مقاله شکل گیری وتحول میدان در معماری معاصر تهران

بخشی از مقاله

چکیده

میدان به عنوان یک فضای شهری با حضور و مکث انسان معنی مییابد، این عنصر همواره نقش مهمی را در حیات شهری داشته است و به دلیل جریان داشتن بخش مهمی از فعالیتها در آن از جمله نیازهای اولیه واساسی هر جامعه بوده، البته این عنصر در تمام ادوار روند تغییر یکسانی نداشته است؛ به گونهای که عوامل متعددی نظیر عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی علاوه بر فرم ظاهری ، مفاهیم و کارکرد آن را نیز تحت تاثیر خود قرار داده اند.

به همین علت این نوشتار در پی پاسخ به چگونگی تحول میادین میباشد، به این منظور ابتدا با مروری بر تعریف، تاریخچه میدان در اروپا و ایران، سیر تحول میدانهای معاصر تهران را ازپنج منظر بررسی میکند: .1 عوامل موثر دردوره ساخت میدان ؛ .2 عناصر ساختاری شهرسازی در هر دوره؛ .3عملکردجدارههای میدان؛ .4 سبک معماری؛ .5هندسه-روش این تحقیق کیفی توصیفی- تحلیلی است که بر مبنای مطالعات کتابخانهای، میدانی و تحلیل نمونههای موردی از میدانهای تهران صورت گرفته است.

مقدمه

مطالعه شهر از دوران کهن، به خصوص شهرهای ایران بعد از اسلام، تا زمانیکه شهرسازی از لحاظ ورود مفاهیم تازه، غریبه و گسستن از ارزشهای گذشته خود قرار نگرفته است، گویای آن است که همواره میدان نیز همچون دیگر اندامهای موثر و کارکردی ، در حیات جاری شهر، حضوری موثر داشته است . مایکل وب در کتاب میدانهای شهر با بررسی نمونههای مختلف، میدان را چنین تعریف میکند:" به بهترین وجه، میدان نمونهای کوچک از کل زندگی شهر است. محلی که میتواند اشتیاق و آرامش را بهارمغان آورد. جایی که بازار و رخدادهای عمومی قرار دارد.

میدانها مکانی برای ملاقات دوستان و تماشای گذر جهان هستند. بر اساس نیازهای مردم، خواست حاکمان و شکل زمین و معماری است که میدانها شکل گرفتهاند. برخی از آنها تدریجی و برخی ناگهانی رشد کردهاند. گاهی نماد قدرت و گاهی سنگ بنای توسعه جدید بهشمار میروند - وب، . - 9 : 1990 به بیان دیگر میدان عرصه نمایشی است برای زندگی یک شهر، از حرکت، کوشش و تلاش برای زندگی و سرزندگی شهروندان خبر میدهد که با طرح و ترکیبش به شهر هویت میبخشد.

مروری بر تاریخ نشان می-دهد که در شرق و غرب، در ادوار گذشته و جدید، میدان به عنوان یک عنصر دیرپای شهری، در ابعاد و اشکال مختلف، وجود داشته و در صحنه و عرصه تاریخ جوامع اسکان یافته وجود داشته است. این مقاله نگاه تحلیلی به تاثیر عوامل مختلف در ساختار میادین دارد.پژوهش در دو بخش میباشد که قسمت نخست آن به تعریف میدان می پردازد و در گام بعد به بررسی تاریخچه میدان در غرب و ایران ؛ مفاهیمی چون آگورا ،فروم ،و نقش آتشکدهها و بناهای مذهبی و در ادامه مسجد و بازار را در سازماندهی فضاهای شهری و بوجود آمدن میدان در بافت ارگانیک و در نهایت تاثیر انقلاب صنعتی را شرح میدهد.

در بخش دوم نوشتار به منظور اجتناب از تکرار بحثهای شهرسازی دوران قاجار تا جمهوری اسلامی تلاش شده تا با ذکر نمونه هایی از هر بازه زمانی - قاجار تا به امروز - وضعیت معماری و شهرسازی و نیز سیر تحول میدانهای شهری تهران بیان گردد.بررسیها در چهار حوزه عوامل موثر، عناصر ساختاری، عملکردجدارهها و هندسه و سبک معماری انجام گرفت.

پیشینه موضوع

گستره پژوهشها درباره میادین ایران موضوعاتی چون، تاریخچه، تعریف، الگوهای کالبدی و کارکردی آن یابه معرفی - مصادیق میادین محدود می باشد . برای نمونه حبیبی در کتاب از شار تا شهر، تحلیل تاریخی از مفهوم شهردارد، در این کتاب وی به بررسی فضاهای اصلی شهر و همچنین میدان پرداختهاست. از نظر او "میدان، گسترهای وسیع است که در جلوی دروازههای شارستان و ربض ساخته میشوند، این میدان نه چنان آگورای یونانی محل تظاهرو داد و ستد اقتصادی است و نه چون » فروم « رومی مظهر قدرت حکومت است.

میدان مکانی است که بازارها بدان باز میشوند و تظاهرات اجتماعی اقتصادی در هم میآمیزد. میدان محلی است برای اعلان فرمانهای دولتی، بخشودگیها و عقوبتها. این میدان هنوز از دیدگاه ریختشناسی فضایی خاص را سبب نمیگردد." سلطان زاده در کتاب فضای شهری در بافتهای تاریخی ایران، به بررسی کارکردی و کالبدی پنج فضای مهم تاریخی شامل: معابر و بازارها، میدانها، دروازهها، فضاهای ورودی و فضاهای مجاور پلها در شهرهای گوناگون ایران میپردازد، تکیهکتاب بر توصیف ابعاد گوناگون و کارکرد فضاهای مذکور است.

کتاب مذکور به دلیل در نظر گرفتن جنبههای فرهنگی و اجتماعی این فضاها، منبعی مناسب برای درک حضور انسان در اینگونه فضاهای تاریخی است. مقالات نوشته شده نیز بیشتر به ارائه تعریف، الگو و شیوه طراحی انواع مختلف میدان و یا بررسی بدنه شهری و معماری خیابان پرداختهاند .در واقع پژوهشهای پیشین بیشتر به معرفی میادین پرداختهاند یا به ظرایفی نظیر عناصر ساختاری، عملکردجدارهها و هندسه و ... نپرداختهاند بنابراین بررسی شکل گیری وتحول میدان در معماری معاصر ضروری به نظر می رسد.

بخش نخست: تعریف و تاریخچه میدان در اروپا و ایران

ادامه داشته است به طوریکه اکنون میدان مکانی تلقی می شود که در قسمت میانی تقاطع چند خیابان به منظور تفکیک حرکت سواره بوجود آمده است .به بیان دیگر امروزه میدان با از دست دادن عملکردها و مفاهیمی که پیشتر داشت ، صرفا به فلکه و گره ترافیکی بدل شده است.

ب - تاریخچه میدان در اروپا : مجموعه دورههای قابل تشخیص به منظور بررسی میدان در اروپا عبارتند از: دوره باستان - یونان، روم - ، قرون وسطی و رنسانس. میدان یا آگورا مهمترین فضای شهر یونان به شمار میرفت چنانکه صحنه اصلی حیات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی روزانه جامعه شهری یونان بوده است، مرکزیت نسبی فیزیکی و محصور بودن - یااستفاده از رواق - از ویژگیهای اصلی میدان در یونان به شمار میرود.

فضای شهری در روم باستان نیز شباهت فراوانی به تمدن یونان دارد، با این تفاوت که مراکز اجتماعی و مذهبی با اجتماع در اطراف میدان یا فوروم مرکزیت نیرومندتری به میدان میدهد. میدان در قرون وسطی شامل عملکردهای: تجاری ، منطقه باز جلوی کلیسا ومیدانهای گروهی بوده است. توجه عمیق به مفاهیم زیباییشناسی در معماری و طراحی شهری، به شکل و نظم کشیدن بینظمیهای قرون وسطی، باور عمیق به تاثیر در زندگی انسان از طریق به کارگیری نظم هندسی از نکات بارز شهرسازی رنسانس بوده است. 

الف - تعریف میدان : کامیلو میدان رابه احتمال زیاد" اولین تمهیدی که انسان برای استفاده از فضاهای شهری به کار برد"، میداند. میدان از تجمع ساختمانها در گرداگرد یک فضای باز به وجود میآید. این آرایش نظارت بسیار زیادی را در فضای درونی ایجاد مینمود و با حداقل رساندن سطوح خارجی، آمادگی دفاعی را در برابر حملات بیرونی امکانپذیر میساخت.

این نوع حیاط به کرات ارزش نمادی یافت و نمونهای، برای ساختارهای بیشمار مذهبی - آگورا، فوروم، دیر و حیاط مسجد - شد" - کامیلو، - 15:1388 .با این وجود تعریف تاریخی میدان متفاوت از تعریف امروزی میدان است به طوریکه:در گذشته میدان به عنوان عنصری موثر در کالبد شهر حضور داشته و به عنوان یک فضای شهری ایجادکننده ارتباط و فعالیتهای آدمی بود . میدان از دوره سلجوقیان به بعد شروع به تثبیت خود نمود و در دوره صفویه به مفاهیم کارآمدی در معماری و شهرسازی رسید،میدان در دوره قاجاربه نهایت نقش خود دست یافت اما این عنصر شهری در سالهای میانی دوره پهلوی هویت خود را از دست داد، روندی که به نظر می رسد تا عصر حاضر.

ج - تاریخچه میدان در ایران : محسن حبیبی در کتاب، از شار تا شهر تاریخچهای را از میدان در ایران ارائه کرده است" میادین در دوران باستان دارای دو نقش بودند : -1میادینی که در محل تلاقی مسیرهای ممتد به دروازههای شهر پدید می-آمدند که مکانی برای داد و ستد و و مرکز فیزیکی شهر بودند، -2میادینی که نقش کاملا مذهبی داشتند که معمولا خارج از حصار شهر و مقابل آتشکدهها پدید میآمدند.

در دوره بعد از اسلام میدانهای اصلی به خاطر ارتباط با مسجد جامع به عنوان اصلیترین مکان تجمع مذهبی قرار گرفته و رفته رفته نقش چند منظورهای مییابند که همواره حضور مردم مهمترین عامل زندگی بخش آن است. در دوره انقلاب صنعتی احداث خیابانهای سراسری، با نادیده گرفتن بافت و سازمان فضایی شهرها و دگرگونی شرایط اجتماعی و اقتصادی از نتایج ورود اتومبیل است - حبیبی،. - 155:1375

در این بخش از مقاله تلاش میشود تا با تحلیل نمونههای موردی، معماری میادین ایرانی از گذشته تا به امروز مورد بررسی قرار گیرد. در دوره قاجار میدان نقش مهمتری را در سازماندهی فضایی شهر بر عهده میگیرد. شهر تهران در دوران قاجار دارای 5 میدان مهم به نامهای توپخانه - میدان اصلی شهر - ، بهارستان - نقش سیاسی - ، ارگ - نقش تشریفاتی - ، پاقاپق - محل اعدام مجرمین - و مشق - محل تمرین رزمی قشون - میشود. در این دوره با تغییر مفهوم خیابان و حضور عملکردهای جدید، میدانِ مکتب اصفهان مفهوم خود را از دست می دهدو دارای عملکردهای مشخص و عمده میگردد ؛ به عبارتی میدان در این دوره مانند خیابانها از چهره و هویت خاص خود برخوردار میشود - افشاراصل، - 128:1377 .

تا قبل ازگسترش شهر تهران در زمان ناصرالدین شاه، میدان ارگ و سبزه میدان، دو میدان مهم شهر تهران شمرده میشدهاند. در توصیف میدان ارگ و زمان احداث آن آمده است: ارگ تهران که بنیان آن به روزگار صفویان نهاده شد، خود بارو و خندقی جداگانه داشت که آن را از دیگر بخشهای شهر جدا میکرد. در فاصله خندق و ارگ شهر در سمت جنوب، میدان ارگ قرار داشت که در روزگار زندیه ایجاد شده بود.

نام این میدان بعدها، به سبب وجود شماری توپ - ازجمله مروارید - و انبارها و اتاقهای مربوط به توپخانه تغییر یافت. در سال 1281 ه.ق. پس از انتقال توپهای این میدان به میدان توپخانه جدید و ایجاد استخر و فضای سبز و گلکاری در آن، به باغ گلشن تبدیل شد - ذکا ، . - 63 :1369 در توصیف سبزه میدان آمده است: "نام سبزه میدان بدین سبب به این میدان داده شده است که به روزگار زندیه و آغاز دوره قاجاریه، در آن سبزیهای مورد نیاز مردم تهران را می-کاشتند. نام دیگر این میدان که در جنوب ارگ واقع بود، میدان تخته پل بود.

این نام را به مناسبت وجود یک پل تختهای که روی خندق بین شهر و ارگ زده بودند و این میدان را به میدان جلوی ارگ متصل می ساخت، بدان داده بودند" - همان: . - 227از پیدایش شهر تهران به منزله یک شهر مهم، بیش از دویست سال نمیگذرد و اکثر میادین این شهر جدید و امروزی است. با آغاز مدرنیزاسیون در ایران از اواسط عصر قاجاریه، کم کم شکل ساختمانها و بافت شهری تهران متحول و متغیر شد.در سال 1247 هجری شمسی، در زمان سلطنت ناصر الدین شاه، گسترش شهر تهران آغاز شد - قبادیان، -232 :1382 . - 240

میدان بهارستان تا اواخر دوره سلطنت رضاشاه میدان نگارستان نامیده میشد که از نام باغ و کاخ نگارستان گرفته شده بود . مجموعه نگارستان در شمال میدان قرار داشت و بهدستور فتحعلی شاه قاجار به عنوان خانه تابستانی پادشاه در خارج از شهر تهران آن روز ساخته شد - تیموری، :1389 132و. - 133 عمارت مسعودیه، باغ نگارستان، مسجد سپه سالار، ساختمان مجلس و حتی مرکز ساز فروشیها و همچنین کتابخانه قدیم سپه سالار، ساختمان وزارت معارف و فرهنگستان اول زبان و ادب پارسی از کاربریها و بناهای ارزشمند پیرامون این میدان به شمار میآیند.

میدان توپخانه: میدان توپخانه، اگرچه به صورت حیاط مرکزی؛ نظیر بسیاری از میادین گذشته ایران ساخته شده؛ ولی در طرح نمای بدنه آن از قوسهای نیم دایره و نیم ستونهای دوریک؛ سبک نئوکلاسیک غرب؛ استفاده شده که با سه دریها و تزیینات معماری ایرانی تلفیق شده ، در واقع طراحی میدان توپخانه تلفیقی از معماری ایرانی و معماری نئوکلاسیک غرب است.شایان ذکر است که، بر بدنه میادین ایران در گذشته، همواره یک مسجد، بازار یا بازارچه و کاخ یا دارالحکومه قرار داشته است، ولی عملکرد اصلی میدان توپخانه، محل نگهداری ادوات مدرن جنگی بوده و دو نهاد مدرن، یعنی بانک و تلگراف خانه بر بدنه این میدان تکیه زده بود. است.