامون سبک زندگی ارائه شده است که پرداختن به آنها ضرورتی ندارد.
تنها به سه مورد از نشریاتی که در سال های اخیر منتشر شده و موضوع سبک زندگی اسلامی و قرآنی را دنبال می کند اشاره می کنیم: فصلنامه سبک زندگی دینی، سازمان تبلیغات اسلامی، پژوهشکده باقرالعلوم ع؛ فصلنامه مطالعات سبک زندگی، سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران؛ دوفصلنامه پژوهشنامه سبک زندگی، موسسه فرهنگی هنری سبک زندگی آل یاسین. البته در این آثار به روش شناسی استنباط سبک زندگی توجه چندانی نشده و هدف اصلی گردآوری آموزه های قرآنی و حدیثی و گاهی نیز پژوهش های میدانی در این زمینه بوده است.
چنان که سلسله سخنرانی ها، همایش ها، مقالات، و نرم افزار هایی نیز با عناوینی همچون »سبک زندگی قرآنی«، »سبک زندگی علوی«، »سبک زندگی فاطمی«، »سبک زندگی عاشورایی«، »سبک زندگی رضوی«، و ... مشاهده می شود که نشان از اقبال اهالی فرهنگ جامعه به این موضوع دارد. اما نوشتار حاضر قصد دارد ضمن بررسی ضرورت »استنباط سبک زندگی از قرآن« جایگاه آن را در تدوین الگوی پایه پیشرفت برجسته نماید.
