بخشی از مقاله
چکیده
مسجد نماد تمدن اسلامی و به عنوان مرکزی برای امت اسلامی با رویکردهای همزمان نیایشی و اجتماعی و فرهنگی، به عنوان نمود بارزی از زیست حیات جهان اسلامی میباشد. تبدیل فرم مسجد در قالب کالبدی که طراحی معماری با جلوه-گری نمودی از اندیشه و تمدن اسلامی را در خود جلوهگر سازد؛ همواره جزو خواستههای طراحان و معماران مسلمان مسجد بوده است. هدف پژوهش حاضر بیان مهمترین جنبه و مؤلفهها و معیارهای کالبدی در طراحی معماری مسجد با رویکرد به متن قرآن کریم بوده است.
قرآن کریم به عنوان کتابی الهی و مصون از خطا و جاودانه و بیزمان برای حیات بشری در تمامی عرصهها و اعصار؛ نمودهایی از بسترسازی طراحی معماری مسجد را در متن خود جلوهگر ساخته است. پژوهش حاضر به شیوه تحلیل محتوا و با بهرهگیری از ابزار مطالعات کتابخانهای در شیوهای توصیفی تحلیلی به بررسی موارد طرح شده مسجد در متن قرآن کریم در وهله نخست و سپس تحلیل محتوای مضمون معماری حاصله از بستر قرآنی در راستای بهرهگیری برای تدوین مهمترین معیارها و مؤلفهها برآمده است. یافتههای تحقیق، تدوین معیارها و مؤلفههای حاصل از تحلیل محتوای واژگان مسجد که در نه صورت و در بیست و هشت آیه قرآن کریم آمده است؛ جهت به کارگیری در طراحی معماری مسجد تمدن اسلامی بوده است.
1 مقدمه
هفت چیز است که پاداش آن برای بنده در قبر او و پس از مرگش دوام دارد کسی که ...مسجدی بسازد - نهج الفصاحه، مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلی االله علیه و آله، حدیث شماره 1730، ترجمه ابوالقاسم پاینده، 1363، ص: . - 521 تمامی این احادیث و اندیشه های برآمده از متن قرآن و سنت همگی بیانگر اهمیت مسجد در تمدن اسلامی و نیز لزوم توجه روزافزون به مسجد در دوران معاصر برای باززنده سازی تمدن عظیم اسلامی است. از طرفی مسجد در فرهنگ اسلامی نه تنها به عنوان عبادتگاه بلکه به صورت مجمع و محل حل و فصل بسیاری از اختلافات و نیز برگزاری بسیاری مراسم همواره مورد توجه و احترام بوده است.
بنابراین هنرمندان و صنعتگران همواره بر این بوده اند تا با همه نکته سنجی و کاردانی خویش به ایجاد تقویت، استحکام و زیبایی فضای معنوی آن کمک نمایند. در واقع مسجد مجموعهای از هنرهای گوناگون است که بر روی هم، فضا و مکان خاصی را پدید آورده است - فراست مریم، . - 1385 از زمان بنیانگذاری مساجد اسلامی توسط نبی اکرم - ص - ، نه تنها به صورت شکلی مساجد متحول شده اند، بلکه از نظر فرهنگی و اجتماعی نیز در جریان دگرگونی قرار گرفته و هویتی جدید برای آنها پدید آمده است.
برای آن که مسجد بتواند جایگاه حقیقی خود را در جامعه محقق سازد، لازم است دو دسته کارکرد را به صورت همزمان تامین نمایند: کارکردهای آیینی و کارکردهای فرهنگی- اجتماعی؛ بسیاری از فعالیت ها به صورت همزمان هر دو کارکرد را در بردارند، به عنوان مثال برگزاری نماز جماعت از یک سو مراسمی آیینی است و از یک سوی دیگر کارکردهای فرهنگی- اجتماعی را نیز به همراه خود دارد.
برآیند این دو کارکرد زمینه ساز اقبال عمومی و استقبال مردم از مساجد است، موضوعی که نوعی سرزندگی و شادابی معنوی را به همراه می آورد - مهدوی نژاد محمدجواد، مشایخی محمد، . - 1389 یکی از بارزترین شاخصه جامعه و شهر اسلامی مسجد می باشد که هم از بعد ظاهری و هم معنوی نقش بسزایی را ایفا می کند و از سویی دیگر موضوعات و فضاهای فرهنگی و دینی و تمدن یک جامعه شناسه ی آن است. با پیشرفت هر جامعه فضاهای عملکردی نیز نسبت به نیازها و خواسته های آن و پیشرفت تکنولوژی تغییر می کند وخود را با زمان و مکان موجود تطبیق می کند. گسترش فن آوری های نوین و امروزی تاثیری غیرقابل اجتناب در معماری و صنعت ساخت و ساز و حتی به طور کلی تر در تمامی ابعاد زندگی گذارده است.
نفوذ این تکنولوژی با سرعتی رو به افزایش در دهه های اخیر همراه بوده ولی این نفوذ در حیطه معماری مسجد کمی با سوال و شک و تردید همراه بوده است. تدوین مولفه ها و معیارهای برگرفته از متن قرآن کریم در مورد طراحی معماری مسجد برای تمدن اسلامی، همراه توجه ویژه به این مسئله و لزوم مطابقت و بررسی امکان های ملزوم، در تمدن اسلامی معاصر بیشتر جلوه گری می کند که اساس این پژوهش بوده و به امکان هم نشینی مسجدی مطابق با نیازهای هزاره سوم و طرحی مبتنی بر درک تفصیلی آیات قرآن کریم، در قالب تدوین مولفه ها و معیارهای لازم می پردازد.
.2 اهداف پژوهش
هدف کلی از انجام این پژوهش، مطالعه معیارها و مولفه های مرتبط با طراحی معماری مسجد است که در متن قرآن کریم ذکر شده است. مطالعه معانی و مفاهیمی که به لحاظ اندیشه های معماری در تدوین بستر تمدن سازی فرهنگ اصیل اسلامی مبتنی بر متن قرآن کریم کارآمد باشد. فهم تجلی زیبای تمدن اسلامی، همراه با قابلیت های تمدن سازی اسلامی از نقطه نظر طراحی معماری مسجد و در نهایت ارائه راهبردها و راهکارهایی که به ارتقاء کیفی شهر از لحاظ مولفه های بصری و فرهنگی معماری در شهرسازی سرزمینهای اسلامی خواهد انجامید.
.3 سوال های پژوهش
برای تدوین و ارائه طراحی معماری مسجد برای تمدن اسلامی، با رویکرد به متن قران کریم، چه معیارها و مولفه هایی قابل حصول خواهد بود؟ قران کریم دارای چه دیدگاه یا دیدگاه هایی در مورد طراحی معماری مسجد می باشد؟ مولفه های مد نظر قرآن کریم برای طراحی معماری مسجد کدام است؟
.4 روش تحقیق
پژوهش با رویکردی توصیفی و تحلیلی در پی روش تحقیق اکتشافی و با تحلیل محتوا به بررسی متن قرآن کریم در مواردی که به طور مستقیم یا غیر مستقیم، مرتبط با مسجد و مسجدسازی بوده است؛ پرداخته است. جامعه آماری پژوهش شامل تمام متن کتاب قرآن کریم بوده است. مباحث مرتبط با مسجد که به صورتی مستقیم در قرآن کریم ذکر شده است شامل 28 آیه در 9 صورت مختلف بوده است. از طرفی به به دلیل لزوم جامعیت نمونه تمامی متن قرآن کریم مورد بررسی قرار گرفته است. و نمونه آماری بر جامعه آماری منطبق است.
